جستارهای تاریخی (فرهنگ) (ویژه تاریخ)
سال:1387 | دوره:21 | شماره:4 (مسلسل 68) |تعداد مقالات:11

دوره ناصرالدین شاه قاجار یکی از ادوار مهم تاریخ جدید ایران است، در این دوره، تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رخ داد که در شکل گیری حوادث بعدی بسیار تاثیرگذار بود. یکی از مهمترین تحولات فکری و فرهنگی این زمان مربوط است به زایش شیوه و اسلوب خاصی در تاریخ نگاری که خود متاثر است از به کارگیری سبک نوینی از ادبیات فارسی که به سره نویسی مشهور است.در این مقاله تلاش می شود مبانی و منابع اندیشه های باستان گرایی در تاریخ نویسی ایران و نیز جنبش سره نویسی با تکیه بر دیدگاه های شاهزاده جلال الدین میرزا قاجار بررسی و منابع فکری او نقد و ارزیابی شود.

شاه اسمعیل اول موسس دولت صفوی پایتخت خود را در شهر تبریز قرار داد. وقوع جنگ های مکرر بین ایران و عثمانی که موجب صدمات و خرابی های فراوان در تبریز و بعضی از شهرهای آذربایجان گردید، شاه تهماسب جانشین شاه اسمعیل را بر آن داشت که پایتخت را از تبریز به جای دورتر و امن تری انتقال دهد و برای انجام این امر شهر قزوین را که از نظر جغرافیایی و خطوط ارتباطی از موقعیت ممتازی برخوردار بود، به پایتختی برگزید و در آنجا دولتخانه ای بنا کرد شامل کاخ ها وباغ ها و میدان ها و دیگر تاسیساتی که در نظر خور پایتختی عالی برای دولت صفوی بود. امروز از آن همه بناها وباغ ها چیزی به جز عمارت چهلستون و سر درب فاخر عالی قاپو باقی نمانده است اما تصویر دل انگیزی که عبدی بیگ نویدی شاعر معاصر شاه تهماسب از این دولتخانه در خمسه ای که آن را «جنات عدن» نام نهاده در منظر ما قرار می دهد، روایتی است چهارصد ساله از یک دارالسلطنه کم نظیر عصر صفوی.

آنچه مسلمانان را به سوی فتوحات هدایت کرد، در مرحله اول جهان شمولی دین اسلام و آموزه های قرآنی مبنی بر غلبه حاکمیت اسلامی بر جهان بود. حاکمیت اسلامی در رابطه با حاکمیت های غیراسلامی و آحاد غیرمسلمان – اهل کتاب و مشرکان – از ضوابط و قواعد متفاوت پیروی می کرد. در رویارویی با حاکمیت های غیراسلامی اصل غلبه بر آن بود و مردم غیرمسلمان اگر مشرک بودند، دو گزینه انتخابی داشتند: یا مسلمان شوند یا نبرد کنند، ولی در مورد اهل کتاب گزینه سومی نیز وجود داشت؛ یا مسلمان شوند یا نبرد کنند، ولی در مورد اهل کتاب گزینه سومی نیز وجود داشت؛ یا مسلمان شوند یا جزیه بپردازند یا جنگ کنند. با ایرانیان مجوس بر اساس آموزه های قرآنی و سنت پیامبر (ص) همانند اهل کتاب عمل شد.رویارویی مسلمانان با حاکمیت ساسانی و ورود به سرزمین ایران از زمان خلافت عمر، خلیفه دوم، آغاز شد و در دوره امویان فتوحات بیشتر به آن سوی مرزهای شرقی ایران کشیده شد. این فتوحات که در مرحله آغازین انگیزه اعتقادی داشت، خیلی زود به جنگ قدرت با اهداف اقتصادی تبدیل شد که نتیجه آن تخریب، کشتار، ویرانگری، اسارت و تجاوز به حقوق طبیعی و انسانی مردم مناطق مفتوحه بود.

یکی از تاریخ نگاران پس از هرودت، کسنفن است که با تالیف آناباسیس شاید کهن ترین دفتر خاطرات جنگی را نوشته باشد. لشکرکشی نافرجام کورش جوان بر ضد برادرش، اردشیر دوم هخامنشی که در آناباسیس روایت شده، نه تنها با تاریخ ایران، بلکه با تاریخ یونان نیز مربوط است و به همین سبب، این کتاب در یونان و بعد، در تمامی غرب شهرت فراوان یافت. با اینکه همزمانیِ کسنفن با وقایع منقول در کتابش، اهمیت آناباسیس را افزون تر می کند، مورخ نباید گزافه های فاتحانه نویسنده آناباسیس را نادیده بگیرد. آناباسیس جنبه هایی از وضع اجتماعی، سیاسی و نظامی ایران در اواسط عصر هخامنشی روشن شده و این اثر به هر حال، به عنوان یک منبع دست اول برای بخشی از تاریخ هخامنشی سزاوار تامل بسیار است.

ایران در عصر قاجار با ساختار و نظام کهن سنتی خود به طور جدی و فراگیر در ورطه سیاست بین المللی و در مواجهه تمام عیار با دنیای مدرن اروپایی قرار گرفت. هرچه ایران به انتهای عصر قاجار نزدیک می شود، این تعامل و یا به عبارتی تقابل و نیز تاثیر و تاثرات ناشی از آن فزونی می یافت و برآیند این جریان، رویکرد اصلاح گرانه به ساختار های سنتی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران بود.نظام کهن قضایی ایران نیز که ساختاری کاملا سنتی و مبتنی بر الگوی دوگانه عرف و شرع داشت، از این وضعیت و ضرورت ایجاد تحول در آن برکنار نبود. مقاله حاضر درصدد انعکاس رویکردها و نگرش های اصلاح طلبانه و بازتاب عملی آن در عرصه نظام قضایی است که بر اثر مواجهه با تجارب دنیای مدرن در حوزه نظام قضایی عرضه شد و در واقع این مقاله در پی ارایه پاسخ به این سوال است که تعامل ایران با عصر و دنیای جدید چه افق های تازه ای را فراروی حوزه نظام قضایی دوره قاجار گشود یا چگونه آن را در ترازوی نقد نشاند و با چه چالش های جدی مواجه ساخت. در همین راستا این فرض مطرح می گردد که تعامل ایرانیان و آشنایی آنان با دستگاه های قاعده مند و کارآمد قضایی و نظام های مدون و متحول حقوقی کشورهای پیشرفته، ضرورت تحول در نظام قضایی و حقوقی سنتی، بی قاعده و ناکارآمد عصر قاجار را مطرح کرد و میزان توفیق آن در انجام اصلاحات نیز مساله ای است که بررسی خواهد شد.

هر چند تا روزگار صفوی، اطلاعاتی از شرایط اجتماعی و نحوه معیشت زرتشتیان یزد در دست نیست، اما اسناد موجود مبین حضور ایشان در منطقه و مهاجرت زرتشتیان نواحی شمالی و شمال شرقی ایران به آن طی هجوم تیمور می باشند.با ترقی یزد به مهم ترین مرکز زرتشیان ایران عصر صفوی، نه تنها بابی در گسترش روابط پارسیان هند با ایشان گشوده شد، بلکه مسایل و مصایب آنها نمودی از شرایط اجتماعی این اقلیت در ایران شد.بر این مبنا، در این پژوهش سعی شده است تا با رویکردی دو سویه درباره مسایل و مصایب این اقلیت در یزد از تاسیس سلسله صفوی تا پایان پادشاهی عباس اول بحث شود:از یک سو، نگاه فقهای شیعی و نحوه عملکرد شاهان صفوی در قبال اقلیت ها؛ و از دیگر سو، نفرات جمعیتی، مناطق سکونت ایشان، روابط با پارسیان هند و مسایل و مشکلات آنها در این دوران.

قدرت بلامنازع سیاسی و مذهبی پادشاهان صفوی سبب آن بود تا هر فرمانی از آنها به منزله قانونی لازم الاجرا تلقی شود. لیکن در مواردی مقرر می شد حکم شاه برای اعلان به عموم با خطی خوش بر سنگ نقر شود و در مکانی که به اقتضای موضوع فرمان تعیین می شد، نصب شود.فرمان های حکومتی دوره صفویه در واقع گروهی از اسناد معتبر باستان شناسی اند که در آنها دستورات صادر شده توسط شاهان این سلسله در راستای رفع پاره ای از مشکلات و معضلات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه ایران عصر صفوی درج شده است. این فرامین در شهرهای مختلف ایران از جمله اصفهان، کاشان و یزد به شکل کتیبه های سنگی بر سردر، صحن و شبستان مساجد جامع، بقاع متبرکه و بازارها باقی مانده است. با شناسایی، نسخه برداری، استخراج، دسته بندی و تحلیل اطلاعات 26 فرمان حکومتی دوره صفویه در شهرهای مذکور در نوشتار حاضر معلوم شده است که اعطای تخفیف مالیاتی، مبارزه با فساد و فحشا، منع شرابخواری و مصرف مواد مخدر و مسکرات، جلوگیری از تعدی حاکمان و ماموران دولتی بر مردم، جلوگیری از لهو و لعب، حمایت از برخی طبقات اجتماعی به خصوص اقشار ضعیف و پایین دست جامعه، از جمله اهداف صدور این فرامین بوده اند.

جشن مهرگان دومین عید مهم ایرانیان پس از عید نوروز در دوره باستان بود که در 16 تا 21 مهر ماه برگزار می شد شانزده مهر عید عوام وبیست و یک مهر عید خواص بود. منشا پیدایش جشن های مهرگان بنا به نقل منابع قرون نخستین اسلامی، پیروزی فریدون بر ضحاک و مربوط به زمانی بوده است که اقوام ایرانی و هندی با هم زندگی می کرده اند. مراسم مهرگان در قرون اول تا چهارم هجری هم برگزار می گردید. خلفای اموی و عباسی برای کسب منافع اقتصادی و ایجاد مقبولیت در بین مردم ایران از آن حمایت می کردند و بزرگان ایرانی حفظ سنت های بومی خویش را در برگزاری این جشن ها می دانستند . بعضی از زاهدان مسلمان از جشن های مهرگان و اقدامات برگزار کنندگان مراسم اظهار تنفر می کردند؛ امامی مسلمانانی هم بودند که برگزاری این مراسم با ارزش های دینی مغایر نمی دانستند. انعکاس برگزاری این مراسم در چهار قرن اول اسلامی، به صورت پراکنده در منابع ذکر شده است. کتاب های مستقل درباره مهرگان در قرون نخستین اسلامی نوشته شده که منقولاتی از آن در کتاب های فتوح، تواریخ عمومی، دایره المعارف ها و تواریخ محلی و انساب موجود است.