جستارهای تاریخی (فرهنگ) (ویژه تاریخ)
سال:1390 | دوره:2 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

بررسی مسائل تاریخی و بومی سیستان، یعنی بخشی از جغرافیای تاریخی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی ایران به ویژه در تاریخ دوران معاصر حائز کمال اهمیت است؛ محوریت این مقاله بر نظریه ای استوار است که عامل اقتصادی و به تعبیر دقیق تر، مناسبات تولیدی جامعه را علت اصلی شکل نگرفتن مناسبات جدید اقتصادی و توسعه نیافتگی در ایران می داند. بر اساس نظریه شیوه تولید آسیایی، مناسبات سیاسی و اجتماعی جامعه عامل مهم توسعه یا توسعه نیافتگی است. این مقاله تغییرات ناشی از فشارهای اکولوژیک و تاثیر متقابل تحولات جغرافیایی و آثار آن همچون مهاجرت و... را در تحولات تاریخ اقتصادی سیستان می پذیرد و عامل جغرافیایی را عنصری موثر در توسعه یا عقب ماندگی و مساله ای خارج از کنترل انسان می داند. اما مسائل اقتصاد سنتی سیستان علاوه بر علل اقلیمی و طبیعی، متاثر از بی توجهی دولت ها و حکمرانان و استفاده نکردن از ظرفیت موجود و کاربردی نبودن علوم موجود هم بوده است. در دوره قاجار، عوامل و مسائل داخلی باعث شده است تا از استعدادهای ذاتی این سرزمین پر اهمیت بهره گرفته نشود. مقاله حاضر، قطع رابطه تولید و علم را، که مساله اساسی اقتصاد سنتی ایران و به ویژه سیستان در دوره قاجار است، تحلیل و ارزیابی کرده است.

ایل بختیاری یکی از ایل های مهم و مقتدر جنوب ایران بوده است که در طول تاریخ خود، فراز و فرود بسیاری داشته و نقش بسزایی در تاریخ ایران و تحولات این کشور ایفا کرده است. ساختار اجتماعی-سیاسی بختیاری ها از الگوی خاصی پیروی و در طول تاریخ تغییر کرده است. قدرت در بختیاری، برخلاف جوامع عشایری دیگر، از سطوح و لایه های گوناگونی تشکیل شده بود. ساختار تیره ای بختیاری، که از کوچک ترین جزء یعنی خانواده یا بهون (سیاه چادر) تا بزرگ ترین آن یعنی شاخه (لنگ) را دربرمی گرفت، خود به خود باعث تفرق و پراکندگی قدرت می شد. هنگامی که همه این اجزا با یکدیگر متحد و یکپارچه می شدند، ایل یا اتحادیه ایلی را تشکیل می دادند. در گذشته خان ها در راس ساختار سیاسی و کلانتران و کدخدایان و ریش سفیدان به ترتیب بعد از آن ها قرار داشتند، اما با قدرت گرفتن دولت مرکزی و گسترش پاسگاه های نظامی به تدریج از قدرت خان ها کاسته و ساختار سیاسی بختیاری ها تغییر کرد، به طوری که امروز خان ها در ساختار قدرت بختیاری ها جایگاهی ندارند. این که ساختار قدرت سیاسی و اجتماعی در گذشته جامعه بختیاری چگونه بوده و در طول زمان چه تغییراتی داشته و عوامل این تغییرات چه بوده مسائلی است که در این مقاله بررسی می شود؛ و هدف از این پژوهش «بررسی تحلیلی ساختار قدرت در ایل بختیاری»، از قاجاریه تا انقلاب اسلامی، است. مقاله حاضر با روشی توصیفی و تحلیلی بر پایه منابع کتابخانه ای در صدد پاسخ گویی به این مسائل است و پس از ارزیابی داده های تاریخی و تجزیه و تحلیل آن ها، به سازماندهی و استنتاج آن پرداخته است.

در عصر ناصری، گسترش روابط با غرب نه تنها راهی برای ورود افکار و فناوری های تازه به ایران گشود، که فرایند چالش های سیاسی- اقتصادی این دوره در انقلاب مشروطه نمود یافت. در این میان، گذشته از تلاش روشن فکران غیر حکومتی در اصلاح ساختار سیاسی، در طیف حکومتی نیز ضرورت اصلاحات دل مشغولی گروهی از دولت مردان به شمار می رفت. بر این اساس، نقش مرتضی قلی خان صنیع الدوله از دو رویکرد اهمیت داشت: وجاهت فرهنگی - سیاسی خاندان هدایت و از دیگر سو آشنایی با ساختارهای جدید غرب در عرصه های صنعتی و فکری. از این رو، چنانچه در عصر ناصری و تا پیش از وقایع مشروطیت، صنیع الدوله به بازسازی صنایع یا نمودی از اصلاحات توجه کرد، در حوادث آتی نیز با همیاری طیف اعتدالی مجلس، نقش شایان توجهی در استقرار نظام پارلمانی داشت.

بحران های سیاسی و فرهنگی پیش آمده در قاهره هم زمان با دوره پرتحول خلافت الحاکم بامراله فاطمی (د 386 - 411 ق) زمینه های فراخوان پایور ایرانی حمیدالدین کرمانی (411 ق) حجت جزیره عراق و ایران1 را به مصر فراهم آورد. حضور فعال او که نماینده مکتب ایرانی در دربار فاطمیان بود، موجب شد تا از لطمات فکری ناشی از بروز جریان های غالی گرایانه و افراطی چون دروزیان و یا تبلیغات مستمر عباسیان بر ضد ایشان به شدت کاسته شود. آنچه مقرر است در این بررسی بدان پرداخته شود، پاسخ به این پرسش های اساسی است که علت بحران های درون فرقه ای اسماعیلیه در عصر حمیدالدین چه بود که منجر به حضور او در قاهره شد؟ شیوه ها و راهکارهای کرمانی برای مواجهه و مهار و مدیریت بحران قاهره چه بود؟ و این که چرا در میان بی شمار دعات اسماعیلی، حمیدالدین برای مبارزه عملی و علمی با بحران اسماعیلیه به دربار فاطمیان راه یافت؟ مطابق بررسی های به عمل آمده نتیجه تلاش های مستمر این اندیشمند ایرانی رفع بحران های عصر الحاکم بامراله و پیشگیری از اضمحلال زود هنگام دولت فاطمیان و ارائه طرحی نو در تبیین مراتب امامت و دعوت اسماعیلیه بود. نظر به عنوان مقاله و حیطه مطالعاتی آن نخست سوال آخر پاسخ داده شد و سپس با روش توصیفی- تحلیلی مبتنی بر داده ها و آثار و مکتوبات تاریخی و کلامی اسماعیلیه و به ویژه آثار حمیدالدین فرضیات تحقیق بررسی شد.

پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد و متون تاریخی؛ به ویژه متون زردشتی که عمدتا در سده سوم و چهارم هجری تدوین شده و صبغه دینی دارند، به بررسی تدابیری می پردازد که روحانیت زردشتی پس از سقوط شاهنشاهی ساسانی، برای حفظ و بقای جامعه زردشتی و ممانعت از تغییر دین روزافزون به دینان اندیشیدند. این تدابیر را، که مبتنی بر سنت های کهن بودند، می توان به چهار دسته اصلی تقسیم کرد:الف) مجازات و فشارهای اقتصادی؛ب) مشوق های اقتصادی؛ج) انزوای خودخواسته؛د) ترویج ادبیات نجات بخشی.هیچ یک از این تدابیر مانع از گروش روزافزون زردشتیان به اسلام نشد؛ ضمن این که گاه این تدابیر نتیجه معکوس داشت و عملا منجر به تشدید فشارهای وارده بر به دینان شد، به ویژه هنگامی که اسلام در ایران کاملا تثبیت شد و زردشتیان در اقلیت قرار گرفتند، و سرعت گروش به دینان به اسلام افزایش یافت. ادبیات نجات بخشی، که برآمده از شرایط دشوار زردشتیان در روزگاری بود به صورت اقلیتی کوچک در دل جامعه بزرگ اسلامی می زیستند، تنها عاملی بود که امید را در دل اندک زردشتیان باقی مانده روشن نگاه می داشت و ایشان را به پایداری بر به دینی ترغیب می کرد.

با آن که برخی بر این اعتقادند که میان ادبیات و مبانی زیبایی شناسی با مسائل اجتماعی مقارنه ضروری وجود ندارد و آثار ادبی بسیاری را می توان یافت که با امور اجتماعی مناسبت چندانی ندارند یا به کلی با آن بی ارتباط اند، یکی از مسائل مورد توجه ناقدان ادبی و جامعه شناسان، پیوند معنی دار ادبیات و در کل مبانی زیبایی شناسی با امور اجتماعی است. از آن جا که در ادبیات، زبان وسیله بیان است و به قول ارسطو، به نوعی زندگی را به نمایش می گذارد، یک واقعیت اجتماعی و به عبارت دقیق تر یک نهاد اجتماعی است. نهادی که علت وجودی و هدف های خاص خود را دنبال می کند. در میان مکاتب جدید ادبی، ظهور مکتب رمانتیسم پیوند همه جانبه ای با تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخی قرن هجدهم و آغاز قرن نوزدهم کشورهای اروپایی دارد. هم زمان با تحولات جهانی، این مکتب در تمامی کشورها، از جمله ایران، طرفدارانی یافت و در عصر پهلوی، به وی‍ژه در دهه های 20 و 30 به گرایش غالب ادبی تبدیل شد. سال های پایانی دهه 30 و آغازین دهه 40، روزگار افول رمانتیسم فارسی است. با اذعان به تاثیر متقابل ادبیات و جامعه در یکدیگر، در این پژوهش تاثیر عوامل اجتماعی و سیاسی عصر پهلوی در فراز و فرود گرایش ادبی مذکور نقد و تحلیل می شود.

باستان شناسان و تاریخ دانان به دنبال زبان شناسان سال ها در تشخیص قومیت «هندواروپایی» و موطن اولیه آن ها به جست وجو و مطالعه در آثار به جا مانده از این مردم پرداختند. در این مطالعات فرهنگ هایی همچون «آندرونوو» (Andronovo) و «جیحون» در استپ ها و واحه های آسیای مرکزی به اقوام «هندوایرانی» شناخته شدند که احتمالا در اواخر هزاره چهارم را اوایل هزاره سوم قبل از میلاد، در استپ های آسیای مرکزی از اقوام هندواروپایی جدا شدند و به سمت نواحی آسیای مرکزی جنوبی و افغانستان حرکت کردند. این اقوام پس از سکونت در منطقه ای که بر حسب سنت و روایت اوستا و ریگ ودا (متون باستانی اقوام هندوایرانی) به نام اریانم وئجه (Airyanəm vaējō) شهرت دارد، در حدود اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پ م هم زمان با عصر «برنز متاخر» (Late Bronze age) از یکدیگر جدا شدند و در مسیرهای جداگانه ای وارد سرزمین هند و فلات ایران شدند. بر این اساس، در پژوهش حاضر تلاش بر این است که از طریق بررسی در یافته های باستان شناختی و مقایسه آن ها با متن اوستا و به میزان کمتری با متن ریگ ودا مکان تقریبی اریانم وئجه را تعیین کنیم.