چکیده فارسی:یکی از مشخصات هر پارادایم علمی، موضع آن در قبال چیستی پدیده های اجتماعی و به تعبیر دقیق تر، ماهیت شناسی و هستی شناسی امور اجتماعی به مثابه یکی از پیش فرض های بنیادین علوم انسانی است. در این نوشتار، ضمن بازخوانی پاسخ سه پارادایم عمده در علوم انسانی به این پرسش، به پاسخ «پارادایم اجتهادی دانش دینی» (پاد) پرداخته، آن را تحلیل و تبیین و ویژگی های آن در پرتو پارادایم های رقیب بیان می کنیم.از دیدگاه این نوشتار، در پارادایم اجتهادی، پدیده های اجتماعی برخلاف دیدگاه پوزیتیویستی (که آنها را عینی و مستقل می شمارد.) و برخلاف پارادایم انتقادی (که آنها را بر پایه زیرساخت های غیرعینی و غیرثابت تحلیل می کند.) و برخلاف پارادایم تفسیری (که آنها را ذهنی و غیرمستقل می خواند)، اموری عینی و حقیقی اما غیرمستقل اند. پارادایم اجتهادی ضمن توجه به برخی عوامل انسانی و اجتماعی تاریخی بر آن است که تا حد امکان، عوامل انگیزشی انسانی، اجتماعی و تاریخی را در پژوهش علمی کنار گذارد تا به واقعیت عینی مستقل از آدمیان دست یابد.به نظر می رسد نوشتارهایی از این دست، زمینه عرضه پارادایم جدیدی از دانش را فراهم می سازد و وجوه امتیاز آن را می نمایاند و در نهایت، به تبیین بهتر و مقبول تری از امور انسانی و اجتماعی می انجامد.
چکیده عربی:إنّ احدی ممیزات أی رؤیة علمیة هی موقفه إزاء ماهیّة الظواهر الاجتماعیة، و بعبارة أدق تحدید ماهیّة و وجود المسائل الاجتماعیة کإحدی الفرضیات الرئیسیة المسبقة فی العلوم الانسانیة. فی هذا البحث علاوة علی دراسة و مراجعة أجوبة ثلاث رؤی رئیسیة فی العلوم الانسانیة علی هذا السؤال فقد تطرقنا الی جواب الرؤیة الاجتهادیة للعلوم الدینیة و قمنا بتحلیله و شرحه و أظهرنا خصائصه علی ضوء الرؤی المنافسة. تعتقد هذه الدراسة أنّ الظواهر الاجتماعیة فی الرؤیة الاجتهادیة هی اُمور عینیة و حقیقة و لکن غیر مستقلة علی خلاف الرؤیة الیقینیة (التی تعدّها اُموراً عینیة و مستقلة) و علی خلاف الرؤیة التفسیریة (التی تراها ذهنیة و غیر مستقلة) و علی خلاف الرؤیة الانتقادیة (التی تری بأنّها قامت علی اُسس غیر عینیة و لا ثابتة) إنّ الرؤیة الاجتهادیة و ضمن اهتمامها ببعض العوامل الانسانیّة و الاجتماعیة و التاریخیة ترکن الدوافع الانسانیة و الاجتماعیة و التاریخیة ما استطاعت جانباً فی البحوث العلمیة لکی تصل الی الحقیقة العینیة المستقلة عن الناس. و کا یبدو فإنّ مثل هذا الدراسات تهییء الأجواء لظهور رؤیة جدیدة علن العلم و تبیّن میزتها و فی النهایة تُظهر الُامور الانسانیة و الاجتماعیة بشکل افضل و أحسن.