خردنامه صدرا
سال:1390 | دوره:- | شماره:65 |تعداد مقالات:9

علم حضوری نظریه خاصی در باب علم است که در فلسفه اسلامی و بخصوص در فلسفه صدرایی بخوبی پرورده شده و آثار معرفت شناختی آن آشکار گشته است. علم حضوری بدون اصالت وجود قابل دفاع نیست. بر اساس فلسفه صدرایی علم عین وجود است نه چیزی عارض یا اضافه بر آن. از اینرو، مراتب مختلف وجود دارای مراتب خاصی از علم و آگاهی هستند. در این میان، انسان علاوه بر وجود خود بر قوای نفسانی و معلومات خود نیز علم حضوری دارد. از آنجا که علم حضوری آغازگاه علم انسان است و پس از آن است که مفهوم سازی و علم حصولی شروع می شود، از اینرو بمدد این نظریه می توان نقص و خطای اصلی ایده آلیسم، سولیپسیسم، شکاکیت و نهایتا سوبژکتیویسم را آشکار کرد و از آنها فراتر رفت.در این مقاله سعی می شود ضمن معرفی اجمالی نظریه علم حضوری، بر توانایی آن در فراروی از اقسام مختلف سوبژکتیویسم استدلال شود.

این مقاله درصدد آن است تا به نظریه علم تصدیقی یقینی ابن سینا از جهت تعیین مقومات آن بپردازد. با توجه به آراء آشکار و متمایز بوعلی، مقومات مذکور عبارتند از: اعتقاد، دو وجهی بودن اعتقاد، ثبات، داشتن حد وسط (در غیر اولیات). اما در باب مولفه صدق، مقوم دانستن آن در نظر بوعلی ما را با اشکالات متعددی مواجه می کند. از آنجا که مقوم بودن آن در آراء شیخ الرئیس تصریح نشده است و بدلایلی چند، می توان صدق را لازمه نحوه خاص علم تصدیقی دانست. صدق نه مقوم علم تصدیقی یقینی است و نه امری زاید یا مطرود، بلکه لازمه چنان علم و در طول آن است.

حکمت بر اساس تقسیم آن بر پایه قوای نفس، دو شاخه نظری و عملی را شامل می شود. حکما از دیرباز، بر همراه بودن تحصیل و تکمیل این دو شاخه برای تحقق تعریف و معنای «حکمت» تاکید داشته اند. ملاصدرا نیز همچون سایر حکما، به این همگامی تصریح و بر آن تاکید کرده است. اما حکمت عملی بلحاظ داشتن مایه های کاربردی و عملی برای تکمیل و تعالی نفس، با تزکیه نفس ملازم است و چون غایت حکمت، تکمیل نفوس است، بنابرین، تزکیه نفس با حکمت، تعریف آن و غایت آن ارتباط تنگاتنگی دارد.این نوشتار به بررسی این ارتباط از نظر ملاصدرا پرداخته و سعی کرده است تا با توجه به مبانی حکمت متعالیه، حقیقت حکمت و ارتباط آن با ایمان و تزکیه نفس را تشریح و تصویر کند. بدین منظور نخست غایت حکمت ذکر شده و سپس رابطه دوسویه غایات حکمت و تزکیه نفس بتفصیل مورد بررسی قرار گرفته و از این طریق اثبات شده است که:1. دغدغه اصلی ملاصدرا در تعریف و ارائه حکمت متعالیه، کمال نفس و تزکیه آن بوده است.2. غایات حکمت که ملاصدرا و دیگران از آنها به «غایت» تعبیر نموده اند، در حقیقت، غایات و نتایج عملی و هستی شناختی هستند، نه غایات علم شناختی و روش شناختی.3. حکمت، عامل اصلی تزکیه صحیح نفس و تزکیه نفس نیز عامل اصلی فهم صحیح مسائل فلسفی است.4. تزکیه نفس در شکل گیری مفهوم، تعریف، مصداق و غایات این جهانی حکمت، نقش بسیار اساسی دارد.

تامل در مباحث «باب العقل و الجهل» کتاب شرح الاصول الکافی ملاصدرا ما را به این نکته رهنمون می سازد که صدرالمتالهین در این اثر همواره بر آن برده که عقل را بعنوان اصیل ترین شاکله شخصیتی انسان و یگانه ابزار کشف رموز هستی، با حقایق صادره از بیانات ائمه معصومین (علیهم السلام) تفسیر و تطبیق نماید. از منظر ملاصدرا با وجود تنوع مفهومی عقل در سی و چهار روایت «باب العقل و الجهل» کتاب شرح الکافی، می توان به حمل آنها بر معانی مشترک لفظی مبادرت ورزید. هر چند وی در ادامه، بر مبنای نظام حکمی خویش عقل های چهارگانه در کتاب نفس، مراتب عقل عملی در کتاب های اخلاق، عقل مجرد در کتاب الهیات، صور عقلیه و همچنین عقل به معنای غریزه انسانی را از مصادیق تشکیک دانسته که با وجود مراتب کمال و نقص به یک حقیقت اشاره دارند. ملاصدرا چنین اطلاق اشتراکی و تشکیکی را در قالب عقل نظری و عقل عملی قابل جمع دانسته و وحدت آنها را مقدمه ای برای تحصیل عقل مجرد می شمارد و بر تعامل طولی مدرج میان آنها پای می فشارد. او در پایان «حقیقت محمدیه» را مصداق اتم عقل مجرد و بعنوان نخستین مخلوق و واسطه فیض و خلقت دیگر موجودات معرفی می کند و اتحاد عقل اول با روح محمدی (ص) را دلیلی مهم در تفسیر اقبال و ادبار عقل به حالات روحی رسول اکرم (ص) می خواند.

واژه وحی در اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اساس و محور اصلی آموزه های دینی و منبع همه معارف وحی است. تبلور وحی، قرآن مجید است که لفظ، صوت، حروف و زبان آن نیز از نگاه مسلمانان، کلام الهی است. هیچ مساله ای در اسلام جایگاه و عظمت وحی را ندارد. وحی در اسلام سنگ زیربنا است. این نکته نیز قابل تامل است که از میان ادیان ابراهیمی تنها اسلام و از میان متون مقدس هم تنها قرآن بتفصیل از پدیده وحی و انواع متفاوت آن سخن بمیان آورده است. بنابراین وحی در فرهنگ اسلامی مفهومی اساسی است.توجه به تاریخ اندیشه های اسلامی، نشان می دهد که سرشت وحی تا چه میزان در اندیشه های کلامی، فلسفی و مسائل دیگر دینی راه داشته است؛ حضور وحی در تمام رشته های علوم دینی آشکار است. اکنون این پرسش ها مطرحند:چه دیدگاه هایی درباره وحی وجود دارد؟ کلام درباره وحی چه دیدگاهی دارد؟ حقیقت وحی کدام است؟ امروزه کسانی که در مباحث دین پژوهی با تجارب دینی آشنا هستند، عموما با این پرسش مواجه می شوند که آیا وحی همان تجربه دینی است یا نه؟ و آیا تجربه نبوی همان وحی است؟این پرسش ها نیز برای مسلمانان مطرح می شود که آیا وحی به مفهوم اسلام را می توان به تجربه نبوی فرو کاست؟ و آیا وحی اسلامی نوعی تجربه دینی است؟ قصد و سخن ما در این مقاله نقد و بررسی این مسائل است. همچنین در این مقاله مبانی وحی اسلامی و قرآنی با قلم روان، در عین حال استدلالی، تبیین شده است؛ بطوری که باستناد و کمک آنها می توان، دیدگاه های مخالف را رد و انکار کرد. در حال حاضر، در باب سرشت و ماهیت وحی، سه برداشت و دیدگاه متفاوت وجود دارد: 1) دیدگاه گزاره ای، 2) دیدگاه تجربه دینی، 3) دیدگاه افعال گفتاری. ظاهرا نزدیکترین دیدگاه به حقیقت وحی اسلامی، دیدگاه افعال گفتاری است و دیدگاه گزاره ای هم تا حدودی با آن همخوانی دارد. در این دو نگاه به وحی، سرشت زبانی وحی مورد عنایت و توجه است. دورترین و بیگانه ترین دیدگاه نسبت به مبانی اسلامی و منظر مسلمانان، تلقی تجربه دینی از وحی است.

مساله علم خدا به مادیات از غامضترین مسائل فلسفی است که پیچیدگی آن به نحوه وجود متغیر اشیاء مادی باز می گردد. از این رو چنین علمی باید بگونه ای تبیین گردد که رابطه علمی میان واجب تعالی با مادیات متغیر، منجر به راهیابی هیچگونه تغیر و تکثری در ذات وی نگردد. طرح کلی ملاصدرا در حل مساله ارتباط علمی میان واجب تعالی و مادیات در مقایسه با ابن سینا از جامعیت ویژه ای برخوردار بوده و نقایص نظرات وی، از جمله حصولی دانستن علم خدا به ماسوی و ناتوانی از اثبات علم ذاتی واجب به غیر را بر طرف ساخته است. ابتکار اساسی ملاصدرا در باب علم واجب به مادیات، بهره گیری از قاعده «بسیط الحقیقه» برای اثبات علم ذاتی ثابت حق تعالی است. ملاصدرا از طرفی علم فعلی واجب تعالی به مادیات را همان حضور خارجی مادیات نزد حق تعالی می داند و از آنجائیکه کمال علمی خدا را به علم ذاتی وی ارجاع می دهد، متغیر بودن علم فعلی را موجب اثبات هیچ نقصی برای ذات متعالی وی نمی داند. زیرا از نظر وی علم فعلی که عین فعل است، کمال علمی فعل محسوب می شود نه کمال علمی فاعل. البته صدرالمتالهین در تبیین علم خدا به مادیات عبارات بظاهر متناقض دارد که با بازگرداندن آنها به دو مبنای مختلف، قابل توجیه خواهند بود.

توحید، گر چه اصل اساسی در همه ادیان الهی است، لیکن نه همه موحدان درک یکسانی از توحید دارند و نه همه ادیان الهی درجه واحدی از حقیقت توحید را ارائه کرده اند. قرآن کریم توحید را در گسترده ترین و عالی ترین سطح ارائه کرده است. از جمله آیات قرآنی، آیه شریفه «شهدالله انه لا اله الا هو» است. بر حسب این آیه شریفه، خدای متعال خود به یگانگیش گواهی می دهد. این آیه شریفه، الهام بخش دانشمندان اسلامی در ارائه تفسیر و تبیین های گوناگون از چگونگی گواهی و شهادت خداوند به یگانگیش بوده است. ملاحظه این تفسیر و تبیین ها که برخی با رهیافت کلامی، برخی با رهیافت حکمی و برخی با رهیافت عرفانی سازگاری دارند، از یکسو حکایت از سلسله مراتب ادراک حقیقت توحید دارد و از سوی دیگر مبتنی بر معانی ظاهر، باطن، باطن باطن و ... از قرآن کریم است، بگونه ای که هر درکی متناظر با سطحی از معنا است. این مقاله عهده دار پژوهش در تبیین های گوناگون از آیه شریفه «شهد الله انه لا اله الا هو» بر حسب رهیافت های پیشگفته است.