علوم حدیث
سال:1386 | دوره:12 | شماره:4-3 (46-45) |تعداد مقالات:18

نوشته حاضر بر آن است تا ابعاد یکی از بنیادی ترین و عام ترین قواعد عملی اخلاق را در احادیث و اخلاق نشان دهد. این قاعده به دلیل کارآیی و قابلیت فراوانی که دارد، به قاعده زرین نامور شده است و دو صورت دارد؛ طبق صورت بندی مثبت: «آنچه را دوست داری دیگران نسبت به تو انجام دهند، تو نیز نسبت به دیگران انجام بده» و صورت بندی منفی آن چنین است: «آنچه بر خود نمی پسندی بر دیگران مپسند» این نوشته هفت بخش دارد: بخش نخست، تصویری از اهمیت عملی این قاعده را به دست می دهد. بخش دوم، جهانی بوند این قاعده را با ردیابی آن در ادیان و مکاتب اخلاقی نشان می دهد. بخش سوم، با مرور احادیث گوناگون، به بررسی ابعاد این قاعده در متون حدیثی می پردازد. چهارمین بخش، جایگاه آن در اخلاق اسلامی می نمایاند. پنجمین بخش، نقش این قاعده را در تخیل اخلاقی و ضرورت آن را نشان می دهد و ششمین بخش گستره آن با منعکس می کند. هفتمین بخش برخی از بد فهمی های این قاعده را نشان داده، از اهمیت آن دفاع می کند. این نوشته با مرور ادبیات این حوزه می کوشد نشان دهد که از منظر روایات، قاعده زرین مهم ترین قاعده برای حیات فضیلت مدار، فهم مسایل اخلاقی، تصمیم گیری در موارد دشوار، شناخت فضایل از رذایل و داوری صحیح اخلاقی است.

احادیث «قتیل العبره» منقول از پنج تن از معصومان (ع) و با ده گونه متنی و سیزده اسناد، در اعتبار و کثرت اساتید، برتر از آن اند که مورد تشکیک و مناقشه قرار گیرند؛ لیکن برخی ابهامات مربوط به مفاد و نوع اضافه در ترکیب «قتیل العبره» و دیگر ترکیب های مشابه به کار رفته در این نصوص، بویژه خود ترکیب «قتیل العبره» می طلبد که این دسته از احادیث، به عنوان مشکل الحدیث، مورد بررسی و تحقیق قرار گیرند. این مقاله در دو محور کلی سامان می یابد: الف. بررسی مصادر و گونه های نصوص مربوط، ب. تحقیق مفاد «قتیل العبره».

کوه قاف واژه ای آشناست که از دیرباز در اسطوره ها و آثار ادبی ملل ظهور یافته و در برخی متون غیر اسلامی از جایگاهی در خور برخوردار است. در دنیای مسلمانان اندیشه وجود این پدیده از مرزهای ادبی و عرفانی گذشته و به متون روایی و تفسیری نیز راه یافته است.با توجه به پیشینه باور به وجود کوه قاف در اساطیر و متون ادیان دیگر، این فرضیه پیش آمد که شاید «اندیشه کوه قاف و باور به وجود آن» ضمن تبادلات فرهنگی مسلمانان با ملل دیگر از فرهنگ ها و ادیان غیر اسلامی به متون و روایات اسلامی راه یافته باشد.تحلیل و نقد متون روایی و تفسیری، اساس این پژوهش را تشکیل می دهد.

یکی از سوالات مهمی که در بحث نبوت مطح می شود، این است که چرا در میان همه انسان ها تنها افراد خاصی به عنوان پیامبر انتخاب می شوند و به آنان مقام عصمت داده می شود؟ آیا این انتخاب بر اساس لیاقت و شایستگی خود آنان بوده، یا این که صرفا موهبتی الهی است که خداوند به آنان داده و به دیگران نداده است؟ اگر این انتخاب بر اساس شایستگی آنان بوده است، این شایستگی را چگونه به دست آورده اند؛ با این که تشیع معتقد است: آنان از ابتدای تکلیف و قبل از بعثت معصوم بوده اند و بعضی از آنان در زمان کودکی پیامبر بودند؛ و اگر این انتخاب فقط یک موهبت الهی است، چرا این موهبت تنها شامل آنان شده است و در این صورت عدالت و حکمت خداوند چگونه توجیه می شود و این مقام چه افتخاری برای آنان خواهد بود؟ در این مقاله تلاش شده است که بر اساس روایات و استفاده از مبانی علم کلام به این سوالات پاسخ داده شود.

متون دینی هر چند ساختار بیانی خاصی دارد، اما در بردارنده معارف روانشناختی نابی هستند که باید شناسایی و کشف شوند و به وسیله متخصصان تنظیم و طبقه بندی شوند. واقعیت، این است که ظاهر آیه و روایت، مبتنی بر قواعد و واقعیت های انسانی است که کشف آنها می تواند انسان را به دیدگاه مشخصی درباره حوزه روانشناسی برساند. مشکل عمده این بخش، روش استخراج و شناسایی مباحث علمی از متون دینی است. به نظر می رسد روش های مرسوم در این زمینه کارایی چندانی ندارند و لذا این گونه پژوهش ها روش خاص خود را می طلبد. حدیث در سه حوزه گزاره، مفهوم و نظام مفاهیم قابلیت علمی برای روانشناسی دارد. آنچه این مقاله بدان می پردازد، روش تحلیل و تبیین گزاره حدیثی است. در این روش، مولفه های گزاره تعیین شده و برای تبیین رابطه میان آنها، از دو روش استفاده می شود که یکی مبتنی بر شناخت ویژگی مولفه هاست و دیگری مبتنی بر پژوهش معکوس. این روش تحلیل و تبیین محقق را به لایه های معنایی عمیق تری می رساند و امکان طرح ایده ها و نظریه های مختلف را فراهم می سازد.

بحث از روایی یا ناروایی کاربست نکاح تحلیل در حوزه فقه اسلامی و درعرصه مسایل اجتماعی از مباحث مهمی است که فقیهان امامی در مواجهه با آن، ضمن ارجاع بر لزوم آن بعد از تحقق طلاق سوم، برای بازگشت زوجین به زندگی سابق، در برخی از صور، به دو گروه موافق و مخالف طبقه بندی می گردند. عمده دلیلی که می تواند، افزون بر کمک به کشف برخی از حکم آن، فقیهان را در ارایه نظریه درست یاری دهد، حدیث نبوی لعن مجلل است. بنابراین، می طلبد که با تعمق و مداقه، حیطه دلالت و نیز سازگاری با ناسازگاری حکم مستفاد از آن با مقصود شارع از تشریع حرمت بازگشت به همسر مطلقه بعد از طلاق سوم روشن گردد. در این نوشتار، پس از بیان اختصارمند مفهوم نکاح تحلیل و حکمت آن، به تبیین روایت و بررسی اقسام نکاح تحلیل با استفاده از حدیث نبوی پرداخته شده است.

در جوامع روایی شیعه، مانند کتب اربعه و وسایل الشیعه و جوامع روایی اهل سنت، مانند صحیح مسلم و صحیح البخاری، ملاک اصلی برای شروع ماه قمری، رویت هلال است.مساله رویت هلال در عصر حاضر با پدیده تلسکوپ و مانند آن، یکی از مسایل نوپیدایی است که مورد اختلاف پژوهشگران واقع شده و آنان را به دو گروه موافق و مخالف تقسیم کرده است.عده ای با استناد به روایات «صم للرویه و افطر للرویه» و روایت علی بن جعفر (ع) چشم مسلح را در رویت هلال معتبر می دانند و بعضی از به دلیل انصراف روایات به چشم متعارف و برخی دیگر طریقیت راه های رویت هلال، چشم مسلح را بر نمی تابند.در این مقاله ادله طرفداران هر دو نظریه طرح شده و به بررسی آنها می پردازیم.

بی تردید، بسیاری از گزاره های دینی، بویژه آیات قرآنی، با جاودانگی و دوام همراه هستند؛ اما گزاره هایی نیز وجود دارند که محدود به دوره یا دوره هایی خاص است و پس از گذشت دوره آن، به دلیل تغییر موضوع، دگرگونی شرایط و ... تاریخی شده و اهمیت آنها صرفا به لحاظ عبرت ها و قصه های تاریخی، فهم بهتر فضای صدور و ... خواهد بود. با کاوش در روایات فقهی و گفته های دانشمندان فقه و حدیث، می توان به مناط هایی در تشخیص این نوع روایات دست یازید؛ از جمله: 1. اوامر حکومتی و قضایی، امام خمینی برای شناخت روایات حکومتی از غیر آن معیارهایی ارایه می دهد: هر روایتی که از پیامبر (ص) و علی (ع) با واژه هایی چون: «قضی»، «حکم» یا «امر» و مانند آن وارد شده بر حکم حکومتی و قضایی دلالت دارد، نه بر حکم شرعی. 2. روایات شخصی یا قضیه فی واقعه، در میان فقیهان معاصر، حمل روایات بر قضیه شخصیه در کتاب های فقهی مرحوم امام خمینی و مرحوم آیه اله خویی - رحمهااله - بیش از دیگران به چشم می خورد. 3. روایات تقیه ای، بدیهی است که در روایت محمول بر تقیه، یکی از سه اصل عقلایی در حجیت روایت، یعنی اصالت جهت صدور در معرض تردید است. از این رو، روایتی که قراین صدور آن از جهت تقیه وجود دارد، حتی اگر معارضی نیز نداشته باشد، حجت نیست و نمی توان به آن استناد کرد. 4. روایات منسوخ، نسخ روایات به دو صورت ممکن است: یکی، نسخ سنت به قرآن، و دیگری نسخ سنت به سنت. همچنین برخی دیگر از زمینه های کشف روایات تاریخ مند عبارت اند از: 1. روایات آداب، 2. راوایات طبی، 3. روایات آخرالزمان، 4. روایات مدح و ذم شهرها، 5. برخی روایات کلامی.

پس از قرن هفتم هجری و با پذیرش تقسیم حدیث به چهار دسته اصلی (صحیح، حسن، موثق و ضعیف) از سوی بسیاری از فقیهان و محدثان شیعه، برخی از آنان به ارزیابی روایات جوامع حدیثی بر این اساس پرداختند. علامه مجلسی (م 1110 ق) نیز در کتاب مرآه العقول خود، با وجود اذعان به اعتبار روایات الکافی، قبل از پرداختن به شرح متن، کوشیده است با تعابیری غالبا کوتاه، اما بسیار متنوع و گاه ابتکاری، به شیوع متاخران، به ارزیابی تک تک اسناد روایات الکافی بپردازد.در این مقاله، تلاش شده است تا با دسته بندی این تعابیر مختلف، علاوه بر ارایه آماری از تعداد روایات صحیح، حسن، موثق و ضعیف الکافی، بر اساس مبانی علامه مجلسی، به بیان فواید بررسی تعابیر وی بپردازیم؛ فوایدی که می تواند برای پژوهشگران عرصه حدیث، درایه و رجال، مفید باشد.

فرضیه «تولد ایده امام غایب در دوران حیرت»، نه تنها فروپاشی مهدویت، بلکه تمام نظام امامت را هدف قرار داده است. حیرت شیعیان در دوره بعد از شهادت امام عسکری (ع)، بر خلاف ادعای رقیب، نه به خاطر عدم وجود فرزند برای حضرت عسکری (ع)، و نه به خاطر ناشناخته و تعریف ناشدن غیبت است، بلکه این حیرت ناشی از عدم توجه شیعیان به احادیثی است که از تک تک ائمه (ع) در طول قرن های اول تا سوم صادر شده و در بسیاری از اصول و کتاب های راویان مولف، ثبت گردیده و نسب به نسل منتقل شده است. با بررسی احادیث باب دهم - که بیش از یک پنجم احادیث کتاب الغیبه نعمانی را شامل می شود، به روشنی تواتر معنوی غیبت صاحب الامر (عج) اثبات می گردد. بر این اساس، ادعای ناشناخته و تعریف ناشده بودند مقوله غیبت بعد از شهادت امام یازدهم (ع)، فاقد مبنای علمی است.

در نوشتار حاضر با بررسی و تحلیل آرای علامه شوشتری در نقد احادیث موضوع - که در باب دوم کتاب الاخبار الدخیله آمده است - مبانی و روش های نقد بیرونی و درونی اخبار جعلی از دیدگاه وی شناسایی و طبقه بندی و برای هر یک نمونه هایی ذکر شده است. البته نگارنده کوشیده تا از مجموعه روایات این باب بهترین و روشن ترین مثال ها را گزینش کند و حتی المقدور از آوردن نمونه های تکراری پرهیز کند. در خلال پژوهش، روشن شد که علامه غالبا در نقد هر روایت آن را از وجوه و زوایای گوناگون واکاوی کرده و از معیارهای مختلف درونی و بیرونی از جمله تعارض با قرآن، مخالفت با حکم مشهور فقهی، تناقض با اعتقادات کلامی شیعه، تضاد با عقل یا علم، ناسازگاری با تاریخ، تعارض با سنت، مقایسه با اخبار مشابه، و نقد درونی و سندی روایت برای نقد روایات جعلی بهره گرفته است.

ارایه اسناد یکی از ویژگی های بارز در نوشته های عربی و یکی از مهم ترین ارکان حدیث است. در این نوشتار، ابتدا سخن دانشوران اسلامی درباره اهمیت اسناد ذکر شده، سپس نظریات پاره ای از محققان غربی درباره این موضوع مرور شده است. زمان پیدایش و چگونگی شکل گیری اسناد، دیگر موضوعی است که در این نوشتار بدان پرداخته می شود. نقد دیدگاه برخی از خاورشناسان، بویژه شناخت، درباره اسناد و ذکر نمونه هایی از اساتید ابن اسحاق برای نشان دادن چگونگی حفظ اسانید متقدم در میان محدثان متاخر نیز از مباحث مطرح شده در این نوشتار است.

نوشتار حاضر پژوهشی در برنامج نویسی، از مشهورترین شیوه های تراجم نگاری در غرب جهان اسلام است. برنامج نویسی معلول توجه مسلمانان به سماع، به مثابه یکی از شیوه های رایج آموزش در تمدن اسلامی بود. دانشمندان علوم دینی با هدف توثیق روایات خود در آثاری که اغلب نام «برنامج» یا «فهرسه» بر خود داشت، به ثبت اسامی مشایخ و شیوه های اخذ حدیث و نیز سلسله اسناد روایات تا نخستین راوی مبادرت می ورزیدند. نگارنده پس از بررسی کوتاه نوشته های برنامجی، به مطالعه موردی کتاب البرنامج وادی آشی پرداخته و ضمن تبیین شیوه های تدوین کتب برنامج، بدین نتیجه دست یافته که در پرتو این آثار می توان تحولات تاریخ آموزش و پرورش اسلامی، مواد درسی و از همه مهمتر سیر انتقال علوم از نقطه ای به نقطه دیگر جهان اسلام را دقیقا باز شناخت.

بخش قابل توجهی از میراث حدیثی ما را روایات مناقب و فضایل تشکیل می دهند. در این دسته روایات، از برتری و یکه تازی یک فرد یا گروه بر دیگر افراد یا گروه ها در یک یا چند زمینه سخن به میان آمده است. عقل سلیم و فطرت پاک انسانی همواره به برتری و تقدم افضل بر مفضول حکم رانده است. از این رو، تکاپو بر سر طرح فضایل و مناقب از دهه های آغازین اسلام، در گفت و شنودها به چشم می خورد. از آنجا که موضوع فضایل و مناقب بستر مناسبی برای پیدایش جعل و وضع بوده، این پدیده ناگوار بخشی از میراث حدیثی این حوزه راه آلوده ساخته است. نگارندگان و مولفان بسیاری در تاریخ اسلامی، در زمینه مناقب و فضایل اهل بیت (ع) و مثالب دشمنان آنها قلم زده اند. در نتیجه، در عرصه مناقب نگاری نیز، همچون دیگر عرصه ها، با تنوع و تعدد گونه های تالیف روبه رو هستیم. در بحث مناقب و فضایل، جنبه های گوناگون مناقب فردی (ذاتی یا اکتسابی)، گروهی، قبیلگی، ملیتی و ... مطرح شده است. در این پژوهش به بحث و گفتگو درباره موضوعات فوق خواهیم پرداخت.

چندی قبل همایش نیم روزه ترجمه متون دینی، کارکردها، آسیب و بایسته ها از سوی دیگر ترجمه پژوهشکده علوم و معارف حدیث برگزار شد و صاحب نظران عرصه ترجمه از معنای ترجمه، آسیب شناسی ترجمه، شکل صحیح ترجمه، مشکلات ترجمه های موجود و گونه های ترجمه در حوزه متون دینی سخن گفتند و پیشنهادهایی چون ارایه شیوه نامه ترجمه متون دینی، برگزاری کارگاه های آموزشی ترجمه، ایجاد رشته تخصصی ترجمه متون دینی و ... ارایه کردند. نوشتار حاضر ارایه گزارش محتوایی همایش یاد شده است.