متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)
سال:1389 | دوره:14 | شماره:45 |تعداد مقالات:9

آیرونی (Irony) اصطلاحی ادبی است که معاصران کوشیده اند آن را به کلماتی نظیر طنز، طعنه، کنایه، کنایه طنزآمیز، تهکم، تجاهل العارف، استهزاء، وارونه گویی، پنهان سازی و ... ترجمه کنند، اما در این مقاله خواهید دید که هر کدام از این واژه ها فقط بخشی از مفهوم آیرونی را در نظر مخاطب می آورد. این مقاله بر آن است تا تفاوت آیرونی را با طنز، طعنه، کنایه و صنایع بدیعی و بلاغی مشابه با آیرونی توضیح دهد. طنز یکی از انواع ادبی است که با انواع دیگری مثل هزل، هجو، کمدی و شوخ طبعی و فکاهیات مشابهت هایی دارد؛ برای تعریف اصطلاح طنز ناگزیر به معرفی اجمالی این اصطلاحات شده و در ادامه تفاوت بنیادی طنز و آیرونی را شرح داده ایم. سپس به شناخت آیرونی و انواع گوناگون آن پرداخته ایم و برای شناخت تفاوت آن با اصطلاحات بدیعی و بلاغی مشابه، به سراغ علوم بدیع، بیان و معانی رفته، صنایع مشابه با آیرونی را استخراج و معرفی کرده و تفاوت هر کدام را با آیرونی توضیح داده ایم. در پایان، نگارنده به همراه خواننده به شناخت نسبتا خوبی از آیرونی می رسد، زیرا شناخت هر اصطلاح و مفهومی در گرو شناخت تفاوت آن مفهوم با مفاهیم و اصطلاحات مشابه است و بر پایه این بررسی آیرونی را نمی‏توان به طنز، طعنه و کنایه ترجمه کرد.

محمود دولت آبادی، یکی از داستان نویسان تاثیرگذار ایران، به ویژه در زمینه ادبیات اقلیمی است. رمان «جای خالی سلوچ» نخستین رمان این نویسنده است. این رمان از زوایای گوناگون از جمله ویژگی های زبانی و ادبی، مطالعات جامعه شناختی، انسان شناختی و نیز روایت شناختی شایسته بررسی است. در این مقاله به بررسی سرعت روایت در این رمان (با تکیه بر نظریه روایت شناسی ژرار ژنت) و عوامل موثر بر آن پرداخته شده است. سرعت و ضرباهنگ روایت، یکی از مولفه های بسیار مهم در روایت و از مهم ترین عناصر در شکل طرح است. بررسی سرعت روایت برای آن است که نشان داده شود در یک اثر ادبی، کنش ها و رویدادها در طول چه مدت زمانی رخ داده اند و در سنجش با این برهه زمانی، چه حجمی از کتاب به آن ها اختصاص یافته است. در بیشتر بخش های رمان «جای خالی سلوچ» شتاب، منفی، و سرعت روایت کند است؛ اما سرعت روایت در مجموع رمان (روایت اصلی) متوسط است؛ زیرا مولفه های کاهش دهنده و افزایش دهنده سرعت روایت، در این رمان به شکل متوازن به کار رفته اند و همین ویژگی موجب تعدیل سرعت در مجموع رمان شده است. البته نویسنده برای جبران سکون یا کندی سرعت روایت در بخش های گوناگون رمان، از شگردهایی برای افزایش تحرک بهره برده است؛ از همین رو، این رمان با وجود سرعت کند روایت، پر از جنبش و هیجان، پویایی و تحرک، دلهره و التهاب، و کشمکش های درونی و بیرونی است؛ به بیان دیگر، این رمان ریتمی کند، اما تمپویی تند دارد. از این روست که در این مقاله، افزون بر سرعت روایت و عوامل موثر بر آن، شگردهای نویسنده برای افزایش تحرک و پویایی روایت نیز، به صورت تحلیلی بررسی شده است.

آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبان ها در دوره اخیر از هم گرایی با جریان کلی آموزش زبان و مالا تحولات و دستاوردهای آن بازمانده است. این عدم همگرایی که دارای ریشه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و زبانی (خصوصا الفبایی) و نیز برخاسته از انگاره های ادیبانه و زبان شناسانه در مورد آموزش زبان فارسی است، آموزش این زبان را از همگامی با روند پرشتاب آموزش زبان محروم کرده است. این امر از سه منظر قابل بررسی است: (الف) پیدایش و روند آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبان ها در دهه های اخیر در چارچوب زمینه تاریخی آموزش زبان به طور عام در چهار دوره. (ب) الگوهای طرح درس و تبلور آن در درسنامه های آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبان ها. (ج) فنون تدریس و فعالیت های درسی در درسنامه های آموزش فارسی به غیر فارسی زبان ها. بر اساس رویکرد و معیارهای دوره های روش گرا و دوره پساروش گرا و نیز انواع طرح درس می توان به بررسی متون و نیز فعالیت درسی و فنون تدریس آن ها در کتاب های آموزش فارسی پرداخت. نتیجه این بررسی نشان می دهد رویکردی واحد بر انتخاب فعالیت ها حاکم نیست، فعالیت ها فاقد تنوع بایسته برای یادگیری زبان است، و دستاوردهای اخیر در زمینه فرآیند یادگیری در آن ها لحاظ نشده است.

داستان پادشاه و کنیزک آیینه تمام نمای روایت های داستانی مثنوی است، روایتی که محل تجلی خاطره نژادی انسان (کهن الگوها) از نماد عشق در ناخودآگاه جمعی مولانا است. نماد عشق در داستان پادشاه و کنیزک، نیرویی است که معنای خودآگاهی، یعنی ادراک و صور مواد اولیه را فراهم می آورد تا پادشاه جان مولانا به یاری این نماد به فرایند فردیت برسد. در این جستار سعی بر آن است تا با بررسی عناصر روان شناسی تحلیلی یونگ، نمادهای کهن الگو را که از حافظه جمعی نوع بشر به ناخودآگاه جمعی مولانا ارث رسیده است، در داستان پادشاه و کنیزک تحلیل کنیم. حاصل بحث چنین است که کهن الگوی عشق همراه با نماد های کهن الگوی من، خود، سایه، نقاب، پیر دانا، ناخودآگاه فردی و جمعی در پیوند با خواب و رویا، پادشاه را از حیطه خودآگاهی به ناخودآگاهی می کشاند و پادشاه در جریان برخورد با درونش با مواجهه خودآگاه و ناخودآگاه در روند کسب فردیت، بار دیگر متولد می شود و به نقل از مولانا «زاده ثانی» می گردد.

مردم شناسی به عنوان زیرمجموعه ای از علم جامعه شناسی در دو قالب مردم شناسی فرهنگی و مردم شناسی طبیعی به بررسی گروه های انسانی می پردازد. با توجه به اینکه برخی از آثار ادبی دربردارنده ابعاد وجودی، فرهنگی و اجتماعی انسان ها هستند، می توان از این آثار به عنوان اسناد و مدارکی ارزشمند، برای انجام مطالعات مردم شناختی بهره گرفت. نتایج این تحقیق نشان می دهد که محمدحسین بهجت تبریزی (متخلص به شهریار)، در دیوان اشعار فارسی خود، با پرداختن به ابعاد مختلف جسمانی، رفتاری، اخلاقی و فرهنگی گروه های انسانی در سطح منطقه ای و جهانی، ابعادی از دو گونه مردم شناسی را انعکاس داده است. نگاه منطقه ای شهریار، مربوط به مردم شناسی فرهنگی و مقایسه الگوهای رفتاری، نحوه زندگی و روابط میان «انسان با انسان» و «انسان با طبیعت» در اجتماع روستایی (گمینشافت) و جامعه شهری (گزلشافت) است. از دیدگاه این شاعر معاصر، الگوهای رفتاری و فرهنگی در اجتماع روستایی، در مرتبه ای بالاتر از جامعه شهری قرار دارند. از سویی دیگر، نگاه جهانی شهریار مربوط به بیان ویژگی های جسمی، زیست محیطی و الگوهای مثبت فرهنگی مردم کشورهای ترکیه و شوروی سابق است؛ این شاعر در مقایسه با مردم شناسی فرهنگی ایرانیان، به افول الگوهای فرهنگی و رفتاری در میان مردم جامعه خود اشاره می کند. شهریار سعی دارد که با آگاه سازی و تحریک منش ملی ایرانیان، الگوهای فرهنگی و اجتماعی مردم ایران را بهبود بخشد.

این مقاله ضمن بررسی ساختمان گروه اسمی در زبان فارسی نشان داده است اکثر سازه های این گروه یا از هم مستقل اند یا وابسته های گروه موسوم به گروه حرف تعریف هستند. نگارنده تلاش کرده است در قالب تحلیلی یک دست، جایگاه ساختاری تمام سازه های مرتبط با موضوع این مقاله را بر اساس رویکرد کمینه گرا در نمودار درختی نشان دهد. از جمله مواردی که در این خصوص تحلیل شده گروه مالکیت، گروه حرف اضافه و گروه کمی نما در زبان فارسی است. در این مقاله ادعا شده است که گروه اسمی درغالب موارد، وابسته یکی از این گروه ها است. در بخش های پایانی به بررسی موجودیت گروه حرف تعریف در زبان فارسی پرداخته شده و ضمن تایید وجود چنین گروهی در فارسی، شواهدی نیز در خصوص آن ارایه گردیده است. تحلیل حاضر نسبت به سایر تحلیل های مشابه دارای چند مزیت است:1- تمام عناصر مرتبط با موضوع این مقاله نمایش ساختاری مناسبی یافته اند.2- تمام کمی نماها اعم از صریح و غیر صریح در قالبی یکسان تحلیل شده اند.3- اهمیت معنا شناختی کسره با یافتن یک جایگاه ساختاری ویژه تایید شده است.4- از طریق تلقی کسره به عنوان هسته رابط گروه های مالکیت و اضافه، برخی از مشکلات مربوط به تقطیع زبان فارسی را حل می کند.

سوررئالیسم مکتبی ادبی است که آندره برتون، نویسنده فرانسوی، در قرن بیستم آن را بنیان گذاری کرده و دامنه نفوذ آن به دیگر کشورها هم کشیده شده است. این مکتب با بهره گیری از نظریه های علمی فروید در روان شناسی و نظریه های یونگ در اسطوره شناسی و نظریات فلسفی - ادبی هگل و هانری برگسون و برخی نویسندگان ادبی پا به عرصه وجود گذاشته است. سوررئالیسم معتقد است که یک اثر ادبی باید محصول ذهن و روان ناخودآگاه خالق خود باشد. در آثار سوررئالیستی بهره گیری از روان ناخودآگاه، تخیل و اندیشه، نگارش خودکار، تصادف عینی، امر شگفت و جادو، اسطوره ها و نمادها، توجه به طنز و بی زمانی و بی مکانی حوادث، از مهم ترین ویژگی هاست. نظامی در «هفت پیکر»، با استفاده ناخودآگاه از فنون سوررئالیستی چون رویا و تخیل، استفاده از نمادها و روان ناخودآگاه، امور شگفت انگیز و جادویی، تصادف عینی، بی زمانی و بی مکانی حوادث، اثری خلق می کند که فنون مکتب ادبی سوررئالیسم تقریبا در همه داستان های آن با برجستگی ویژه ای نمایان است.