متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)
سال:1396 | دوره:21 | شماره:74 |تعداد مقالات:7

از جمله موجوداتی که در اساطیر، افسانه ها و حماسه های فارسی، گاهی همراه با قهرمان حماسی و در کنار او و گاهی نیز در تقابل با او به ایفای نقش می پردازند، «پری» و «زن جادو» هستند. در منظومه های حماسی پس از شاهنامه، گاه این دو با خویشکاری های خود در جایگاه پری، به عنوان ایزدبانوی زایش، برکت و باروری که بازتابی از کهن الگوی «آنیما» می تواند باشد و در نقش و سویه مثبت خود ظاهر می شوند و یاور و همراه قهرمان هستند، و گاهی نیز در نقش اهریمنی خود که بازتابی از سویه منفی «آنیما» می تواند باشد، همچون زن جادو و اغواگر نمود می یابند و نقش مخرب و ویرانگری دارند و می کوشند با اغوای قهرمان و به دام انداختن او، مانع از رسیدن قهرمان به هدف های مورد نظرش شوند. در این مقاله، پس از بحث مختصری پیرامون «پری» و «زن جادو» کوشیدیم، نشان دهیم که در حماسه های ایرانی، پری همان زن جادو است که گفته شده بعد از دین آوری زرتشت و متأثر از اعتقادات و افکار زرتشتی، دچار دگردیسی شده، به شکل موجودی اهریمنی با خویشکاری های منفی درآمده است.

یکی از آموزه های نقد مدرن در تحلیل متون ادبی، به ویژه رمان و داستان، مفهوم چندآوایی و چندزبانی باختین است. چندآوایی و چندزبانی به عنوان ظرفیت بالقوه متن، این امکان را در اختیار خواننده قرار می دهد تا رمان و داستان را از نظر ویژگی های چندآوایی و چندزبانی واکاوی کند. در نوشتار حاضر، همت نگارندگان بر آن است تا یکی از رمان های مطرح معاصر، یعنی سنگ صبور صادق چوبک را از نظر ویژگی های چندآوایی و چندزبانی باختینی نقد و بررسی نمایند. برای نیل بدین منظور، چندآوایی و چندزبانی باختینی و جلوه های مختلف آن، اعم ازنقیضه پردازی، بینامتنیت، هم آوایی اشخاص تاریخی ـ ادبی و... را همراه با مصادیق و نمونه هایی از رمان سنگ صبور تبیین می کنیم و توضیح می دهم تا به این پرسش بنیادین پاسخ داده باشیم که با تکیه بر چه شواهد و مصادیقی از رمان سنگ صبور می توان این رمان را واجد خصلت چندآوایی و چندزبانی و نیز جلوه های مختلف آن دانست؟

بررسی متون ادبی از منظر روایت شناسی می تواند موجب شناخت بیشتری از ابعاد گوناگون متن گردد و لایه های پنهان آن را برای خواننده آشکار سازد. طوطی نامه یکی از مشهورترین کتاب های داستانی در ادبیات فارسی است که ضیاء نخشبی آن را در قرن هشتم بر اساس قصه هایی که ظاهرا اصلی سانسکریت داشته، به نثر ساده فارسی بازنویسی کرده است. در مقاله حاضر، بر اساس نظریه روایی ژنت این متن تحلیل و بررسی شده است. در این متن، با یک راوی برون داستانی (نویسنده) و یک راوی درون داستانی(طوطی) مواجه هستیم و بیشترین میزان مشارکت در امر روایتگری بر عهده راوی درون داستانی است. کانونی شدگی و کانونی گری در این متن، از دو جنبه راوی برون داستانی و راوی درون داستانی بررسی شده است. در طوطی نامه با زمان های تقویمی روبه رو نیستیم و زمان عموما به صورت کلی مطرح می شود. در برخی از بخش های متن، نویسنده با حذف و کوتاه کردن برخی توصیفات، سعی در فشرده سازی زمان دارد و نیز در روایت های طوطی نامه ترتیب زمانی حوادث رعایت شده است. مکان در طوطی نامه به دو صورت مکان های کلی و مکان های خاص بیان شده است. از منظر اندیشه و فضای فکری، درطوطی نامه با یک اندیشه غالب روبه رو هستیم و متنی تک صدا داریم و هنگامی که رفتاری در تضاد با اندیشه حاکم در متن، از سوی یکی از شخصیت ها سر می زند، منجر به سرکوب و نابودی وی می شود.

استعاره مقوله و ساختی زبانی است. گزینش و نوع کاربست استعاره ها در ایده پردازی و تبیین آن بسیار اهمیت دارد. پس استعاره ها لزوما نشان دهنده ایدئولوژی و غرض فکری شاعر و نویسنده است. از آنجا که ایدئولوژی موجب تولید استعاره ها می شود. بنابراین، رابطه ای درپیوسته و معنادار بین استعاره ها و ایدئولوژی وجود دارد. این جستار، بر اساس همین رویکرد، حکایت «جدال سعدی با مدعی» را که یکی از حکایت های بلند باب هفتم گلستان با ساختاری گفتمانی ـ جدلی است، به روش مطالعه کتابخانه ای و به شیوه تحلیلی، مورد ارزیابی و خوانش علمی قرار داده است. اصلی ترین پرسش این پژوهش این است: آیا حکایت «جدال سعدی با مدعی» صرفا در بیان تفاوت و ترجیح غنا بر فقر است؟ برآیند مجموعه مباحث استدلالی ـ تحلیلی استعاره های مفهومی نشان می دهد که سعدی با طراحی این حکایت به شکلی پدیدارشناسانه تجربی، ذهنیت تاریخی افاقه گرایانه حاکم بر روح جامعه را زیر سؤال برده است و با شخصیت توانگر ایدئولوژی خود، شناخت فعال موثر اجتماعی را نیز مد نظر داشته است.

صفت یکی از مقوله های زبان فارسی است که انواعی دارد و از زوایای مختلف مورد بحث قرار می گیرد. صفت های اشاره، پرسشی و تعجبی جزء صفت های غیربیانی هستند که چه از نظر ساختار و چه کاربرد، از گذشته تاکنون با تحولاتی مواجه شده است. گاه کاربرد و ساختار پیشین را حفظ کرده است و با همان شیوه ادامه حیات داده اند، گاه نیز با تحولات اندک یا فراوان نسبت به دوره های پیشین، وارد حوزه زبان شده اند. تحلیل این صفت های سه گانه، با در نظر گرفتن سیر تاریخی آثار، واقعیات تازه ای را فراروی خوانندگان قرار می دهد. این مقاله ذکر نمونه های متعدد از متونی که غالبا اثر برجسته عصر خویش هستند، از یک سو، شکل کاربرد یا ساختار این صفت ها را تحلیل کرده است و از دیگر سو، این امکان پیش روی خواننده قرار گرفته تا خود، تفاوت ها و طباق های هر دوره ای را نسبت به دوره پیشین دریابد و چون تحلیل مقوله های دستوری به میدان وسیعی نیاز دارد، پژوهندگان این مقاله را بر آن داشته تا پژوهش میدانی خود را گسترده تر کنند و آثار متعددی را بررسی نمایند.

نقطه مشترک نظریات روایت شناسان ساختگرا این است که در تحلیل یک گونه روایی، به جای تحلیل جزءجزء عناصر بر پایه بلاغت کهن، می توان آن را به مثابه یک ساختار نظام مند دید که تمام اجزای آن ارتباطی درونی با یکدیگر دارند. «پیرنگ» یا «طرح» یا همان «توالی رخدادها»، مهم ترین عنصری است که نسل اول و دوم روایت شناسان هردو بدان اهتمام ویژه ای داشته اند، با این تفاوت که نسل اول بیشتر بر توالی علی و معلولی رخدادهای روایت تأکید کرده اند و نسل دوم، به ویژه ریمون کنان، توالی زمانی را نیز بر توالی علی و معلولی رخدادها افزوده اند. در این مقاله، با بررسی 300 روایت از مکاشفات عرفا از مجموع 30 کتاب عرفانی قرن چهارم تا هفتم، مشخص شده که ترکیب رخدادها در این روایات، هرچند در ظاهر تفاوت هایی با یکدیگر دارند، اما از الگوهای نسبتا محدودی پیروی می کنند. این پژوهش نشان می دهد که علاوه بر مکاشفاتی که بر اساس توالی علی و معلولی یا زمانی روایت شده اند، در مواردی به نمونه روایاتی برمی خوریم که هیچ یک از توالی های مذکور در آن ها به چشم نمی خورد. در این گونه روایات، فقط لحظه ای ناب از دریافت های صاحب مکاشفه به صورت کاملا موجز روایت شده است که این دسته از مکاشفات را با الهام از نام نوعی داستان کوتاه در فرانسه، مکاشفات «کوتاه ـ لحظه ای» نامیده ایم.

در روانشناسی تحلیلی یونگ، نفس (Self) یکی از اصطلاحات بسیار حائز اهمیت است. از نظر او، نفس کهن الگویی است که می توان آن را مبنای قوام یافتن فرد دانست. مطابق با نظریه یونگ، هر یک از ما با گذشت زمان آرام آرام رشد می کنیم و با از سر گذراندن فرایندی که یونگ آن را «فردانیت» می نامد، آن کسی می شویم که هستیم. یونگ کل شخصیت را نفس می نامد. از منظر وی، نمی توان نفس را به طور کامل شناخت. نفس نماد تمامیت است و مسیح، نمونه کهن الگوی آن است، چراکه او مظهر تمامیتی از نوع الهی است. یونگ برای نفس ویژگی های مختلفی را برشمرده است. از طرفی، ما در غزلیات شمس مولوی و به طور کلی، در ادبیات عرفانی، با روح، جان یا دل مواجه هستیم که با الگویی که یونگ تعریف می کند، همخوانی دارد. در این مقاله، سعی کرده ایم علاوه بر تبیین کهن الگوی نفس از منظر یونگ، آن را با ویژگی های روح، جان یا دل در غزلیات شمس تطبیق دهیم و به بررسی ویژگی های آن بپردازیم.