قبسات
سال:1391 | دوره:17 | شماره:63 |تعداد مقالات:7

امروزه، شبهاتی درباره علم غیب امامان معصوم مطرح شده که مقوله ای جدید است و در چند قرن بعد از حیات امامان معصوم، طی فرایندی طولانی و تطور تاریخی مطرح شده است.این مقاله بر آن است که مبانی عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم را مورد بحث و بررسی قرار دهد و بعد از بررسی به این نتیجه رسیده است که علم غیب امامان معصوم ریشه در آیات و روایات معتبر دارد. نیز در عصر پیامبر و امامان معصوم مساله علم غیب امام مطرح بوده و آنها بر آن تصریح کرده اند. بنابراین، از نظر متفکران شیعه اهمیت مساله علم غیب در میان صفات امام جای هیچ تردیدی نیست. هر چند در گستره آن تفاوت جزئی وجود دارد. برخی گستره آن را محدود به مسائل فقهی و اعتقادی می دانند و برخی اعم از آن می دانند. در این مقاله این مسائل به روشنی توضیح داده می شود.

عرفان عملی یا سیر و سلوک اساس عرفان و زیربنای آن است؛ چه اینکه عرفان نظری بازتاب و انعکاس عرفان عملی و تعبیر و تفسیر یافته ها و برونداد سلوک و شهود خواهد بود.عرفان عملی که در آن، طی مقامات و منازل تا فتح قله های بلند کمال در جهت قرب و وصال صورت می گیرد، بر اساس آموزه های اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم دارای مبانی عقلی است که علامه طباطبایی به استخراج و تبیین آنها پرداخته و در مقاله حاضر بر اساس دیدگاه وی که در رساله الولایه انعکاس یافت، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: امکان راه یابی به ملکوت، معرفت نفس شهودی، ولایت گرایی و شریعت مداری بر اساس ظاهر و باطن آن.

نظریه پلورالیزم دینی در قرن حاضر و قرن بیستم با نام جان هیک (1922-2012) در غرب گره خورده است. وی_ که مولف در حین تصحیح نهایی این مقاله خبر درگذشت وی را دریافت کرد_ در دهه های اخیر، تلاش بسیاری در جهت تبیین معرفت شناختی نظریه پلورالیزم دینی مبذول کرده است. حاصل این تلاش ها، دیدگاهی است که با این عنوان در مغرب زمین مورد توجه اندیشمندان مختلف قرار گرفته، و البته در معرض انتقادها و اشکالات جدی نیز واقع شده است. این مقاله سعی دارد عناصر و مبانی اصلی معرفت شناختی نظریه پلورالیزم دینی را مورد بررسی قرار دهد، و به نتایج و استلزامات برخی از آنها اشاره کند. به همین جهت، این دیدگاه به چهار عنصر اصلی و مولفه مهم تحلیل شده و درباره هر کدام، توضیحات مختصری ارائه شده است. هدف اصلی این مقاله، اثبات این فرضیه است که بنیان معرفت شناختی نظریه پلورالیزم دینی هیک از چهار دیدگاه چهار اندیشمند، یعنی کانت، ویتگنشتاین، شلایرماخر و گادامر، متاثر شده است. اگر چه تلاش هیک در تلفیق و ایجاد انسجام و هماهنگی بین این عناصر ستودنی است، اما در حقیقت، تجزیه این نظریه، آن را به چهار عنصر الگوی معرفت شناسی کانت، نظریه دیدن ویتگنشتاین، اصل تجربه دینی شلایرماخر، و مبنای هرمنوتیک گادامر تحویل می کند؛ نتیجه ای که شاید هیک از آن اظهار رضایت نکند. چنان که در اصل مقاله آمده است، هیک به تاثر از دو نظریه و دو فیلسوف، یعنی کانت و ویتگنشتاین تصریح کرده است، اما درباره اقتباس دیدگاهش از دو متفکر دیگر، یعنی شلایرماخر و گادامر، بیان روشن و قابل اعتنایی ندارد. مولف معتقد است اهمیت این دو نفر و نظریه های آنان کمتر از آرای کانت و ویتگنشتاین نیست. در پایان این مقاله، سعی شده است به برخی اشکالات اصلی و مهم، و همچنین نظریه جایگزین اشاره کوتاهی شود، گرچه هر دوی این مباحث، یعنی نقد و بررسی دیدگاه پلورالیزم دینی جان هیک، و دیدگاه جایگزین موسوم به «پلورالیزم در دین»، باید به طور مستقل مورد بررسی و مداقه قرار گیرد. بنابراین، هدف اصلی مقاله حاضر، توجه به رویکرد نوینی در تحلیل و تبیین معرفت شناختی نظریه پلورالیزم دینی جان هیک است که بر اساس آن، این نظریه با چهار رویکرد و مبنای دیگر مورد ارزیابی قرار گرفته است.

گرچه در پاره ای از سخنان ملاصدرا و بعضی از بزرگان، علم حصولی به وجود، غیرممکن و علم حصولی به ماهیات ممکن قلمداد شده است و بر این امر برهان اقامه کرده اند، ولی با توجه به مبانی ملاصدرا_ مبانی متقن و صحیح_ روشن می گردد که همان گونه که به ماهیات می توان علم حصولی پیدا کرد به وجود و وجود حق نیز می توان علم حصولی یافت و همان گونه که وجود متعلق علم حضوری قرار می گیرد، ماهیات نیز معلوم به علم حضوری واقع می شوند.

کارکرد عقل عملی در اصول فقه گرچه فی الجمله و به طور پراکنده در کتب اصولی مورد بحث قرار گرفته است؛ اما با اینکه مجموعه احکام عقل عملی مورد استفاده در اصول فقه، چه به نحو کلی، مثل اصل حسن و قبح عقلی و چه به نحو صغروی، مانند قبح تجری، قبح تفویت اغراض مولا و حسن احتیاط، فراوان و دارای جهات مختلفی است، تفصیل بحث در هیچ یک از این کتب به نحو موضوعی و یکجا مورد بحث و مداقه قرار نگرفته است. در برخی از کتب متقدمان به برخی از وجوه مساله پرداخته شده است؛ مثلا بحث از حسن و قبح در کتبی چون «الفوائد الحائریه» (ر. ک: وحید بهبهانی، 1415 ق، ص 363-378)، «الفصول الغرویه» (ر. ک: صاحب فصول، 1404 ق، ص 316-350)، «فرائد الاصول» (ر. ک: شیخ انصاری، [بی تا] ص 230-245) و «هدایه المسترشدین» (ر. ک: اصفهانی، [بی تا]، ص 433-442) دیده می شود؛ اما پس از آن، این اندک هم در کتب متاخرین کمیاب گردیده است و تنها محقق اصفهانی رحمه الله در لابلای دلیل انسداد، بحثی در مورد آن آورده است (محقق اصفهانی، 1374، ج 2، ص 322 به بعد). در کتب مختلف شهید صدر رحمه الله این مساله تا حدودی جایگاه خود را باز یافته است و اخیرا جناب عمار ابورغیف یکی از شاگردان شهید صدر در کتابی دو جلدی تحت عنوان «الاسس العقلیه» بحث مستقلی با عنوان تطبیقات عقل عملی در اصول فقه مطرح نموده است. البته طبیعی است که جای چنین مباحثی نه در علم اصول که در فلسفه علم اصول است و چنین علمی بسان سایر فلسفه های مضاف به علوم، هنوز در حوزه های علوم دینی جایگاه اساسی خود را نیافته است؛ گرچه محققان گرانمایه ای در این زمینه پیش قدم گردیده و در پی پایه گذاری این علوم برآمده اند.در این نوشتار پس از تبیین مفردات موضوع و تعیین مراد از عقل عملی و تبیین موضوع و محدوده آن، به کارکردهای عقل عملی در مباحث اصولی اشاره گردیده است.

در دیدگاه متفکران مسلمان، خداجویی و خداپرستی فطری است؛ بدان معنا که یکی از خواست ها و گرایش های انسان توجه به خدا و جست وجوی اوست و شاهد این مطلب آن است که انسان ها در طول تاریخ، همواره در جست وجوی خدا و گرایش به دین بوده اند و اختلافات نژادی، جغرافیایی و فرهنگی نیز تفاوتی در این موضوع ایجاد نکرده است. از سوی دیگر، در دیدگاه های جدید روان شناسان_ که همواره در پی شناخت ماهیت انسان و ژرفای وجودی او بوده اند_ نیز می توان شواهد و قرائنی بر این نظریه یافت.در مقاله حاضر سعی بر آن است تا با بیان یکی از این دیدگاه های روان شناسی (معناگرایی ویکتور فرانکل)، تاییدی بر نظریه فطرت دینی بیابیم و با بررسی شاخصه های برجسته آن در مقایسه با نگرش مسلمانان درباره فطرت، راه دیگری در پاسخ به شبهات واردشده به نظریه بیابیم.

بی گمان یکی از مهم ترین نیازهای آدمی، نیاز به رزق و روزی است؛ از این رو، ادامه زندگی بشر، منهای برآورده شدن این نیازش امکان پذیر به نظر نمی رسد. بنابراین، خدای سبحان که به همه چیز آگاه است، روزی رسانی را عهده دار گردیده و در قرآن کریم تضمین روزی ها را وعده داده است؛ همین وعده الهی سبب شده تا برخی آن را حق واجبی از آن خودشان بر عهده خداوند تلقی نمایند! تامل در چنین نگرشی، بطلان آن را از آن جهت اعلام می دارد که مفهوم واجب و وجوب تنها در مورد عناصری صادق خواهد بود که نفوذ زیان در وجودشان قابل تصور بوده و مجازات شان ممکن باشد؛ در حالی که وجود خداوند از چنین کاستی ها و ضعف هایی مبراست؛ اندیشه بیشتر در فلسفه صدور این وعده، عبث ناپذیری و هدف داربودن آن را_ همچون سایر افعال باری تعالی_ به اثبات رسانده و مفهومی توحیدی را از آن به دست می دهد.