مطالعات راهبردی
سال:1388 | دوره:12 | شماره:3 (مسلسل 45) |تعداد مقالات:7

جامعه مدرن دچار تحول بنیادینی شده و از اسامی گوناگونی برای مشخص کردن این تحول، از قبیل دوران پست مدرن، عصر پست ماتریالیسم  و نظایر آن استفاده می شود. به زعم اولریش بک، جامعه شناس آلمانی، این تحول نه عبور از مدرنیته که تعمیق آن است. وی با وضع اصطلاح جامعه ریسک کوشیده است نشان دهد در جامعه مدرن متاخر با نوعی وفور ریسک و آگاهی وسیع مردم از آن مواجهیم. در این جامعه، خطرات و تهدیدات نه ناشی از حوادث طبیعی، بلکه مصنوع دست انسان اند.تغییر و تحول در تهدیدات و ریسک ها به معنی تغییر شکل سیاست نیز هست، زیرا یکی از اهداف مهم سیاست دفع تهدیدات است.

ادبیات مطالعات امنیتی که امروزه مبنای بررسی تحولات امنیتی سایر کشورها قرار می گیرد، به لحاظ خاستگاه پیدایش و همچنین به دلیل ویژگی های ماهوی آن ریشه در تحولات امنیتی کشورهای غربی و به ویژه آمریکا در دوران جنگ سرد دارد. این ادبیات، عمدتا غربی (غرب محور) است.در این مقاله تلاش می شود ضرورت بازنگری در ادبیات مطالعات امنیتی غربی بر اساس محدودیت قابلیت های تبیین آن مورد توجه قرار گیرد. بدین منظور ابتدا چیستی ادبیات مطالعات امنیتی غربی بررسی می شود، سپس چگونگی پیدایش و تکوین محدودیت های تبیین آن از خلال بررسی سیر تکوین مطالعات امنیتی غربی مورد توجه قرار می گیرد و در نهایت، چرایی پیدایش و همچنین ضرورت های نظری و عملی بازنگری در ادبیات موجود مطالعات امنیتی، تبیین می شود.

پویش های صنعتی، فناوری و جمعیتی دو سده اخیر، زیست بوم های موجود در زیست کره را به شدت فروسائیده اند، به گونه ای که تداوم آنها مانایی و پایایی حیات و تمدن را با ابهام روبرو کرده است. با فروپاشی نظام ژئوپلیتیک جنگ سرد، مخاطرات محیطی حساسیت جامعه و کنش گران سیاسی را برانگیخت و دانش بوم شناسی با توجه به سرشت دوگانه انسانی - محیطی اش در تدوین ادبیات امنیت و سیاست بسیار اثرگذار ظاهر شد. با توجه به تعدد زوایای نگرش به بوم شناسی، بوم شناسی سیاسی در این میانه خوش درخشیده و توجه بسیاری از پژوهشگران و کنشگران سیاسی را در بازنمایی مخاطرات محیطی به خود جلب کرده است.

مبحث قدرت نرم توجه بسیاری از کشورها، پژوهش گران و دست اندرکاران را به خود جلب نموده است. این موضوع زمینه را برای گسترش بحث در مورد وجوه نرم در حوزه امنیت نیز فراهم آورد. مقاله حاضر درصدد بررسی معنا و مفهوم امنیت نرم به مثابه مفهومی مستقل و دربردارنده وجوه داخلی و خارجی است. در بررسی لغت شناسی امنیت نرم، سه وجه تفکیک امنیت نرم از سخت، یکی بودن آنها و یا مکمل بودن امنیت نرم برای امنیت سخت؛ در بحث مفهومی و چیستی امنیت نرم از منظر شناخت شناسانه، چهار وجه کاهش استفاده از ابزار نظامی یا کاهش ابزار نظامی برای تحریم یا تنبیه؛ کاربرد وجوه نرم امنیت سخت؛ وجه فریبایی امنیت نرم و پس از آن، در منظر هستی شناسانه امنیت نرم به دو موضوع ابعاد و حوزه ها اشاره می شود.

برای تامین امنیت ابزارها و شیوه های مختلفی وجود دارد که متاثر از سه نوع قدرت نظامی، اقتصادی و جذب کنندگی است. امنیت نرم، وضعیتی است که با ایجاد و تقویت توان جذب کنندگی در جامعه به وجود می آید. پرسش اساسی این پژوهش این است که چه عواملی در پیدایش این گرایش در میان دولت ها موثر بوده است؟برای پاسخ به این پرسش، مفهوم قدرت و امنیت نرم و سخت و مبانی فکری امنیت نرم به اختصار تشریح می شود. در بخش های بعدی، عوامل موثر در توجه به امنیت نرم در سطح بین المللی و سطح داخلی بیان می شود. تضعیف پارادایم واقع گرایی در عرصه سیاست، تحول در مفهوم امنیت و گسترش دامنه شمول آن، جهانی شدن و پیامدهای آن بر امنیت، گسترش ارزش ها و نظام های دموکراتیک در جهان، گسترش جنبش های نوین اجتماعی، ویژگی ها و مزیت های امنیت نرم، انقلاب انتظارات و دولت های پاسخگو و ویژگی های اساسی خود جمهوری اسلامی ایران از جمله این عوامل هستند.

گفتمان نرم، در دهه پایانی قرن بیستم رواج یافت و افق نوینی در فهم و تبیین مسایل راهبردی، به ویژه در مطالعات بین الملل گشود. مفهوم امنیت نرم از دل این گفتمان برخاسته و در معنا اشاره به امنیتی است که از بازیگران در برابر صدمات و خطرات به گونه ای ملایم و ناملموس حراست می کند. مقاله حاضر در این چارچوب، به عملیاتی نمودن مفهوم امنیت نرم در جامعه ایرانی می پردازد و به دنبال راهبردی است که بتواند در چارچوب جمهوری اسلامی، جامعه و دولت را از تهدیدات یکدیگر به گونه ای نرم در امان بدارد. نویسنده، برای این منظور، معتقد است آنچه می تواند این مهم را ممکن کند و در حفظ جمهوری اسلامی در سطح امنیت داخلی، امنیت نرم را بر امنیت سخت و در واقع، نرم افزارگرایی را بر سخت افزارگرایی اولویت بخشد، بازتولید گفتمانی ایده جمهوری اسلامی در مواجهه با چالش ها و بحران های محیطی در عرصه های مجازی، گفتمانی و گستره عمل اجتماعی است.

پرسش اصلی مقاله حاضر این است که مفاد تهدید نرم چیست؟ نگارنده، با مرور ادبیات مربوط به موضوع و یا تمرکز روی سه منطقه شمال غرب روسیه، اتحادیه اروپایی و مجموعه کشورهای آفریقا، به تشریح این مفهوم می پردازد.بررسی مقایسه ای مجموعه های مزبور نشان می دهد تهدید نرم و به تبع آن امنیت نرم سه ویژگی اساسی دارد: اولا به موضوعاتی می پردازد که پیش از این در انحصار رشته هایی چون جامعه شناسی، مدیریت شهری و مجامع خدماتی بودند. ثانیا درصدد شناسایی، تقویت و به کارگیری سرمایه اجتماعی است و بالاخره اینکه، به حل و رفع دغدغه های واقعی یا ذهنی جامعه معطوف است. نکته ظریف تر اینکه، هرچند موضوع امنیت نرم جامعه است، ولی کارگزار و ذینفع نهایی آن دولت است که می کوشد پس از اطمینان خاطر نسبت به سامان اجتماعی، به تنظیم مناسبات فراملی بپردازد.