مطالعات راهبردی
سال:1389 | دوره:13 | شماره:1 (مسلسل 47) |تعداد مقالات:7

عراق کشوری با نود سال سابقه تاریخی است، اما در طی این مدت هنوز نتوانسته بر مشکلات تحکیم بنیان های مادی و معنوی خود فایق آید. در بخش دولت سازی، سه مشکل اصلی عراق شامل نقش بریتانیا در ایجاد دولت سازی ناقص، نفوذ و حضور نظامیان در حکومت و قدرت سیاسی و در نهایت، تحصیل دار بودن دولت عراق می باشد. بخش دوم فرایند ملت سازی را مورد بحث قرار داده و نشان می دهد مشکل ساختگی بودن عراق، تعارض مفاهیم مختلف ملی گرایی و در نهایت، ترکیب ملی گرایی با ایدئولوژی های مختلف، باعث مشکله هویت ملی در عراق شده است. در بخش بازسازی عراق پس از سال 2003 نیز فرایندهای طی شده و دورنمای آینده را با توجه به تجارب تاریخی مورد بررسی قرار می دهد.

در صحنه معادلات قدرت در عراق جدید، چهار دسته از بازیگران، یعنی آمریکا و نیروهای ائتلاف، گروههای قومی و مذهبی داخلی، همسایگان عراق و سازمان های تروریستی و خشونت طلب جهانی حضور دارند و هر یک می کوشند آینده ای برای عراق رقم زنند که دلخواه و مطلوبشان است.در این مقاله، کوشش می شود با تحلیل اهداف، امکانات، منافع و استراتژی های بازیگران مزبور، برآوردی از اوضاع کنونی و آینده عراق در قالب سناریوهای کوتاه مدت ارایه شود و در پرتو آن، سناریوی مطلوب جمهوری اسلامی ایران در بین گزینه های محتمل عراق آینده، ارزیابی و مورد تحلیل قرار گیرد.

مقاله حاضر ضمن درک اهمیت تغییر رژیم و فضای سیاسی – اجتماعی عراق جدید به تبیین عناصر و متغیرهای داخلی تاثیرگذار بر سیاست و رفتار خارجی این کشور می پردازد. سوال محوری این است که منابع داخلی موثر بر شکل گیری سیاست خارجی عراق کدامند؟ فرضیه در پاسخ، مدعی است سیاست خارجی عراق جدید همانند دوران پادشاهی و جمهوری، تا حدود زیادی متاثر از منابع پایدار و ثابت داخلی است که ناسازگاری میان هویت و حاکمیت و یا دولت و ملت، دشواری های ژئوپلیتیکی، اقتصاد وابسته به نفت و هویت و ارزش های مشترک عربی از مولفه ها و ویژگی های اصلی آن هستند. به رغم تغییر ساختار حقوقی، این عناصر و ویژگی ها چندان تغییری نیافته و بعید است در آینده نزدیک دگرگون شوند.

شکل گیری سلفی گری، یکی از مهم ترین رویدادهای ایدئولوژیکی و فکری تاریخ مسلمانان به شمار می آید که توانسته است به پشتوانه ادبیات فقهی و کلامی و نیز نشانه شناسی متکی بر شبکه معنایی گسترده، نیاز به گرایش ها و جریان های سیاسی سلفی را مجسم و آنها را در اشکال روز، بازتولید کند. در این میان، عراق با موقعیت حساس و وابستگی های عمیق ژئوپلتیکی متقابل با جمهوری اسلامی ایران، یکی از معدود کشورهایی است که همواره از بدو شکل گیری ایده سلفی گری درگیر آن بوده است؛ به طوری که پس از اشغال عراق، این کشور به کانون اصلی فعالیت گروه های سلفی تبدیل شد و این جریان در تلاقی و همپوشانی با مدارهای قدرتمند سلفی، در جایگاه مهمترین بازیگر غیردولتی در صحنه تحولات عراق قرار گرفت. اینگونه نقش آفرینی در حلقه اول جغرافیای سیاسی ایران، واجد پیامدهای مهم برای جمهوری اسلامی ایران است. متن حاضر، این تاثیرات را مورد توجه قرار داده است.

هدف اصلی این نوشتار، بررسی چشم انداز و افق روابط کشورهای عرب با عراق جدید می باشد. عراق جدید جایگاهی متفاوت با عراق دوران صدام حسین در سیاست خارجی کشورهای عرب پیدا کرده است؛ چرا که این کشور در تاریخ، هویت و فرهنگ عربی جایگاه منحصر به فردی دارد. امروزه، امنیت هستی شناختی عربی به طور محسوسی با تحولات عراق جدید، دستخوش تغییرات عمده ای شده که این روند حساسیت رهبران عرب سنی و عرب گرا را برانگیخته است. این نوشته بر آن است تا سیاست ها و مواضع کشورهای عربی در قبال اشغال عراق، شرایط اخیر منطقه و روابط کشورهای عرب با دولت شیعی عراق را مورد کندوکاو قرار دهد. کنکاش گفتمان امنیت ملی و نظم عربی در برابر عراق پس از صدام و تاثیرات این گفتمان بر چشم انداز و افق سیاست خارجی کشورهای عربی، از زوایای مهم این نوشتار است.

روابط آمریکا و عراق در دوره حکومت صدام مناسب نبود و با حمله عراق به کویت دوره پرتنشی را آغاز کرد که به حمله نظامی و سرنگونی رژیم بعثی منجر شد. از سال 2003 تا 2009، عراق تحت اشغال آمریکا و نیروهای متحدین قرار داشت. با امضای قرارداد امنیتی بین بغداد – واشنگتن، این وضعیت پایان یافت و مناسبات آنها بر اساس وجود دو دولت بنیان نهاده شد. در عین حال، در عمل، مناسبات عملی نظامی-امنیتی عراق و آمریکا بر پایه وضعیت سیاسی و امنیتی عراق، سیاست های آمریکا به ویژه دولت اوباما در برابر عراق و منطقه، و روابط جمهوری اسلامی ایران با آمریکا تعیین می شود. این مقاله، با توجه به این سه مولفه، چشم انداز مناسبات نظامی- امنیتی عراق و آمریکا را تبیین می کند.

عراق آینده، برآیندی از وضعیت کنونی و گذشته این کشور، نوع بازیگری و تمایلات بازیگران موثر اعم از داخلی و خارجی، فرصت ها و تهدیدات پیش روی و آسیب پذیری ها و مزیت های آن در عرصه داخلی و منطقه ای است. در این چارچوب، مقاله حاضر به تخمین راهبردی عراق آینده می پردازد و این مهم را از خلال نقد سناریوی ایده آلیستی امکان پذیر می داند. این سناریو، شامل وضعیتی است که قانون اساسی عراق جدید، در قالب نوعی هدف گذاری راهبردی برای آینده این کشور ترسیم کرده و شامل دو هدف دموکراسی سازی در داخل و صلح طلبی در سیاست خارجی است. نویسنده برای نقد این سناریو از رویکرد ساختاریابی سود می جوید و از خلال این نقد، به برآورد استراتژیک عراق آینده می پردازد. مطابق این رویکرد، واقعیات ساختاری عراق در چارچوب تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و اقتصاد سیاسی این کشور، موجب محدودیت  سناریوی ایده آلیستی و کشاکش میان آرمان ها و واقعیات در عراق آینده می شود.