برگ فرهنگ
سال:1389 | دوره:جدید | شماره:22 |تعداد مقالات:14

می توان چنین استدلال کرد که در پرتو «چرخش فرهنگی» در جامعه شناسی، جستجو برای منابع جدید نظریه انتقادی می تواند به طرز مفیدی با ملاحظه سهم عرصه بین رشته ای مطالعات فرهنگی آغاز شود. این امر به ویژه در موضوع سازش دادن نظریه انتقادی رادیکال با نیازهای سیاست و اجرای فرهنگ می تواند با درس های آموخته شده از مکتب فرانکفورت و سپس مطالعات فرهنگی بریتانیایی مرتبط باشد. در این مقاله برای ترسیم این موضوع غامض، سهم این دو سنت در نظریه فرهنگی و مباحث مرتبط با حاکمیت فرهنگی بررسی شده است.

این مقاله نظریه های پساساختارگرای خود را بسط و امکانات گفتمانی را برای آفرینش (بازآفرینی) هویت ها گسترش می دهد. بر اساس تقاطعی بودن، خودهای متبلور و هویت به عنوان چیزی سرهم بندی، نظریه هویت جهشی در خدمت افزایش منابع گفتمانی برای مفهوم سازی هویت به عنوان ]مفهومی[ پویا، منتشر، تجسدیافته و زمینه مبنا است. نظریه هویت جهشی که در تحلیل فرهنگی جهش یافته های معاصر مطرح شده و گسترش یافته است، چارچوبی چهاربخشی متشکل از تحول، تعدد، تجسد و عاملیت دارد. با مرور مفاهیم مختلف و مفصل بندی آنها، هویت جهشی در این دوره (پسا) مدرن با پارادوکس «خود» به مثابه چیزی مولد و در عین حال نشانه ای از سرشت به طور ریشه ای زمینه مبنای وجود مواجه است.

اگر مطالعات فرهنگی در وضعیتی بحرانی باشد، راه حل آن را نمی توان در پاره ای از دعاوی نظری و روش شناختی مربوط به این حوزه (مثلا، در مورد خاص بودن موضوع آن، یعنی فرهنگ) یافت، بلکه باید آن را در دو ویژگی «دوسویه» آن یافت: از یک سو، تعهد سیاسی و از سوی دیگر، میان رشته ای بودن. این مقاله با بحث درباره دو حمله ای که به میان رشته ای بودن شده است (اس. فیش و آر. کراوس) درصدد است تا بین یک برنامه جدید مطالعات فرهنگی (زبان، فناوری، تاریخ، قانون) و تامل مداوم درباره مفهوم دقیق کل این فعالیت سازگاری ایجاد کند (و این همان جایی است که مطالعات فرهنگی و فلسفه با هم تلاقی می کنند).

ترکیب «عملکرد» و «بازنمایی» در عنوان بندی استوارت هال در باب بازنمایی از اهمیت زیادی برخوردار است. هال با پیگیری مفهوم بازنمایی در میان مباحث نظریه پردازانی همچون سوسور، بارت، دریدا و فوکو سعی می کند تا بازنمایی را هم به مثابه یک نظریه و هم به مثابه یک روش معتبر برای مطالعه فرهنگ صورتبندی نماید. وی در این مسیر از نشانه شناسی سوسوری بارتی، واسازی دریدایی و گفتمان پژوهی فوکویی، مباحثی که خود ترکیبی از نظریه و روش هستند، عبور می کند و تلاش های صورت گرفته، هیچ گاه تفکیک مشخص و مشهودی را میان دو بعد فوق الذکر سبب نشده است. این مقاله کوشش خواهد کرد تا ضمن به تصویر کشیدن این همراهی نظری روشی در مباحث فوق، ترکیب بندی مدنظر هال را برای مطالعه فرهنگ های دیگر با استفاده از این شیوه روشن کند، امری که شاید بتواند پاسخی به برخی دغدغه های پژوهشگران این حوزه باشد.

امروزه در حالی که فراتحلیل (meta-analysis) یا سنتز نتایج پژوهش های کمی و آماری از بدنه دانش و پیشینه پهن دامنه ای برخوردار است، فراتحلیل یا فراترکیب (meta-synthesis) در واکاوی های کیفی همچنان مرحله طفولیت و نمو خود را سپری می کند. به رغم توسعه و فراگیری واکاوی های کیفی در علوم اجتماعی و رفتاری و بسط روزافزون بدنه دانش و پیشینه مطالعات فرهنگی همچنان تردیدها و ابهام هایی در خصوص عقلانیت، امکان پذیری فراترکیب نتایج واکاوی های کیفی مطرح می شود. ضمن بازنگری در ماهیت و ویژگی های واکاوی های کیفی و معرفی تلاش های صورت گرفته برای سنتز نتایج این نوع مطالعات از جمله مفاهیم و روش های فرامطالعه و متااتنوگرافی، این مقاله توجه ما را به این نکته اساسی جلب می کند که زمان مناسب برای انجام مطالعات ترکیبی و سنتز در نتایج و یافته های پژوهش های کیفی فرا رسیده است و این نوع حرکت ها و تلاش ها در علوم اجتماعی - فرهنگی به ویژه حوزه مطالعات فرهنگی دیگر بی ربط به نظر نمی رسند. این مقاله به طور خاص تاملی است درباره این پرسش کلیدی و مناقشه برانگیز که آیا در مطالعات فرهنگی و واکاوی های کیفی، متاسنتز یا فراترکیب نتایج، داده ها و شواهد که عمدتا به شکل روایت و یا متن هستند، عملا ممکن است؟ به علاوه، این مقاله بایسته ها و ملاحظات روش شناختی خاصی را برای عمل فراترکیب در مطالعات فرهنگی و واکاوی های کیفی پیشنهادهایی ارایه می کند.

شالوده های مطالعات فرهنگیاز اواخر قرن نوزدهم، یعنی زمانی که ادبیات به صورت رشته ای مستقل در دانشگاه های اروپا تدریس شد، تا اوایل دهه 1960 حوزه مطالعات ادبی اساسا به «آثار معتبر» محدود بود. جدا کردن ادبیات از رشته های متمایز و در عین حال مرتبط با آن، مانند تاریخ و زیبایی شناسی، می طلبید که حوزه ای خاص برای ادبیات به منزله قلمروی خودبسنده تعیین شود. مطالعه پیشینه تاریخی رشته های شناخته شده و دیرینه نشان می دهد که هر یک از آن رشته ها با تعیین حدود خود، وجهه ای تخصصی یا اعتباری مستقل کسب کرده اند.

این مقاله ضمن تبیین موقعیت کنونی حوزه مطالعات فرهنگی، به طرح مهم ترین مشکلات این حوزه علمی در عرصه نظری و روش شناختی در ضمن طرح الگوی چهار مرحله ای تولید دانش نانوکا، مشتمل بر فرایند «جامعه پذیری»، «ظهور خارجی دانش»، «ترکیب و ایجاد دانش برتر» و «درونی شدن» می پردازد. فرایند جامعه پذیری در گام اول با گردهمایی و تشکیل شبکه های کنشگران فرهنگی محقق می شود. ملزومات گام دوم و نیز سایر مراحل تولید دانش، نقش اجتناب ناپذیر تولید دانش نظری یا «نظریه» را در این حوزه می نمایاند. در فرایند تولید دانش نظری از فرهنگ، تعیین و تشخیص «مباحث بحث انگیز» اجتناب ناپذیر است، لذا در ادامه مقاله تلاش شده است که «موضوعات بحث انگیز» در مطالعات فرهنگی مشخص و معین گردند و راهبردهای ممکن در تشکیل حلقه های علمی و کرسی های نظریه پردازی مشخص شوند.

خط مشی گذاری مدیریت فرهنگی یکی از اقداماتی است که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله ایران جایش خالی است، ولی وجود این نوع سیاست گذاری موجب می گردد تا به بخش قابل ملاحظه ای از نیازهای بخش فرهنگ عمومی پاسخ داده شود. از طرفی به نظر می رسد که فاصله بین چالش های موجود بخش مدیریت فرهنگ عمومی و آموزش فرهنگی در ایران افزایش می یابد. بنابراین، لازم است تا به یافتن راه حل های خاص در خط مشی گذاری فرهنگی توجه شود تا اطمینان حاصل گردد این امر از طریق مدیریت امور فرهنگی قابل دستیابی است. نکته مهم این است که خط مشی گذاری و مدیریت امور فرهنگی به داشتن مدیران بسیار خوب تحصیل کرده و با تجربه وابسته است تا هم در تعیین خط مشی های فرهنگی و هم در اجرا و ارزیابی آنها نقش داشته باشند، و در این زمینه، برنامه ریزی بلندمدت ضروری است. همچنین، فقدان برنامه ریزی فرهنگی جامع و مدیریت فرهنگی کارساز در مراکز آموزشی کشور، دو مقوله ای هستند که می توانند در جهت نهادینه شدن ارزش ها، باورها، بهبود و تغییر در الگوهای رفتاری در جامعه نقش سازنده و اساسی داشته باشند. به علاوه، تدوین برنامه های فرهنگی هنگامی با موفقیت توام هستند که بر تفکر «مدیریت مبتنی بر ارزش ها» (values-driven management) استوار باشند.

هدف این نوشتار تحلیل دگرگونی هایی است که در نظریه فرهنگی در مفهوم هویت و سوژه پدید آمده است. بدین منظور ابتدا برداشت های گوناگونی را که از سوژه و هویت مطرح شده تشریح می کنیم و سپس تحول مفهوم هویت را که عمدتا تحت تاثیر سنت های نظری مارکسیسم، فرویدیسم، زبان شناسی ساختاری، فوکو و فمینیسم به وجود آمده، تحلیل می کنیم. بر اساس این سنت های نظری سوژه دکارتی که دارای هویتی ثابت و پایدار تصور می شد، مرکززدایی شده و به سوژه ای دارای هویت های باز، چندگانه، متغیر و گاه متناقض تبدیل شده است. در این میان سوژه و هویت جامعه شناختی که حاصل تعاملات اجتماعی و ترکیب امر درونی (فرد) و امر بیرونی (نهادهای اجتماعی) توصیف شده، تماما رد نمی شود، اما برجستگی عامل دیگری در هویت نمایان شده است.

در این مقاله، بعد از مقدمه و شرح مفردات موضوع، درباره علم در فرهنگ اسلامی این موضوع بحث می شود که علوم انسانی به مجموعه معارف و دانش های مربوط به انسان و ماوراالطبیعه بر می گردد. علم به معنای یافته های تجربه پذیر تنها بخشی از اندیشه هایی است که مسبوق به دانش های غیرتجربی است. فلسفه، دین و تاریخ، هندسه علم و جایگاه آن را مشخص می کنند. علم سرزمین و جغرافیا ندارد ولی به فرهنگ وابسته است. روح تفکر علمی در فرهنگ غرب متناسب با فرهنگ اروپایی است. در فرهنگ و فلسفه اسلامی همه دانش ها مرتبط با وحی اند. مجموعه اصولی که دیدگاه های جهان شناسی و انسان شناسی یک مسلمان را پی ریزی می کند از اهمیت خاصی برخوردار است.بنابراین علوم انسانی در فرهنگ و فلسفه اسلامی به لحاظ روش با فرهنگ غرب مشترک است ولی به لحاظ ارزش و مبانی متفاوت است. تفاوت در فلسفه موجب تفاوت در عمل می شود. یعنی مبنای علوم انسانی در غرب جهان بینی مادی و در فرهنگ و فلسفه اسلامی جهان بینی الهی است. به همین جهت بایدها و نبایدها دو فرهنگ با توجه به مبانی متفاوت می گردد.علوم انسانی مانند مدیریت، تعلیم و تربیت، اقتصاد، جامعه شناسی و امثال آن در فرهنگ و تمدن اسلامی متاثر از اندیشه های فلسفی و حکمی اسلامی است.

تعارف یکی از هنجارهای رایج در جامعه ماست. آنچه این هنجار را الزام آور می کند تاثیری است که در شبکه روابط اجتماعی و تعاملات روزمره از خود به جا می گذارد و با وجود این که ممکن است یکی از اشکال رفتار سنتی به نظر بیاید که دیگر نباید چندان جایگاهی در جوامع داشته باشد اما این هنجار می تواند نشان دهنده این باشد که روابط افراد یک جامعه با یکدیگر نه مبتنی بر تمایلات و منافع آنی و جزیی بلکه مبتنی بر تعهد مشترک به امر اجتماعی است. از این جهت می توان گفت که تعارف شاخص مناسبی برای نوع اجتماعی شدن افراد است.اما فارغ از این کارکرد مثبت تعارف می تواند شکلی آسیب زا نیز داشته باشد. هنجاری که در نگاه اول نشانه جامعه پذیری درست و بهنجار به نظر می آید، می تواند نشانه خودمحوری، خودخواهی و فقدان تعهد به امر اجتماعی باشد. این مقاله با استفاده از آرا و دیدگاه های اسلاوی ژیژک به این مساله می پردازد که چگونه تعارف علی رغم این که پتانسیل قابل توجهی برای تنظیم اخلاقی روابط اجتماعی دارد اما می تواند راه را برای شکل گیری شخصیتی منزوی و ضداجتماعی هموار سازد.

شناسایی تعارف یکی از امکان ها و شرایط عمده در شناسایی وضعیت فرهنگ و زندگی روز مره ایرانی است. تاکنون تعارف از طرف سیاحان و مستشرقان و ایران شناسان و مردم شناسان مطرح و به دلیل سلطه رویکرد یکسویه نسبت به آن موجب بدفهمی فرهنگ و زندگی ایرانی شده است. در این مقاله سعی شده است تا با اتکا بر اندیشه جرج زیمل و با تاکید بر تعارف، تعارف مرتبط با فاصله اجتماعی نه دور و نه نزدیک، در نسبت با «غریبه»، بررسی شود تا ساحت رابطه پارادوکسیکالی آن معلوم گردد. تعارف در این فاصله ساختاری را بر کنش متقابل اجتماعی تحمیل می کند که متضمن پنهان کاری و یا نارضایتی است. این وضعیت به ویژه در گذر از زندگی در شهر کوچک به زندگی در کلانشهر ظهور می کند که در آن عرصه درونی تحت تفوق عرصه برونی قرار می گیرد و نمی تواند خود را بیان کند. این جهان اجتماعی ایرانی که ساحت اصلی آن زیست روزمره در کلانشهری چون تهران در دوره جدید است، با محوریت تعارف و نظام فرهنگی مدرن تزاحمی همزیستی یافته و غریبه ها را در تقابل با آشناها قرار داده است.