صفه
سال:1397 | دوره:28 | شماره:83 |تعداد مقالات:9

در طی پنجاه سال گذشته نظریه های طراحی پژوهی روشنگر مفهوم «طراحی» بوده است. از آنجا که این مفهوم امری پیچیده و انتزاعی است، به چارچوب های مفهومی و روش های شناختی متناسبی نیاز است تا بتوان وجوه متنوع و پیچیدة این تجربه و فعالیت انسانی را وضوح بخشید. از جملة مهم ترین نظریات شناختی معاصر «نظریة استعارة مفهومی» است که در طراحی پژوهی نیز مورد توجه و استقبال پژوهشگران این حوزه بوده است. با دقت در دو پارادایم اصلی مطرح شده در طراحی پژوهی، یعنی پارادایم «حل خردگرایانة مسئله» و «تأمل در عمل»، می توان در هریک از این دو حوزه، به واسطة استعاره مفهومی، نظریات مبسوطی را مشاهده کرد. طی بیست سال گذشته ضمن بازنگری در این دو پارادایم، استعاره های متعدد دیگری برای تکمیل آن ها و تبیین مفهوم طراحی مطرح شده است. در این پژوهش، با مرور و تحلیل محتوای مقالات مرتبط در دو نشریه معتبر و قدیمی از نشریات عرصة طراحی پژوهی، استعاره های مفهومی کلیدی در تبیین مفهوم طراحی انتخاب شده است. در کنار دو پارادایم ذکرشده، مهم ترین این استعاره ها «بریکولاژ»، «تطور مشترک»، «آشکارگی»، «گفتگو» و «بازی» هستند. درنهایت با ترسیم مجموعة نگاشت و مدل تصویری هر استعاره، وجوه آشکار و پنهان مفهوم طراحی در هریک از این استعاره ها تبیین شده است. نتیجة این پژوهش درنهایت چنین می شود که استعاره های هرمنوتیک (فهم) یعنی «آشکارگی»، «گفتگو»، و «بازی» برای روشن کردن مفهوم طراحی، به دلیل قرابت بیشتر با سازوکار طراحی، جزو مناسب ترین استعاره های مفهومی در به کارگیری آن ها در حوزة طراحی پژوهی هستند.

بهره گیری مناسب از نور روز با توجه به مصرف انرژی، عملکرد، و یادگیری دانش آموزان و مدرسین در ساختمان های آموزشی مسئله ای قابل تأمل است. بی توجهی به طراحی دقیق پنجره، سایبان، و متعلقات آن منجر به بروز خیرگی یا افزایش بار سرمایش ساختمان به دلیل ورود تابش مستقیم خورشید یا کاهش نور روز مناسب خواهد شد. با توجه به ثابت بودن نقاط نشستن در فضای کلاس، استفاده از آنالیز های دقیق برای بررسی شرایط دریافت نور روز و خیرگی اهمیت مضاعفی خواهد یافت. در این مقاله، با در نظرگیری دو هدف دریافت نور روز مناسب و عدم خیرگی، شرایط نور روز و خیرگی فضاها و تأثیر طراحی سایبان بر شرایط آسایش بصری با استفاده از اندازه گیری میدانی و شبیه سازی در کلاس های درس دانشکدة معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی بررسی گردیده است. در بررسی ویژگی های دریافت نور و خیرگی فضا ها از معیار های ارزیابی ایستا و پویا بهره گرفته شده است. هدف از این مقاله مقایسة شرایط آسایش بصری در کلاس های مختلف و مقایسة شاخص های مختلف و انتخاب شاخص مناسب برای ارزیابی کلاس ها است. همچنین شاخص های انتخابی برای ارزیابی عملکرد سایبان های ثابت و متحرک استفاده شده است. بر اساس نتایج شاخص های UDI 300-3000[50%] برای بررسی دریافت نور روز مناسب و SVD به منظور بررسی احتمال خیرگی در فرایند طراحی و ارزیابی فضا ها مناسب تر از سایر شاخص ها هستند. همچنین نتایج به دست آمده نشان می دهند که کلاس با جهت گیری شمال شرقی بهترین شرایط آسایش بصری را دارد. همچنین در کلاس های جنوبی طراحی سایبان متحرک برای فراهم کردن نور روز مناسب و جلوگیری از خیرگی الزامی است. این درحالی است که استفاده از سایبان های ثابت برای کاهش خیرگی به دلیل کاهش شدید نور ورودی به فضا قابل توجیه نیست.

سقراط در قرن پنجم پیش از میلاد به دنیا آمد (469-399ق. م). در جوانی به دنبال روی آوردن به فلسفه، با فلسفة طبیعت گرایی آشنا شد و چندی نیز مجذوب سوفسطاییان گشت. ولی هیچ کدام از این دو او را اقناع نکردند. سقراطِ متفکر دیدگاه های خود را در زندگی، سیاست، و روابطِ اجتماعی در چارچوب شهریّت و حقوق شهروندی بیان و اصولی را عرضه کرد، اندیشه هایی که بعد از او شاگردانش و بخصوص افلاطون و از طریق او ارسطو با عنوان «مبانی اندیشة مدینة فاضله» مطرح کردند. او همه چیز را بر مبنای معقولیت و خردگرایی مبتنی بر «اخلاقِ انسانی» قرار می دهد و با مطرح کردن «جایگاه انسان و اخلاق انسانی در جامعه»، نقطة عطفی را در سیرِ اندیشة فلسفیِ شهر پدید آورد. او آغازگرِ سنجشِ منطقیِ مفهوم و اندیشه ها به گونه ای روِشمند است. از این ره، در تاریخِ اندیشة غربْ سقراط یک مرجع است؛ چون می توان از اندیشه ورزی «قبل از سقراط» و «بعد از سقراط» سخن راند. هدف در این مقاله واکاوی دیدگاه های تأثیرگذار این اندیشمند بزرگ بر اصولی است که بعد ها تحت عنوان «آرمان شهر» در نزد دیگر فیلسوفان مصداق می یابد. شناخت شخصیت سقراط، عوامل تأثیرگذاری شهر و شارمندان آتنی در دیدگاه های منتقدانة او، تعلیمِ فلسفیِ سقراط، و همچنین سیرِ دگرگونیِ اندیشه های او بخشی عمده از این واکاوی است. این مقاله کاوشی توصیفی تحلیلی است که برگرفته از اسناد و شواهدِ مرتبط با سقراط و منابع کتابخانه ای است. این کاوش نشان می دهد که اصول شهر و شهریّت مورد نظر سقراط متأثر از شرایط زمانة شهر آتن را می توان در این مواردی این چنینی خلاصه کرد: 1. حکمت، شجاعت، عفت، عدالت، و خداپرستی؛ 2. فضیلت و عدالت، اخلاق و سیاست؛ 3. خوبی و زیبایی و سودمندی حکمت و دانش، خودشناسی، و آگاه سازی و بیدارسازی؛ 4. تعقل و تدبر، کاوش و اکتشاف؛ 5. تربیت، شایستگی، قناعت، و سعادت، 6. شایسته سالاری و قانون مداری، 7. حاکمیت خردمندی و حقانیت و عدالت. اصولی که پس از او تقریباٌ همة تفکرات آرمان شهری را تحت تأثیر قرار می دهد.

زمان همواره مورد توجه نظریه پردازان معماری و شهرسازی بوده، اما بررسی ها در این زمینه با تأکید بر جنبه های زیبایی-شناختی صورت گرفته است. در حالی که بی توجهی به تأثیر آن بر حضورپذیری فضاهای شهری سبب شده که انسان امروزی، تحت تأثیر ادراک ضرب آهنگ تند کلان شهرها، تمایلی برای حضور در فضاهای شهری را نداشته باشد و به دنبال آن از تعامل کامل با محیط و سایر انسان ها در قالب برخوردهای از پیش تعیین نشده بازبماند. در این پژوهش مؤلفه های مؤثر بر حضورپذیری فضاهای شهری در بعد زمانْ شناسایی و در بستر محلة حسین آباد اصفهان ارزیابی شده است. در طول پژوهش از روش های ریتم-آنالیز، تحلیل چیدمان فضایی، برداشت میدانی، و مصاحبه بهره گرفته شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که فقدان تنوع و پیچیدگی در ساختار فضایی و فعالیتی، مدیریت زمانی نادرست، و منظر بصری خسته کنندهْ سبب کاهش حضورپذیری فضاهای عمومی محله شده است.

غالب فضاهای پیاده در شهرهای ما فاقد جذابیت بصری، شادابی، و کیفیت مناسب طراحی منظر برای ایجاد حس رضایت بصری در پیادگان هستند. از آنجایی که زیبایی یک مفهوم کیفی و قابل تفسیر است، در مورد ابعاد نظری و فلسفی آن به کفایت صحبت شده است. اما چالش های اصلی این مفهوم، نحوة سنجش، ارزیابی، و به کارگیری آن است. خیابان های محلی یکی از فضاهای پرمواجهه از نظر بصری است. بازآفرینی طراحی مبنا یکی از رویکردهای اخیر در طراحی فضاهای شهری است. هستة اصلی این رویکردْ توجه کاربردی به مؤلفة زیبایی است. مردمْ این نوع فضا را غالباً از فاصلة نزدیک و با سرعت حرکت پایین و تبعاً با ضریب دقت بالا درک می کنند. بنا بر این در توجه به کیفیت زیبایی در طراحی خیابان های محلی و تبیین معیارهای آن باید از حداکثر مشارکت عمومی برای بومی سازی این مفهوم استفاده شود تا ارزش های اصیل و هویت های بومی و محله گرایانه در میان سلیقه گرایی نخبه مآبانه مغفول نماند. در این پژوهش ابتدا مبانی نظری تبیین و معیارهای کاربردی مفهوم زیبایی شناسی در پنج دستة کلی استخراج شد. سپس در نمونة موردی این پژوهش با تبیین ویژگی های خاص خیابان شهید انصاری در متن بافت تاریخی شهر قزوین به بررسی چگونگی کاربست مفهوم زیبایی شناسی در قالب زیرمعیارهای این پنج دسته اصلی پرداختیم. در این مرحله از روش پیمایشی با ابزار مشاهده و پرسش نامه به جمع آوری داده پرداخته شد. برای اولویت سنجی این پنج معیار از نظر مردم، آن ها را در قالب گویه های ساده تبدیل به 25 کیفیت کاربردی در قالب پرسش نامه تبدیل شدند. سپس با تحلیل پرسش نامه ها به اولویت سنجی معیارها از دیدگاه مردم پرداخته شد. بر اساس اولویت های سنجش شده از طرف مردم، 15 شاخص معنادار ارزیابی شدند (بالای 50% ارزشیابی)، که از این میان، شاخص های توجه به کیفیت ابنیة تاریخی (6/93%) و توجه به فرهنگ بومی (8/85%) در طراحی خیابان محلی مورد نظر ارزش بالاتری داشتند. همچنین شاخص های تعادل در ارتفاع (6/56%) و سازگاری میان اجزای ساختمان (2/55%) از درجة اهمیت کمتری نسبت به سایر شاخص ها برخوردار بودند و یا از نظر مفهومی مردم ارتباط کمتری با آن برقرار کردند.

نراق شهری با سابقة تاریخی است که از حدود یک سدة پیش به مرور رونق و جایگاه خود را از دست داده است. بازار مهم ترین ساختار تاریخی باقی مانده از دوران رونق و شکوه نراق است. با وجود ثبت بازار در فهرست آثار ملی، کم توجهی و نبود رونق تجاری به فرسودگی و تخریب بخش هایی از آن دامن زده است؛ چنان که هم اکنون حفظ این ساختار تاریخی نیازمند برنامه ها و طرح های احیا و تعمیر است. چنین مداخلاتی نیازمند آگاهی ما از مهم ترین خصوصیات بازار است که متأسفانه، تاکنون آن گونه که شایسته بوده است، مطالعه نشده اند. مطالعه در زمینه هایی از این قبیل که بازار در ارتباط با چه عناصر پیرامونی شکل گرفته، چه ارتباطی با بستر کالبدی پیرامونش دارد، و خودش از نظر کالبدی فضایی چگونه جایی است، می تواند راهی برای شناخت مهم-ترین خصوصیات بازار نراق باشد. بر این اساس در این مقاله مستندسازی و شناخت خصوصیات کالبدی فضایی بازار و همچنین پژوهش در باب زمان و چگونگی شکل گیری این ساختار مهم شهری مطالعه و بررسی می شود، تا از طریق آن، علاوه بر روشن شدن جایگاه بازار، نسبت میان آن با سایر محدوده های شهری نراق، همچون محلات پایین و بالا و مراکز آن ها و دیگر عناصر شهری و محیطی همچون خیابان و رود‍ درة واقع در سوی شمالی شهر، تبیین شود. روش تحقیق در این مقاله تفسیری تاریخی و بخش وسیعی از آن بر مطالعات میدانی و پیمایش محدودة مورد مطالعه استوار است. برای انجام تحقیق، اندک منابع و اسناد مکتوب مربوط به منطقه بررسی و تلاش شده است تا اسناد مهم تری همچون وقف نامه، برای فهم بخش هایی از بازار که به آن ارتباط دارند، مطالعه و علاوه بر این، محیط طبیعی و بستر شهری بازار نیز تفسیر شوند. نتایج مطالعه ضمن روشن کردن ابعاد کالبدی فضایی بازار نشان می دهد که وضعیت فعلی و باقی ماندة بازار نراق در نیمة دوم سدة سیزدهم و خارج از دو هستة محلة پایین و بالای نراق و بر سر راه تاریخی شکل گرفته است؛ به طوری که بخشی از راه به گذر بازار تبدیل شده است. در عین حال مطالعات مزبور نشان از آن دارد که مجموعة بازار طوری در حاشیة شمالی شهر شکل گرفته که با رود دره و راه تاریخی کاشان به دلیجان ارتباط مناسب داشته باشد.

مسجد جامع ارومیه از جمله آثار ارزشمند معماری است که بسیاری از خصوصیات معماری ایرانی از صدر اسلام تا قاجار در آن ذخیره شده است؛ اما از این مجموعه غفلت شده و در مورد آن مطالعات دقیق و دامنه داری صورت نگرفته است. بررسی های اولیه، بر مبنای مطالعات، مستندات، و شواهد موجود، نشان می دهد که گنبدخانة مسجد از آثار دوره سلجوقی است و شباهت های شکلی و فرمی بسیاری با نمونه های هم عصر خود دارد. در همین خصوص تفاوت های ساختاری قابل ملاحظه ای نیز وجود دارد که هدف اصلی این پژوهش پرداختن به این مهم و شناخت جزئیات آن است و سعی شده است که، با یافتن پاسخ های مناسب به پرسش های این پژوهش، رسیدن به هدف ممکن شود. در این نوشتار ابتدا از روش توصیفی تحلیلی و در مرحلة مطالعة تطبیقی از روش بررسی قیاسی بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که این گنبدخانه از بسیاری جهات مانند سایر گنبدخانه های دورة سلجوقی است، اما در بخش چپیره سازی شاهد سازمان دهی جدیدی از پتکانه ایم که در معماری ایرانی کمتر دیده شده است و نمونه های موجود در برخی کشورهای اسلامی دیگر هم شباهت کاملی به این گنبدخانه ندارند.