صفه
سال:1398 | دوره:29 | شماره:85 |تعداد مقالات:7

انطباق کارکرد جدید یک اثر معماری با کالبد تاریخی آن رویکردی قابل توجه در زمینة میراث فرهنگی کشور است. اصلی ترین هدف آن حفظ برخی ارزش های میراثی برای نسل های آتی است. ساکنان خانه های سنتی ارزشمند در شهرهای ایران، که در تناسب کامل با اقلیم محلی، مصالح، و ساختارهای فرهنگی طراحی شده اند، به طور عمده آن ها را تخلیه و رها کرده اند. به منظور محافظت از این میراث ها و همچنین مقابله با کهنگی ناشی از خالی بودن آن ها در بافت های تاریخی، در برخی از این خانه ها عملکرد های جدیدی جاری شده است. پرسش اساسی این است: مهم ترین معیارها در تطبیق پذیری مناسب این میراث ارزشمند با عملکرد های جدید کدامند؟ در این مقاله نخست با کنکاش در ادبیات موضوع به استخراج مهم ترین معیارهای تطبیق پذیری پرداخته می شود و سپس سه نمونه با سه نوع عملکرد متداول در این گونه بناها را بر اساس آن معیارها ارزیابی می گردد. با علم به اینکه پروژه های بی شماری در این خصوص در کشور در حال انجام است، تلاش شده چالش ها و فرصت های استفادة مجدد از خانه های تاریخی، با هدف دست یابی به تطبیق پذیری مناسب تر، با دقت و به طور مفصل بررسی شود. این پژوهش جزء تحقیقات کاربردی و از نوع مطالعه موردی و پیمایشی است. با در نظر داشتن نمونه های مورد مطالعه، بر اساس معیارهای استخراج شده، از متخصص ها و غیر متخصص ها (همراه با توضیح واژه های تخصصی) پرسش هایی می شود و پاسخ ها به پرسش ها با شاخص هایی، که بر اساس پیشینة تحقیق تعیین و شناسایی شده اند، تحلیل می شود همچنین، از طریق بررسی های معمارانه در نمونه ها، تلاش می شود چالش های موجود در این روند شناسایی گردند. نتیجة پژوهش نشان داده است که در هر سه نمونه، هویت فرهنگی پایدار شده، اقتصاد محلی رونق یافته، و منافع زیست محیطی به دست آمده است. با وجود این، مشارکت های ذی نفعان در فرایند استفادة مجدد کمرنگ است و همچنین سازة بنا نیاز به بازنگری و تقویت دارد.

صنعتی سازی ساختمان محصولی است سازمانمند، روشمند، و هدفمند و معنای آن استفاده از شیوه های مدرن با بهره گیری از تجهیزات و مصالح مدرن است. در این روش، شاخصه های کیفیت، زمان، و هزینه همواره مهم ترین خواسته ها در کشورهای بهره مند از شیوه های صنعتی ساخت محسوب می شوند. از این رو، جلوه های تجلی آن را می توان در سیاست گذاری این جوامع مشاهده کرد، به گونه ای که با تغییر نگرش، ایجاد راهبردهای لازم، تدوین سازوکارها، و انگیزه های اقتصادی اجتماعی درصدد اصلاح رویکردهای گذشتة ساخت برآمدند. در این پژوهش سعی می شود با نگاهی ژرف به تجربیات علمی و عملی کشورهای هدف، تدابیر و مکانیزم های مرتبط با برنامه های توسعة صنعتی سازی ساختمان و میزان اثربخشی مؤلفه های آن ها سنجش، تحلیل، و به تبع آن رویکردها و چالش های این روش در برنامه های ملی ایران طی چهار دهة گذشته واکاوی و آسیب شناسی شود. شاکلة این پژوهش، بر اساس مصاحبة نیمه ساختاریافته و گردآوری داده ها، از روش اسنادی کتابخانه ای، و برای تحلیل داده ها، از روش تحلیل محتوای کیفی سازمان یافته نضج یافته است. بنا بر نتایج تحقیق، به دلیل ایجاد نشدن بینش صنعتى در ساختمان از خلال برنامه هاى توسعة ملى ، می توان ناکارآمدى برنامه هاى تدوین شده، پراکندگى حوزه هاى تصمیم ساز، نبود راهبردهای مبتنى بر معیارهاى سازمانى ، فقدان مهارت افزایی، و نبود ثبات و تمایلات اجتماعى را از جمله اثرگذارترین آسیب ها و چالش ها در مسیر تحقق صنعتى سازى در معمارى ایران دانست.

موجودیت کلان شهر فراتر از کنار هم قرارگیری شبکة حمل ونقل، ساختمان، پارک، و رودخانه، و. . . است. کلان شهر ترکیبی از موضوعات تولید فرهنگی و به مثابة فضایی مملو از محتوا و معنی است که با دیدگاه صرفاْ اثباتی (پوزیتیویستی) نمی توان آن را شناخت و بازنمایی کرد. برای دستیابی به شناخت کامل از شهر و ریشه های واقعیات اجتماعی آن تبیین هیروگلیف کلان شهر مدرن بسیار ضروری است. آنچه در سطح ظاهری دیده می شود، برای درک شدن نیروهای زیرساختی عمیقش نیازمند رمزگشایی و تفسیر است. هر نظریه پردازی که قصد تجزیه وتحلیل شهر را دارد، باید بسان یک پژوهشگر، با بررسی آثار موجود به رازهای نهفتة شهر پی ببرد. بنا بر این علاوه بر روش های اثباتی برای شناخت یک شهر باید با توأمانی از قرائت و تجربه، از روش های نشانه شناسانه و پدیدارشناسانه بهره جست. کلان شهر به مثابة یک متن باید خوانده شود، فرم هایش رمزگشایی و معنایش فهمیده شود، خوانشی قضیه ای (پروبلماتیک) که خود به کثرت و تعدد معانی اش اذعان دارد. شهر باید با نیروی بالقوة هستی شناسانه، که در تجربة انسانی موجود است، درک شود. هر شهر همواره باید پذیرای تفاسیر متنوع از خودش باشد و معنا همیشه باید متکثر و منازعه آمیز باقی بماند. برای شناخت بهتر شهر نه تنها باید تعداد راه های خوانش یک کلان شهر افزایش یابد؛ بلکه باید به تنوع تجربة قشرهای مختلف نیز بها داده شود؛ اما در هرصورت باید در نظر داشت که ارائة یک تصویر همه جانبه، که نمایشی از واقعیت زندگی شهری باشد و شهر را در همة ابعاد و جهات نشان دهد، غیر ممکن است؛ چون اساس شهر در مقام امر منفی امکان بازنمایی شدن به شکل تمام و کمال را ندارد.

تعداد زنان در فضاهای شهری تهران افزایش یافته و کیفیت حضور ایشان نیز با گذشته متفاوت شده است؛ اما پژوهشگران طراحی شهری ایران کمتر نگاهی کیفی به نحوة تعامل زنان با جنبه های کالبدی فضاهای شهری تهران داشته اند. محدودة شمالی بازار تهران از جمله فضاهایی است که در آن دگرگونی در کمیت و کیفیت حضور زنان به چشم می خورد. هدف از پژوهش حاضر دریافت این است که چگونه محیط کالبدی و فعالیت های جاری در فضا بر حضور زنان در فضاهای بازار تأثیر می گذارد و از آن اثر می پذیرد. به این منظور با تکنیک های مشاهدة مشارکتی و مصاحبه های عمیقْ بازتولید متقابل جنسیت و فضا در دو فضای سبزه میدان و مشیرخلوت بازار تهران مطالعه شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ویژگی های این دو فضا جنبه هایی از حضور زنان در محیط را محدود می کند و ایشان را به حاشیه می راند. علی رغم افزایش تعداد زنان در این دو فضای بازار، همچنان این مردان هستند که نقش پررنگ تری در بازتولید محیط کالبدی دارند. سبزه میدان و مشیرخلوت فضاهایی جنسیت دار شده اند و به شکل متعادلی مورد استفادة زنان و مردان نیستند. درعین حال فضای سبزه میدان که هم از نظر کالبدی و هم از نظر فعالیت های حاشیة آن (مثل آبمیوه فروشی و اغذیه فروشی ها) امکان بیشتری برای شکل گیری فعالیت های اختیاری و اجتماعی در عرصة عمومی دارد، به زن ها این امکان را می بخشد که اولاً در فضا با اهدافی غیر ضروری حضور یابند و ثانیاً با استفادة خلاقانه از فضاها در بازتولید محیط کالبدی نقش فعال تری داشته باشند.

در ذیل مفهوم ترجیحات محیطی متأثر از رویکرد «شناختی» در روان شناسی محیطی، چارچوب ها و معیارهایی عام برای تحلیل میزان مرجح بودن فضا در قضاوت افراد پیشنهاد شده است. در این معیارها بر کیفیت های محیط مطلوب تأکید می شود؛ اما در رویکرد «پدیدارشناختی» در روان شناسی محیطی بیشترین اهمیت را به تجربة واقعی و زیستة فرد و احساس ها و تفاسیر و انتظارات وی از یک مکان خاص می دهند. در این پژوهش با تکیه بر معیارهای سنجش ترجیحات محیطی از یک سو، و مفهوم حس مکان از سوی دیگر، کاربست معیارها و مفاهیم مزبور در ارزیابی کیفی یک فضای شهری به آزمون گذارده می شود. برای این منظور، ارزیابی مطلوبیت خیابان قدس برای دانشجویان دانشگاه تهران مبنای این آزمون قرار گرفته است. مطالعات میدانی این پژوهش در دو مرحلة اصلی بررسی و با هم مقایسه شده است: نخست بر اساس معیارهای ترجیحات محیطی، خیابان قدس توسط متخصصان آموزش دیده، شامل 20 دانشجوی طراحی شهری، ارزیابی شد. در مرحلة دوم، از طریق مصاحبه به روش «با هم پیمودن»، حس مکان 25 دانشجوی دانشگاه تهران مطالعه شد. تحلیل مصاحبه ها به روش تحلیل کیفی محتوا انجام شده است. مقایسة یافته های این دو مرحله نشان می دهد که به کمک مفهوم حس مکان می توان چارچوب ارزیابی متخصص از میزان مرجح بودن یک فضای شهری را تدقیق کرد.

تلاش انسان در رفع نیازهای زیستی و کسب امنیت به شکوفایی و نیز خودباوری او در محیط زندگی اش تأثیر گذاشته و دگرگونی های متنوعی را گاه در کالبد (از خانة سنتی تا مجتمع مسکونی)، گاه در فعالیت (از کارگاه تا کارخانه)، و گاه در کالبد و فعالیت (از بازار سنتی تا بازار مجازی) ایجاد و طبیعت دیروز را به شهر امروز تبدیل کرده است تا مکان زندگی در تعامل با او تا امروز پاینده باشد. در این مقاله هدف مطالعه و تحلیل چگونگی دگرگونی مکان در گذر زمان و تداوم آن در تعامل با انسان است. به این منظور در بازبینی متون مرتبط با چارچوب های تعامل انسان و مکان و به کارگیری روش تحلیل متون مدون، بر پایة روش های پژوهش تحلیل تفسیری تاریخی و مقایسه ای، زمینه های مشترک انسان، زمان، و مکان، در سه مقیاس زمانی 1) عمر یک انسان، 2) زمان های دگرگونی اندیشه ها و چارچوب های نظری، و 3) تاریخ مدون تمدن بشر، به صورت موازی بر محور زمان، سازمان دهی شده است. یافته های تحلیل های به کاررفته در این مقاله نشان می دهند که مکان همواره از تجربة فضایی انسان در طول زمان شکل می گیرد و برحسب شرایط زندگی، تنوع تجربه ها به تولید مکان های متنوع و درنتیجه شکل گیری سکونتگاه های شهری گوناگون منجر شده است. افزون بر این، دگرگونی های کلان ادراک مکانی با کسب آگاهی های جدید انسان در نقاط عطف شناختی (شامل ادراک حسی، ادراک تجربی، و ادراک عقلی) انطباق دارند و بر پایة این دگرگونی ها استوار شده اند.

رشد کالبدی شهرهای ایران در دهة اخیر غالباً به صورت گسترش افقی و پراکنده بوده و منجر به تبعات منفی و ناپایداری شهرها شده است. پدیدة محیطی پراکنده رویی در کشور با خلأ های نظری مواجه است و تأملی درخور می طلبد تا، با شناخت عوامل مؤثر، راهبردهایی برای مدیریت آن و حرکت به سوی پایداری شهری تدبیر شود. در این تحقیق تلاش شده با بررسی تجربیات و نظریات جهانی موجود و با تعیین شاخص ها، پراکنده رویی شهر ارومیه تبیین و مقدار آن در قسمت های مختلف اندازه گیری گردد تا بتوان راهکارهایی برای پایداری شهری عرضه کرد. برای شناخت ماهیت پراکنده رویی با بررسی دیدگاه های مختلف، شاخص های این پدیده و روش های اندازه گیری و انجام تحقیق حول آن شاخص ها استخراج گردید و سپس منطبق با شرایط ایران و شهر ارومیه 26 شاخص انتخاب شد. با بررسی روند گسترش کالبدی شهر و اثبات پراکنده رویی، محدودة شهر از نظر خصوصیات مورد توجه به 39 ناحیة همگن تقسیم شد و مقادیر 26 شاخص بر مبنای این نواحی از منابع مختلف استخراج گردید و با روش تحلیل عاملی در قالب 7 عامل اصلی، که 88/34 ٪ از تغییرات پراکنده رویی را تبیین می کنند، یکپارچه شد و با استفاده از GIS در نواحی شهر پیاده و میزان آن ها در پنج طبقه، از پراکنده رویی بسیار کم تا بسیار زیاد، تقسیم بندی گردید. بررسی نواحی شهر ارومیه از بُعد شاخص های معرف پراکنده رویی نشان داد که تراکم پایین و ضعف اختلاط کاربریْ بیشترین، و عامل تمرکز خوشه ای و فضای فعالیتْ کمترین وزن و اهمیت را دارند. در نواحی ای که مجموع امتیاز عوامل در آن ها بالا است (8-10)، پراکنده رویی بسیار زیاد (توسعه های جدید شامل نواحی4، 5، 34 و 35)، و نواحی ای که مجموع امتیاز عوامل در آن ها کمتر است (0-2) پراکنده رویی بسیار کمی دارند (بافت قدیمی شامل نواحی 18، 19 و 20). با تهیة نقشه های تأثیر عوامل هفت گانه، راهکار پایدارسازی شهری با تعدیل اثر عوامل و اولویت بندی نواحی عرضه گردید.