مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
سال:1391 | دوره:18 | شماره:78 |تعداد مقالات:7

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تغییرات بنیادینی در ساختار سامانه بین المللی پدید آورد. این امر زمینه ساز آن شد تا در سال های نخستین هزاره نوین، همگان درباره «جهانی شدن» ارزش ها و هویت ها و بازسازی منافع مشترک در جامعه جهانی سخن گویند.از این رو در دهه 90 رهیافت نوین «سازنده گرایی» در ادبیات روابط بین الملل شکل گرفت و از منظری جامعه شناختی به مطالعه سیاست جهانی پرداخت. بر این پایه، هویت ها از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند چرا که آنها به تعریف منافع کشورهای گوناگون می نشینند و آنان را به سوی همگرایی یا واگرایی سوق می دهند.در این نوشتار تلاش خواهد شد تا بر پایه رهیافت سازنده گرایی در تحلیل روابط بین الملل، نقش گوناگونی های هویتی در شکل دهی به منافع بازیگران مختلف در افغانستان با تاکید بر سه بازیگر اصلی یعنی ایران، افغانستان و سازمان ناتو، بررسی شوند.هدف اصلی در این نوشتار، فهم ملاحظات ایران درباره حضور ناتو در افغانستان است. بر پایه این پرسش اصلی، نویسنده تلاش خواهد کرد تا تاثیر حضور ناتو در افغانستان بر امنیت ملی ایران را در سه سطح روابط دو جانبه ایران و افغانستان، روابط منطقه ای ایران و تعاملات جهانی این کشور بررسی نماید.

در این مقاله سعی شده است که با استفاده از نظریه پیوستگی جیمز روزنا به تحلیل جهت گیری فدراسیون روسیه در قبال دریای خزر پرداخته شود. سوال اصلی این مقاله این است که در میان عوامل تاثیرگذار بر سیاست خارجی روسیه کدام متغیر بیشترین تاثیر را بر شکل دهی به رفتار سیاست خارجی روسیه داشته است؟ مفروض این مقاله آن است که رویکرد روسیه به حوزه دریای خزر و مسائل آن رویکردی استراتژیک است به گونه ای که روسیه در تلاش است که از اهرم دریای خزر به منظور تحقق اهداف کلان منطقه ای و بین المللی خویش بهره جوید. فرضیه اصلی این مقاله آن است عامل نظام بین الملل بیشترین تاثیر را در سیاست منطقه ای روسیه در قبال دریای خزر داشته است به گونه ای که تحت تاثیر این عامل سیاست خارجی روسیه با گذار استراتژیک رو به رو بوده است. اولین گذار از سیاست منفعلانه به سیاست فعال اقتصادی و دومین گذار از سیاست فعال اقتصادی به کنشگری فعالانه نظامی و امنیتی بوده است.

آسیا به رغم برخورداری از برخی مولفه های قدرت نظیر سرزمین، جمعیت و بازارهای وسیع، سهم اندکی در سیاست و اقتصاد جهانی دهه های گذشته داشته است. با این همه، امروزه قاره کهن از رهگذر توسعه اقتصادی تاریخی خود مجددا به مرکز تاریخ جهان بازگشته و به عنوان یک بازیگر جهانی از نقشی تعیین کننده در نظام بین الملل برخوردار شده است. همگرایی منطقه ای روند و بعدی دیگر از سیاست آسیایی است که به ارتقاء جایگاه بین المللی این قاره مدد رسانده است. به همین سبب، یکی از پرسش های مهم مناظره های بین المللی جاری این قاره به «امکان یا امتناع همگرایی قاره ای» درآسیا مربوط می شود.نگارندگان در پاسخ به این پرسش به بازنگری روایت های مختلف منطقه گرایی درآسیا و چشم انداز قاره ای این فرایند پرداخته اند. برمبنای یافته های این مقاله، کشورهای آسیایی از منابع و انگیزه های کافی برای تمهید مقدمات همگرایی قاره ای پایدار از رهگذر برقراری نسبت معنادار بین تجربه های منطقه گرایی های مختلف درآسیا برخوردار می باشند. به همین سبب، همگرایی آسیایی یک امکان برای آسیایی ها در دورانی محسوب می شود که به «سده آسیایی» شهرت یافته است.

از زمان وقوع حادثه 11 سپتامبر 2001 و لشکرکشی آمریکا برای اشغال افغانستان، تاکنون پاکستان به عنوان پیش قراول سپاه نبرد علیه بنیادگرایی و سرپل عملیات نظامی علیه طالبان و القاعده مطرح شده است. در همین راستا، آمریکا اولویت های سیاست خارجی خود را در روابط با پاکستان که موجب انعقاد تحریم هایی بر اثر آزمایش اتمی و حکومت نظامی در پاکستان شده بود را لغو نموده و به بازتعریف روابط با این کشور پرداخته است.جایگاه ویژه اسلام آباد در مبارزه علیه تروریسم، علت تغییر موضع واشنگتن می باشد. حال سوالی که این مقاله در مقام پاسخگویی به آن برآمده، این است که دلایل اهمیت پاکستان در مبارزه علیه تروریسم چه می باشند؟ در این راستا، فرضیه پژوهش حاضر این می باشد که ارتباط مدارس مذهبی افراطی پاکستان با طالبان و جایگاه این مدارس در گسترش آموزه های افراطی؛ نفوذ و حضور طالبان و سایر تروریست ها در مناطق خودمختار قبیله ای پاکستان؛ ارتباط گروه های تروریستی پاکستان با طالبان و القاعده؛ پیوندهای موجود میان سازمان امنیت و اطلاعات ارتش پاکستان با گروه های تروریستی و طالبان؛ به مثابه دلایل اهمیت پاکستان در فرایند مبارزه با تروریسم محسوب می گردد که نیاز بیش از پیش به بایستگی همکاری این کشور با ائتلاف ضد تروریسم از زمان 11 سپتامبر 2001 تا زمان حاضر را مطرح نموده است به طوری که بدون همکاری پاکستان، هرگونه عملیات علیه تروریست ها تقریبا بی نتیجه خواهد ماند.

جمهوری ازبکستان تنها کشور منطقه آسیای مرکزی است که طی دو دهه گذشته رویکردی کاملا متغیر را در عرصه سیاست خارجی به نمایش گذاشته است. رویکرد سیاست خارجی ازبکستان همواره بین همراهی و یا تقابل با فدراسیون روسیه و ایالات متحده آمریکا متغیر بوده است. شرایط یاد شده، این پرسش مهم را پیش می آورد که علت اصلی اتخاذ این رویکرد متغیر در سیاست خارجی ازبکستان چیست و این امر چه پیامدهای منطقه ای و بین المللی را به دنبال داشته است؟ به منظور پاسخ به این پرسش، مقاله پیش رو، با بهره گیری «نظریه پیوستگی» جیمز روزنا به بررسی علل و عوامل این تغییر در دو سطح تحلیل محیط داخلی و محیط بین المللی می پردازد و با در نظرگرفتن ازبکستان به عنوان یک جامعه توسعه نیافته از حیث اقتصادی و بسته از نظر سیاسی و نیز یک قدرت کوچک (در سطح نظام بین الملل) به این نتیجه رسیده است که دو عامل فرد (شخصیت و رویکرد اقتدارگرایانه اسلام کریم اف) و محیط بین المللی (اختلاف ها در آسیای مرکزی و رقابت روسیه و آمریکا)، بیش از سایر عوامل (نقش، حکومت و جامعه) در شکل گیری یک سیاست خارجی متغیر در جمهوری از بکستان نقش ایفا نموده است. اتخاذ این نوع سیاست خارجی از سوی تاشکند، پیامدهای مهمی چون تخریب وجهه ازبکستان به عنوان یک متحد قابل اعتماد، تشدید اختلاف های ازبکستان با کشورهای منطقه آسیای مرکزی، تضعیف سازمان پیمان امنیت جمعی، واگرایی در سازمان همکاری شانگهای و تشدید رقابت بین چین و روسیه با آمریکا در آسیای مرکزی را در پی داشته که بر تداوم شرایط ناپایدار امنیتی در منطقه آسیای مرکزی بسیار موثر بوده است.

در این مقاله فرایند دولت سازی در جمهوری های قفقاز جنوبی پس از استقلال آنها در سال 1991، تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. این کشورها افزون بر حل مسائلی که در فرایند سخت و پیچیده دولت سازی پیش می آید، ناگزیر هستند با مشکلات به جای مانده از دوره کمونیستی مثل اقتصاد متمرکز و ناکارآمد و مسائل قومی و مرزی مبارزه کنند، از این نظر، مسوولیت مضاعفی بر عهده رهبران آنها است؛ در حالی که در دو دهه اخیر این جمهوری ها موفقیت قابل توجهی در این زمینه به دست نیاورده اند و از نفوذ سرزمینی ناقص، جدایی طلبی، عدم یکپارچی، حل نشدن بحران هویت و ساختار نهادی نامناسب رنج برده اند. با وجود تجربه مشترک کشورهای منطقه در ناتوانی از پشت سر گذاشتن مطلوب فرایند دولت سازی، با این حال هر کدام از این کشورها پیشرفت متفاوتی در این زمینه داشته اند؛ در شرایطی که جمهوری ارمنستان با بهره مندی از مزایایی مثل هویت یک پارچه تر و حمایت خارجی، عملکرد بهتری داشته است، گرجستان با مشکلات قومی، جنگ و جدایی 20 درصد از خاک آن ضعیف ترین عملکرد را در زمینه دولت سازی از خود نشان داده است. دولت آذربایجان هرچند بحران های متعددی را تجربه کرده و همچنان از ضعف نهادهای دموکراتیک رنج می برد ولی به دلیل وسعت بیشتر، امکانات، منابع و جمعیت بیشتر ظرفیت های بیشتری در این عرصه خواهد داشت.

«تحولات عربی» نه تنها سبب بروز تحولات اجتماعی- سیاسی قابل ملاحظه در کشورهایی که در آن انقلاب رخ داده، گردید، بلکه معادلات منطقه ای و بین المللی را نیز با تغییرات ملموسی مواجه کرده است. در این بین، روسیه با تاکید بر دستکاری هدفمند این تحول از سوی غرب با اهداف ژئوپلیتیکی- امنیتی جهت تغییر بلندمدت نقشه خاورمیانه به ضرر سایر بازیگران از جمله مسکو است، بر آن شده تا با اتخاذ موضعی مستقل، توان ایفای نقش متوازن کننده در برابر غرب را به کشورهای منطقه و غربی ها ثابت کند.البته این نگاه و تالی موضع گیری های سخت گیرانه، موید آن است که به رغم برخی تحولات مثبت، هنوز دیدگاه های سخت انگار، اما تا حدودی متعادل شده سنتی به مقوله قدرت و حوزه های نفوذ، تاثیر خود را بر رفتارهای خارجی روسیه حفظ کرده اند. صرف نظر از عوامل مختلف و با توجه به داشته های عینی اندک روسیه برای هم آوردی با قدرت شبکه ای غرب، متغیر روان شناختی بودن به عنوان یک «قدرت بزرگ» بیشترین تاثیر را در شکل بست سیاست خاورمیانه ای جدید روسیه و نوع مواجهه آن با «تحولات عربی» داشته است.