مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
سال:1397 | دوره:24 | شماره:104 |تعداد مقالات:6

برنامه «همکاری اقتصادی منطقه ای آسیای مرکزی» موسوم به کارک یک گردهم آیی منطقه ای با حضور 11 کشور از آسیای مرکزی، جنوب آسیا، قفقاز جنوبی و چین است که در سال 2001 از سوی بانک توسعه آسیایی تاسیس شد و دستاوردهای قابل ملاحظه ای را در همکاری اقتصادی منطقه ای به ویژه در چهار حیطه دارای اولویت «حمل ونقل، انرژی، تسهیل تجارت و خط مشی تجاری» به ثبت رسانده است. کارک از طریق برنامه کار انرژی در صدد است با تدوین راهبردها و طرح هایی در زمینه مشارکت آسیای مرکزی-جنوب آسیا و درون آسیای مرکزی، امنیت انرژی منطقه را ارتقا بخشد. با این همه، کارک برای نیل به این هدف با چالش هایی مواجه است که بخش عمده ای از آنها به خود این ابتکار بازمی گردد. مقاله حاضر نیز درپی یافتن پاسخی برای این پرسش است که «آیا برنامه کار انرژی کارک، ظرفیت ارتقای امنیت انرژی در آسیای مرکزی را دارد و چرا؟ » فرضیه آغازین مقاله این بوده است که «کارک، اگرچه مهم ترین ابتکار منطقه ای برای توسعه سطح امنیت انرژی در آسیای مرکزی محسوب می شود، اما به دلایلی همچون در اولویت قراردادن طرح های دوجانبه/چندجانبه درعوض طرح های منطقه ای همه جانبه؛ تمرکز بر سودآوری برای سرمایه گذاران به جای انتقال فناوری به درون منطقه؛ و عدم تثبیت به مثابه موجودیتی حقیقتا منطقه ای و مستقر در منطقه آسیای مرکزی از ظرفیت بالایی برای ارتقای امنیت انرژی در آسیای مرکزی برخوردار نیست». یافته های مقاله نیز که به شیوه توصیفی-تحلیلی و با روش اسنادی-کتابخانه ای انجام پذیرفته است، نشان از صدق این فرضیه دارد.

با تاسیس اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اگرچه توسعه مناسبات چندجانبه میان کشورهای پساکمونیستی پیشرفت محسوسی نداشته، اما جایگاه رو به تضعیف روسیه در روابط دوجانبه با دیگر اعضای این اتحادیه را تقویت نموده است. تاسیس اتحادیه اقتصادی اوراسیا همچنین اگرچه آمال ژئوپلیتیک مسکو را تا حدودی تحقق بخشیده است، اما تعیین دستورکار ژئوپلیتیک برای این اتحادیه از سوی مسکو با وجود اعضایی با هدف اولیه کسب منافع اقتصادی چندان آسان نخواهد بود. این درحالی است که روسیه برای تاسیس این اتحادیه هزینه های گزافی را متحمل شده و سیاست "اغوا از طریق کمک مالی" را پیش گرفته است. پرسش محوری مقاله حاضر این است که «هدف روسیه از پرداخت هزینه های گزاف برای ایجاد و گسترش اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رغم بهره مندی اقتصادی بیشتر در صورت تاکید بر موافقت نامه های دوجانبه با دولت های پساشوروی چیست؟ » فرضیه به آزمون گذاشته شده در چارچوب نظریه منطقه گرایی جدید این بوده است که «اگرچه هدف اولیه روسیه از ایجاد و گسترش اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تقویت جبهه ای ژئوپلیتیک در برابر غرب در مرزهای اتحادیه اروپا به بهای پرداخت هزینه های گزاف به منظور دوری آنها از غرب است، اما از مزایای انسجام اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و هویتی درازمدت این اتحادیه در فضای پساشوروی نیز غافل نیست». مقاله حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و برای تجزیه وتحلیل داده های گردآوری شده از روش علی استفاده شده و روابط علت و معلولی میان متغیرهای مقاله تبیین گردیده است.

نظر به اهمیت قدرت نرم زمانی که این موضوع برای نخستین بار در گفتمان سیاسی ولادیمیر پوتین در فوریه 2012 مورد استفاده قرار گرفت. این موضوع که اکنون بسیار مورد توجه کرملین است از منابع مختلف و گاه متضادی نشات گرفته است که در روسیه بخش عمده این منابع ماهیت دولتی و رسمی دارد. در این نوشتار علاوه بر تمرکز بر قدرت نرم روسیه نسبت به منطقه خارج نزدیک، تلاش شده است با ارائه چارچوبی متفاوت با مفهوم سازی جوزف نای، اهداف کرملین از توسعه قدرت نرم و منابع و ابزارهای قدرت نرم این کشور در خارج نزدیک شناسایی گردد. با بررسی منابع قدرت نرم روسیه در حوزه فرهنگ، اقتصاد و سیاست این نتیجه حاصل شد که ارزش های سیاسی روسیه در هر سه حوزه قابل ردیابی است. در واقع، هدف این مقاله پاسخ گویی به این پرسش ها است که منابع و ابزارهای موثر قدرت نرم روسیه که باعث نفوذ این کشور در سطح منطقه شده اند، چیست؟ محدودیت قدرت نرم روسیه در این منطقه کدام است؟ فرضیه مطرح شده عبارت است از قدرت نرم روسیه در منطقه خارج نزدیک متشکل از زبان و فرهنگ روسیه، رسانه های روسی، کلیسای ارتدوکس روسیه، هم میهنان روسی و دیپلماسی تجاری است؛ اما نگاهی ابزاری به منابع قدرت نرم در این منطقه راهبردی علاوه بر عدم کارایی و اثرگذاری، باعث تضعیف همگرایی مدنظر روسیه در کشورهای خارج نزدیک شده است. روش نگارش این مقاله توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر گردآوری داده های مستخرج از منابع معتبر علمی شامل کتاب ها، مقالات علمی-پژوهشی و تارنماهای فضای مجازی می باشد.

هرچند بحران اوکراین با ایجاد تنش میان روسیه-غرب و اعمال تحریم های متقابل، نمایش های نظامی و درگیری های دیپلماتیک همراه بود، اما تاثیر چندانی بر سیاست های فدراسیون روسیه در شمالگان و نظامی گرایی روسی در این منطقه نداشته است. هم زمان مسکو توانسته است، همکاری در شمالگان را به رغم تنش های کنونی با غرب کماکان در سطح مطلوبی حفظ نماید و روابط خود را با دیگر بازیگران منطقه ای به صورت همکاری جویانه گسترش دهد. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که «چرا رفتار روسیه در شمالگان به رغم رقابت آن با ایالات متحده و غرب غیرمناقشه آمیز بوده و چرا احتمال وقوع تجربه اوکراین در شمالگان دور از واقع است؟ » برای پاسخ به این پرسش، مولف با تدقیق در دو رویکرد نظری «وابستگی متقابل پیچیده» و «نوواقع گرایی» این فرضیه را به آزمون گذاشته است که برتری موضع روسیه در شمالگان و عدم تهدید جدی منافع آن در این منطقه از سوی دیگر قدرت ها، بازی روسیه در شمالگان را متفاوت از سایر مناطق رقم زده است به گونه ای که کسب حداکثری منافع مسکو در شمالگان نیازمند همکاری و دست ک م پرهیز از بروز تنش در این منطقه است. به همین جهت نیز بحران اوکراین بر فهم مسکو از شمالگان به عنوان منطقه همکاری بین المللی و صلح تاثیر چندانی نداشته است. یافته های مقاله نیز که از نوع مقایس ه ای بوده و با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، درستی فرضیه مقاله را تایید می کند.

تحولات و تغیرات نسبت ا قابل توجهی که پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف در سیاست خارجی ازبکستان به ویژه در رابطه با تاجیکستان به وقوع پیوسته است این پرسش را مطرح می کند که دلایل و زمینه های تنش زدایی و غیرامنیتی سازی در مناسبات تاجیکستان و ازبکستان چیست؟ و این امر چه آثار و پیامدهایی را به دنبال داشته است؟ در پاسخ به پرسش های یاد شده این فرضیه می تواند مطرح شود که «تغییر رهبری در ازبکستان و کوشش شوکت میرضیایف در خروج از کیش شخصیت اسلام کریم اف و رشد و توسعه اقتصادی در عرصه داخلی و گسترش خطوط انتقال انرژی و کریدورهای ارتباطی و ترانزیتی در عرصه منطقه ای موجب بروز تحول در سیاست خارجی ازبکستان و تقویت همکاری های منطقه ای با مشارکت پنج کشور منطقه آسیای مرکزی شده است». به منظور ارزیابی فرضیه مطرح شده این مقاله به شیوه توصیفی-تحلیلی و با کاربست مفاهیم و مولفه های نظری امنیتی سازی و غیر امنیتی سازی که در چارچوب مکتب امنیتی کپنهاگ مطرح شده است، وضعیت مناسبات تاجیکستان و ازبکستان را در دو دوره زمانی مشخص یعنی دوره امنیتی سازی (1991 تا 2016) و دوره غیر امنیتی سازی (سپتامبر 2016 تا کنون مورد توجه قرار داده است. در مقطع زمانی اول که دوره تقریبا طولانی رهبری اسلام کریم اف در ازبکستان (1991 تا 2016 میلادی) را در بر می گیرد در روند مناسبات ازبکستان با تاجیکستان، بسیاری از موضوعات اجتماعی (قومیت، زبان و فرهنگ) و اقتصادی (منابع آبی و محیط زیستی) از وضعیت طبیعی و عادی خود خارج شده و جنبه سیاسی و امنیتی به خود گرفت. اما در مقطع زمانی دوم با تغییر نخبگان و بازیگران (کنشگران) امنیتی ساز در ازبکستان به ویژه افرادی مانند ویژه اسلام کریم اف و رستم عنایت اف و قرار گرفتن فردی مانند شوکت میرضیایف در راس قدرت سیاسی، نوع گفتمان و ادبیات حاکم بر ازبکستان در رابطه با تاجیکستان نیز تغییر کرد که پیامد مهم آن تقویت همکاری های منطقه ای با مشارکت پنج کشور آسیای مرکزی در حوزه های مختلف بدون مشارکت قدرت های بیرونی به ویژه فدراسیون روسیه و چین بوده است.

مسکو طی سا ل های پس از جنگ سرد تلاش کرده است از اهرم های مختلفی که در دست دارد به منظور حفظ منافع خود در منطقه پساشوروی استفاده کند. می توان گفت، اگر در دوران پس از فروپاشی جایگاه روسیه به عنوان یک قدرت جهانی از لحاظ عملی و نظری به چالش کشیده شده و مورد مناقشه بوده باشد، نقش این کشور به عنوان قدرت منطقه ای در جمهوری های پیشین اتحاد جماهیر شوروی چنین نبوده است. به باور نگارندگان مفهوم «هژمونی منطقه ای» می تواند، چارچوب مفیدی برای فهم بهتر روابط روسیه با همسایگان آن فراهم کند. تداوم هژمونی منطقه ای یک کشور با وجود افول قدرت مادی آن، می تواند ما را به واکاوی نقش عوامل غیرمادی رهنمون شود. با توجه به این که ابعاد مادی قدرت روسیه به ضعف ها و کمبودهایی دچار شده اند و بعید به نظر می رسد هژمونی منطقه ای تنها با تکیه بر آنها تداوم یابد. در نوشتار پیش رو با بهره گیری از نظریه «جامعه پذیری و قدرت هژمونیک» به بررسی شاخص ها و مولفه های غیرمادی قدرت روسیه می پردازیم. بر اساس این نظریه، مولفه های ذهنی نقش موثری در حفظ هژمونی دارند. بنابراین در پاسخ به این پرسش که «چرا با وجود اعمال سیاست های استقلال طلبانه در برخی از کشورهای پساشوروی و افول تدریجی ابعاد مادی قدرت روسیه، همچنان هژمونی این کشور در محیط پیرامونی تداوم یافته است؟ » به عنوان پرسش اصلی مقاله، نگارندگان این فرضیه را مطرح می کنند، «منابع فرهنگی قدرت روسیه هستند که با نقش آفرینی در شکل گیری ذهنیت نخبگان کشورهای پساشوروی به تداوم هژمونی منطقه ای روسیه کمک و کارکرد منابع نظامی و اقتصای را تکمیل می کنند». برای پاسخ به این پرسش از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است.