مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
سال:1398 | دوره:25 | شماره:105 |تعداد مقالات:6

چین با ارائه ابتکار کمربند-راه در رأس بازیگرانی قرار می گیرد که پیوندهای منطقه ای و اتصال میان آسیا و اروپا را دنبال می کنند. اما حضور چین در این عرصه انحصاری نیست و رقابت برای ایجاد زیرساخت در سراسر اوراسیا بازیگران زیادی دارد. هند دیگر غول آسیایی است که به آرامی در طرح های عظیم زیرساختی این ابرقاره وارد شده و به دنبال احیای طرح خاموش راه گذر ترابری بین المللی شمال– جنوب است. راه ادویه جدید، استعاره ای است که بازخیزی هند و رقابت این کشور با چین برای سلطه بر مسیرهای جا به جایی و ترابری کالا و انرژی را روایت می کند. هدف از این مقاله، کشف انگیزه ها و اهداف اصلی هند از احیای راه گذر ترابری بین المللی شمال-جنوب (راه ادویه جدید) پس از گذشت حدود 15 سال از راه اندازی آن است. مقاله نشان می دهد که تلاش هند برای بازسازی راه گذر بین المللی شمال-جنوب و ترویج راه ادویه جدید در درجه نخست معطوف به اهداف و انگیزه های امنیتی شامل رویارویی با تغییر وضعیت در جامو و کشمیر به نفع پاکستان؛ سلب فرصت های ژئوپلیتیک-ژئواستراتژیک چین در منطقه اقیانوس هند؛ ایجاد فاصله میان پاکستان با همسایگان خود به ویژه افغانستان؛ و پیوند ژئوپلیتیک با شرکای جدیدش در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی از راه ایران است.

با انتخاب مجدد پوتین در 19 مارس 2018، دوره جدیدی از روابط میان روسیه و غرب آغاز شده است. همزمان با دوره چهارم ریاست جمهوری پوتین، روسیه پیغام های متضادی را در مورد روابط با اتحادیه اروپا و آمریکا ارسال می کند. با توجه به این که پوتین از سال 1999 به عنوان نخست­ وزیر در ساختار قدرت حضور داشته است در پایان دوره چهارم ریاست جمهوری خود به اندازه برژنف در قدرت حضور خواهد داشت. در دوره حضور پوتین در کرملین، روابط میان غرب و روسیه، مقاطعی از تنش و همزیستی مسالمت­ آمیز را تجربه کرده است. در اوایل دهه 90 میلادی این خوش­ بینی وجود داشت که روسیه به حکومتی دموکراتیک تبدیل خواهد شد و بخشی از چارچوب ارزشی و هنجاری غرب خواهد بود. روسیه پس از پایان جنگ سرد با توجه به تلقی خود به عنوان قدرت بزرگ به دنبال آن بود تا عضوی برابر با سایر کنشگران در نظام بین ­ الملل باشد و مخالف دیکته­ شدن دستورالعمل از سوی کشورهای غربی و اجبار برای پذیرفتن چارچوب ارزشی و هنجاری آنها بود. با این حال به ویژه از اوایل هزاره سوم برخی موضوع ­ ها و اختلاف نظرها موجب دور شدن دو طرف از یکدیگر و ایجاد تنش در روابط روسیه و غرب شده است. پرسش اصلی مقاله عبارت است از «حوزه­ های اختلاف میان فدراسیون روسیه و غرب چگونه قابل ارزیابی است؟ » فرضیه مطرح­ شده نیز عبارت است از پندار متفاوت روسیه و غرب نسبت به نظام بین ­ الملل پس از پایان جنگ سرد، تلاش روسیه برای تثبیت جایگاه خود به عنوان قدرتی فراگیر، عدم اعتقاد نخبگان جدید روس به ارزش های بنیادین سنتی غربی و عدم پذیرش وجود حوزه ­ های خاص نفوذ روسیه از سوی غرب و مغایرت داشتن رفتار روسیه موجب دور شدن روسیه و غرب از یکدیگر و در نتیجه بروز بحران ­ های مختلف میان دو طرف شده است.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سازوکار متمرکز و بسیار پیچیده تخصیص منابع آبی در آسیای مرکزی به مشکل مدیریت آبی بسیار پیچیده فرامرزی تبدیل شد و ادعاهای دوجانبه حل نشده ای را باقی گذاشت. در چنین شرایطی، رودخانه های فرامرزی به عامل بی ثباتی ملی و منطقه ای تبدیل شدند و با ممانعت از روند اتحاد منطقه ای در آسیای مرکزی، منبع جدیدی از مناقشه میان دولت های ساحلی را به وجود آوردند. علاوه بر دلایل طبیعی و تاریخی، پیوند میان موضوعات آب و انرژی، تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و پراکندگی ناموزون آن در آسیای مرکزی بر پیچیدگی های امنیتی مسأله آب در این منطقه دامن زده است. بر این اساس، پرسش اصلی مقاله حاضر این است که «مدیریت رودخانه های فرامرزی در آسیای مرکزی از زمان استقلال تا به امروز بر چه اصولی مبتنی بوده و چه تأثیری بر امنیت منطقه داشته است؟ » یافته های مقاله نشان می دهد که «اصول حاکم بر مدیریت رودخانه های فرامرزی در آسیای مرکزی طی سه دهه گذشته مبتنی بر رقابت، خودمحوری و منافع ملی جداگانه جمهوری های آسیای مرکزی بوده که منجر به کاهش همکاری و افزایش مناقشات محلی و ملی بر سر آب شده است و می تواند به مثابه دلیل غیرمستقیم یا مکمل بی ثباتی امنیتی در آسیای مرکزی به شمار آید».

چشم انداز همگرایانه تعمیق همکاری ها میان اعضای سازمان همکاری شانگهای طی دو دهه گذشته به ویژه بعد از گسترش جغرافیایی اخیر آن به سمت جنوب آسیا با سئوالات جدی مواجه شده است. جدی ترین و دیرپاترین اختلاف دوجانبه در سازمان همکاری شانگهای میان هند و پاکستان بر سر کشمیر در جریان است. اختلاف در برداشت ها و تفاسیر پکن و مسکو از نحوه عمل در نظام بین الملل کنونی و خواست متفاوت آنها از سازمان همکاری شانگهای-در کنار سایر عوامل-نیز با تأثیر بر مأموریت ها و عملکرد این سازمان می تواند به مثابه یک عامل واگرا عمل نماید. پرسش محوری مقاله این است که «اصلی ترین رقابت های درونی سازمان همکاری شانگهای کدام هستند و چه تأثیری بر انسجام و آینده این سازمان دارند؟ » فرضیه به آزمون گذاشته شده این بوده است که «اصلی ترین رقابت ها در سازمان همکاری شانگهای میان چین و روسیه برای تعیین جهت و دستورکار این سازمان و میان هند و پاکستان بر سر مسأله کشمیر در جریان است که اولی از طریق پراکندگی در اولویت های سازمان و دومی به واسطه تضعیف پیوندهای امنیتی و دفاعی میان اعضا، ظرفیت های واگرایی در سازمان را تقویت و مانع ارتقای آن در آینده می شود».

برخی واقعیت ­ ها، داده ­ ها و ادعاهای مطرح شده از سوی صاحب­ نظران سیاست بین الملل نشان می­ دهد که چین در مسیر قدرتمندی و در پی آن، هژمونی قرار گرفته و خیزش این دولت، چه مسالمت ­ ­ آمیز و چه چالش­ ­ زا، یکی از موضوعات کلیدی سیاست بین­ الملل آینده خواهد بود. اما مسأله اساسی آن است که چین در این مسیر با چه فرصت­ ها و موانعی روبه رو بوده و به ویژه عنصر ژئوپلیتیک با توجه به محیط راهبردی آن چه تأثیری بر آینده چین دارد. در چارچوب این مساله مهم، پرسش آن است که عنصر ژئوپلیتیک چه تأثیری بر هژمونی چین در آینده دارد؟ با نگاهی به ادبیات نظری و نیز تجربیات جهانی گذشته می ­ توان دریافت که عامل ژئوپلیتیک یکی از عوامل مهم فرصت ­ دهنده و محدودکننده هژمونی است و در مورد چین می ­ تواند به شدت هم مشکل ساز و یا گشایش ­ گر شود. نگارندگان این ایده را مطرح می ­ کنند که «نقش ­ آفرینی دو بازیگر رقیب، یعنی آمریکا و چین در بازتعریف و برساختن ژئوپلیتیک نقشی اساسی دارد و این دو کنشگر آن را نه یک عامل سخت جبری، بلکه به عنوان عنصری وابسته به ایده ­ سازی در یک فضای بین­ الاذهانی می ­ نگرند و اگرچه آمریکا و غرب به طور کلی از جایگاه مؤثرتری در حال حاضر برای تحقق این امر برخوردارند، اما چین نیز در این خصوص دست بسته نیست و نخواهد بود».

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آنکارا امید زیادی به ایجاد یک جهان ترک متحد داشت. انتظارات ترکیه در این خصوص به طور عمده بر فرض استقبال جمهوری های آسیای مرکزی از این ایده و درعین حال نامحتمل دانستن فرض احیای قدرت روسیه استوار بود. با این همه نه ایدئولوژی پان ترکیسم و نه نوعثمان گری پیروزی آرمان های این کشور بر واقعیت های منطقه و نظام بین الملل را باعث نشدند. هدف اصلی مقاله، واکاوی زمینه ها و انگیزه های مؤثر بر تغییر راهبرد سیاست خارجی ترکیه در آسیای مرکزی است. از این رو، مقاله حاضر حول محور این پرسش شکل گرفته است که «راهنمای سیاست خارجی ترکیه در آسیای مرکزی طی سده بیست ویکم چه تحولاتی داشته است، زمینه ها و انگیزه های مؤثر بر این تحولات کدام هستند؟ » پاسخ اولیه نویسندگان به این پرسش با توجه به شواهد اولیه موجود این بوده است که «راهنمای سیاست خارجی ترکیه در آسیای مرکزی طی سده بیست و یکم تحت تأثیر عدم موفقیت این کشور در کسب دستاوردهای ملموس از حضور در آسیای مرکزی، رد ایدئولوژی پان ترکیسم از سوی جوامع آسیای مرکزی، حضور مستقیم غربی ها در منطقه و شکست ائتلاف نانوشته دولت ترکیه با گولنیست های سردمدار نفوذ مذهبی-ایدئولوژیک ترکیه در آسیای مرکزی به تدریج از آرمان های ملی گرایانه و فعالیت نیابتی از جانب غرب به سمت تعقیب سیاست های واقع گرایانه مستقل سوق یافته است».