بخشی از آنچه ما به عنوان میراث مشترک ایران و هند می شناسیم، ریشه در فرهنگ هند و ایرانی دارد و مربوط به گذشته دور خاور زمین و زندگی مشترک اقوام هندی و ایرانی است. وجوه شباهت «آرش کمانگیر» در اساطیر ایرانی و «ویشنو» در اساطیر هندی، نمونه ای ریشه دار در این زمینه قلمداد می شود. در این جستار، بر اساس روش تطبیقی مکتب فرانسوی و با شیوه تحلیل محتوا، شخصیت آرش کمانگیر در سه دوره باستان، میانه و اسلامی، بررسی شده و وجوه مشترک آن با ویشنو در اساطیر هند نشان داده شده و این نتایج به دست آمده است: دو اسطوره آرش و ویشنو دارای خاستگاهی مشترک و به تبع آن، وجوه اشتراک دامنه دار و گسترده ای هستند و در طرح شخصیت اساطیری آن دو، مساله نبرد خیر و شر از جایگاه خاصی برخوردار است. همچنین وجه جنگاوری ایزد باران، در پروردن اساطیری نظیر آرش و ویشنو، پیکرینه بودن دو اسطوره و ارتباط آن دو، با عناصر طبیعی و عوالم آسمانی، از دیگر نتایج به دست آمده در این پژوهش است.

ریشه اسطوره ای حماسه آرش، گاو معجزه آمیزی بوده که مرز بین ایران و توران را نمایان می کرده و پس از مرگ، روان او از تنش بیرون آمده و با بارگاه اهورایی راه برده است. آرمان آرش از پرتاب تیر، مرزنمایی برای بارش باران پس از خشکسالی دیرسال است. پس از آنکه افراسیاب، دیو خشکسالی به ایران می تازد، مرزهای ایران و توران را در هم می نوردد، چشمه ها را ویران و رودخانه ها را خشک می کند، دشمنی آسمان و زمین برانگیخته می گردد و فرجام آن خشکسالی است. برای بارش باران، بایستی بین ایران و توران با پرتاب تیری مرزنمایی شود. برای این کارسخت، آرش، اندازنده تیر است، او روان خود را در تیر می نهد و تن آرش یاریگر روان او، برای رساندن تیر به سرمرز نخستین است، تیر با پرتابی شگفت، با یاری اهورا و فرشتگان به مرز ایران و توران می رسد، این مرز نمایی، آشتی آسمان و زمین را در پی دارد و پس از آن باران می بارد. با یاد آرش و به شکرانه این مرزنمایی و بارش باران، هر سال در این روز جشن تیرگان برگزار می گردد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

به نظر اغلب پژوهشگران، داستان آرش در شاهنامه ابومنصوری و دیگر خداینامه ها نبوده است، اما گروهی بر این باورند که این داستان در منابع شاهنامه وجود داشته، اما فردوسی آن را حذف کرده است. یافته ها نشان می دهند که ادعای وجود داستان آرش در شاهنامه ابومنصوری قطعیت ندارد. در متون پهلوی موجود نیز، جز یک اشاره چیزی از داستان آرش نیامده است. بررسی های ما نشان می دهد که داستان آرش اساسا نباید در خداینامه ها آمده باشد. آرش کمانگیر می تواند از زمره مردان مقدس در آیین پارتی یا قهرمان مردمی یا یادگاری از یک آیین کهن پیش از زرتشتی باشد. بنابراین آرش، با همه شهرتش در میان مردم، در خداینامه های ساسانیان، با توجه به دشمنی آنان با اشکانیان جایی ندارد. از طرفی، آرش کمانگیر جنگاوری است از سپاه منوچهر و به هیچ وجه در زمره شاهان یا پهلوان-شاهان قرار نمی گیرد و روایت پهلوانی او در خداینامه ها و پس از آن شاهنامه فردوسی جایی ندارد.

منظومه «آرش کمانگیر»، سروده سیاوش کسرایی، از نمونه های خوب اشعار روایی معاصر است که می تواند از دیدگاه نظریه های روایت شناسی تحلیل و تفسیر شود. در این مقاله بر اساس نظریه های تولان، ژنت، گرماس و... علاوه بر مواردی چون طرح و پیرنگ، زمان، شخصیت پردازی، کانون سازی و... به بازنمایی پیوند روایت پردازی کسرایی با ماهیت اسطوره ای این داستان نیز پرداخته ایم. بر این اساس تحلیل های این پژوهش در حوزه روایت شناسی شناختی نیز وارد می شود. نتیجه این پژوهش، آشکارکننده استفاده شاعر از راویان متعدد، در راستای پیشبرد روایت و برجسته سازی شرایط حاکم بر جامعه از طریق شرح کنش کانونی سازان و کانونی شوندگان پویایی است که در شکل گیری یک طرح قهرمانانه و اسطوره ای به گونه ای موثر عمل کرده اند. همین روایت پردازی مناسب و هماهنگی آن با بافت حماسی و توصیفات غنایی متن، موجب تاثیر و تشخص کارکرد اساطیری، جامعه شناسانه و ادبی اثر ماندگار کسرایی شده است.

بشر ابتدایی برای پدیده های طبیعت قایل به روح بود و می کوشید که روح طبیعت را با خود و زندگی خود سازگار سازد. این امر در آداب و رسوم اجتماعی بشر و افسانه ها و جشن ها نمود پیدا کرد و به صورت اسطوره به زندگی خود ادامه داد. امروزه نیز برای درک مفاهیم اسطوره ها باید به تحلیل آن مراسم و... پرداخت. یکی از این موارد، رسم «لال شیش زدن» است که در برخی مناطق مازندران در شمال ایران رایج است. شکل های دیگر آن ـ مانند چوب زدن ـ در سرزمین های دیگر وجود دارد. بیشترِ این مراسم برای راندن شیاطین و ارواح خبیث بوده است. به نظر می رسد که پرتاب تیر به وسیله آرش ـ در اسطوره ایرانی آرش کمانگیر ـ گونه ای از این رسم بلاگردانی بوده که به صورت داستانی حماسی و اساطیری باقی مانده است. این مقاله به رسم «لال شیش زدن» در ایران و گونه های آن در سرزمین های مختلف و ارتباط احتمالی آن با تیراندازی آرش می پردازد.

بهرام بیضایی، نویسنده، فیلم ساز، کارگردانِ تآتر، نمایشنامه نویس و پژوهشگر نامدار و صاحب سبک ایرانی است. او با بهره­گیری از پشتوانه­های اساطیری، حماسی، تاریخی و فرهنگ عامۀ ایران و جهان، به خلق اثر می­پردازد؛ از این رو، آثار او پیوندهای عمیق و گسترده­ای با زمینه های فکری و بن­مایه­های فرهنگی ایران و سایر ملل جهان دارد. نمایشنامۀ «آرش» او نیز، واجد چنین ویژگی شاخصی است. باید بیش از پیش به این نکته توجّه کرد که بر اساس رویکردها و  نظریات بینامتنی، آفرینشگران، در خلق آثار خود چندان به داشته­ها، آموزه­ها و اندوخته­های بکر ذهنی خویش تکیه نمی­کنند؛ بلکه آن­ها را با مدّ نظر قرار دادن متون از پیش موجود، تدوین می­نمایند، که خود این متون بنیان فرهنگ، اندیشه، هنر و  ادب زمانۀ خویش هستند. در پژوهش پیشِ رو، کوشیده­ایم به روش تحلیل محتوا و با تکیه بر مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی، و کاربست نظریۀ «ترامتنیت» ژُنت(از نظریه­پردازان بینامتنیت)، متن نمایشنامۀ «آرش» را تحلیل کنیم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که این نمایشنامه(برخوانی)، مشتمل بر عناصر بینامتنی، بیش­متنی، فرامتنی، سرمتنی و پیرامتنی با بسامدی درخور توجّه است، که همین امر، این اثر را واجد ظرفیت جدید معنایی و خوانش دگرسان کرده است؛ در مواجهۀ بینامتنی این اثر با متن معاصر آن، یعنی منظومۀ آرش سیاووش کسرایی، بیضایی اسطوره را به چالش می­کشد و آرش مطلوب خود و جامعۀ خود را به تصویر می­کشد؛ هر چند هر دوی آثار با اسطورۀ آب و دیو خشکسالی در ارتباط هستند. از سوی دیگر می توان در تحلیل فرامتنی، طبقات موجود در برخوانی آرش را منطبق با طبقات موجود در نظریۀ استبداد شرقی ویتفوگل دانست که بر بنیان جامعۀ آب­سالار و روابط حاکم بر آن تعریف می شود. از منظر تحلیل پیرامتنی این اثر با نمایشنامه های اژدهاک و کارنامۀ بندار بیدخش در ارتباط است. در بخش تحلیل سرمتنی نیز،  این نمایشنامه به گونه­ای از تراژدی شباهت دارد که با تعزیۀ مسیح و ماجرای کربلا بی­ارتباط نیست.

یکی از مباحث جنجال برانگیز شاهنامه، نبود داستان آرش کمانگیر در آن است. دسته ای از پژوهشگران برآن اند که داستان آرش کمانگیر درشاهنامه منثور ابومنصور وجود داشته است و فردوسی عمدا آن را به شعر در نیاورده است. دلیلی که این دسته از پژوهشگران به آن استناد می کنند، ضبط نامعتبری است که در چاپ نخست مقدمه شاهنامه ابومنصوری آمده است. در چاپ دوم ضبط «دستبرد آرش» به جای «دست برادرش» که در چاپ اول آمده بود، به مقدمه قدیم افزوده شد. همین ضبط جدید بود که دست آ ویز و پایه استدلال برخی از پژوهشگران در مورد حضور داستان آرش در شاهنامه منثور شد؛ اما علامه قزوینی نسبت به ضبط «دستبرد آرش» مشکوک است. ضمنا این ضبط بر اساس مهم ترین قانون تصحیح انتقادی که می گوید ضبط دشوار معتبرتر است، هیچ گونه اعتباری ندارد؛ بنابراین ضبط دشوار «دست برادرش» که به نظر می رسد «دستبرد آرش» گردیده آن است، از اعتبار بیشتری برخوردار است و بر اساس دلایلی که در متن مقاله آن ها را بیان کرده ایم، می تواند با جمله بعد از خود در ارتباط باشد.

داستان آرش، به عنوان نوستالژی حماسه و شکوه، گویاترین نمونه ای است که در گنجینه فرهنگ باستانی ایران می توان، از گردش سرنوشت یک ملت، بر محور جانبازی یک تن به دست آورد. منظومه «آرش کمانگیر» اثر سیاوش کسرایی، بازخوانی مجدد این حکایت ملی است. این منظومه را، باید نخستین شعر حماسی در دوره معاصر دانست که به سبک و نگرشی نو سروده شده است. کسرایی با گذر از محدوده داستانی، رنگ حماسی داستان را پررنگ تر از منابع تاریخی بازگو می کند و کوشیده است تا با بهره گیری از تکنیک های زبانی مختلف، علاوه بر شرح حال پهلوانی آرش، از این داستان در جهت ترسیم نمادین فضای سیاسی - اجتماعی دهه سی کشور بهره جوید. منظومه «آرش کمانگیر»، ترانه امیدی بود که پس از کودتای 32، به رغم انبوه نومیدی ها سروده شد. کسرایی با الهام پذیری از موضوع انتظار ظهور منجی، ظهور آرش را امید و آرزوی همه جهان هستی و مردمان می داند.

حماسۀ «آرش کمانگیر» یکی از حماسه های زیبا و پر تکرار پارسی است که ریشه در اسطوره های پیش از زرتشت دارد. شخصیت آرش کمانگیر تا پیش از حضور برجستۀ شخصیت «رستم» در شاهنامه، در کتاب های حماسی منثور و منظوم پارسی نقش پررنگی دارد. این پژوهش با رویکرد کتابخانه ای به بررسی و تحلیل اسطورۀ آرش کمانگیر می پردازد و آن را بازماندۀ اسطورۀ «ایزد خورشید، باروری و باد» می پندارد و بر آن است که شخصیت «رستم» دگردیس شدۀ داستان حماسی آرش است و نیز به این دلیل داستان حماسی آرش در شاهنامه ذکر نشده است. زیرا کارکرد نقش«رستم» آمیخته ای از نقش«آرش، زو، منوچهر» است. او همچون آرش ایران را از خشکسالی(افراسیاب) نجات می دهد، همچون معنی نام«زو و منوچهر» یاریگر ایرانیان است و همچون منوچهر و آرش کهن سال و میرا است. معنی نام اسب رستم «رخش» و معنی نام«سهراب» یادآور پرتو نور خورشیدند. معنی نام «رودابه و رستم» و کارکرد شخصیت«زو» در ایجاد نهرها و آبادانی از دیگر نشانه های استحالۀ شخصیت های داستان آرش به شخصیت رستم است