فردوسی نامه مجموعه ای از روایت ها و قصه های عامیان درباره زندگی و شخصیت فردوسی و شاهنامه است. بخش نخست کتاب درباره زندگی و شخصیت فردوسی است. در این مقاله، روایت های اصلی و فرعی بخش یاد شده را بررسی ساختاری کرده ایم. مجموعه روایت ها دارای ساختاری واحد هستند هرچند شماری از آنها در رو ساخت نیز تفاوت چندانی ندارند. انواع ساختارها و اجزای ساختارها بررسی و تحلیل شده است. ژرف ساخت ها عبارت است از توجیه آفرینش که بازتابی از اندیشه کیهانی زرتشتی و اسطوره دموزی را در بر دارد. ژرف ساخت دیگر، یادآوری شکوه و اقتدار ایرانی و حسرت بر گذشته و بیان این نکته است که در راه احیای این شکوه، مشقت و جانبازی بسیار صورت گرفته است، لیکن دشمنان این فرهنگ و اقتدار، برای مقابله با آن، جانبازی ها و کوشش ها را به صورت های غیر واقعی جلوه داده اند، مثل داستان اختلاف فردوسی و محمود غزنوی.

محمدعلی فروغی از نخستین شاهنامه پژوهان معاصر است که با آرای دقیق و اقدامات فرهنگی و اجرایی خود خدمات ارزنده ای به قلمرو فردوسی پژوهی انجام داده است. اقدام او در مورد ساختن آرامگاه فردوسی و برگزاری هزاره فردوسی اهمیت تاریخی پیدا کرده است. مقالات و سخنرانیهای او راهگشای پژوهندگان معاصر بوده است. وی در مقاله هایش به مسایل مهمی، نظیر اهمیت شاهنامه، مقام فردوسی، عدم انتساب یوسف و زلیخا به فردوسی، تعریف وحدت ملی، تلاش برای یافتن سال تولد فردوسی، سال شروع نظم شاهنامه و جز آن پرداخته است.او همچنین کلیدهای مهمی برای تصحیح شاهنامه به دست داده که هنوز هم جزو اصولی ترین پایه های تصحیح علمی - انتقادی حماسه ملی ایران می تواند محسوب شود. خلاصه شاهنامه فردوسی به انتخاب وی، از زمره کلیدی ترین و اصلی ترین انتخابهای شاهنامه و در گسترش آشنایی با شاهنامه و فردوسی بسیار موثر بوده است. در این مقاله آرای فروغی درباره فردوسی، شاهنامه و تصحیح متن شاهنامه و اقدامات عملی وی بخصوص ساختن بنای آرامگاه فردوسی و برپایی کنگره هزاره بررسی می شود، تا غبار از چهره یکی از نخستین فردوسی پژوهان که نقش بسزایی در روشن شدن زندگی فردوسی و شناخت شاهنامه داشته است، زدوده شود.

سخنور و خردمند بزرگ توس، به اعتراف دوست و دشمن، فرهنگ ناب ایرانی و تاریخ کهن ایران پیش از اسلام را با سرودن اثر سترگ و جاودانه اش، شاهنامه، زندگی تازه ای بخشید و اگر او و شاهنامه اش نبود، امروزه ایران و ایرانی، روی آزادگی و سرافرازی نمی دید. این که فردوسی در چه دوره و زمانی می زیسته و انگیزه های اصلی او در سرودن شاهنامه چه بود، بدون تردید بر بیشتر پژوهندگان و دوستداران زبان و ادب پارسی روشن است و ما را سر پرداختن دوباره به آن نیست. ولی از آنجایی که شخصیت، زندگی و چهره برجسته او پس از مرگش از سوی چند تذکره نویس و شاعر درباری دستخوش دگرگونی های فراوانی شده و با داستان ها و گفته های جعلی و دروغین آمیخته گشته است، برآنیم تا در این مقال، بیشتر در این زمینه ها سخن برانیم تا سرانجام دریابیم که این روایات آیا بر مبنای خرد و انصاف استوار است یا اینکه گفته های این تذکره نویسان و سروده های سرایندگان درباری درباره فردوسی تا چه اندازه با معیارهای عقل و خرد سازگار است.

پژوهندگان شاهنامه پیش از این اغلب به تشیع فردوسی، از گونه زیدی و دوازده امامی و اسماعیلی اشاره کرده اند. نگارنده نیز نظر اخیر را به حقیقت نزدیک تر می بیند زیرا 1- میان اسماعیلیان و دهقانان ایران دوست، پیوندهای بسیار نزدیک وجود داشته است و اهل تسنن پیوسته اسماعیلیه را به داشتن باورهای کهن ایرانی متهم می کردند؛ 2- فردوسی مانند ناصرخسرو اسماعیلی و اسماعیلیان، هم راهی تشبیه و تنزیه را در شناخت خداوند سودمند می داند؛ 3- در مصراعی از دیباچه، خداوند «نگارنده برشده گوهر» دانسته می شود که بر بنیان سخنان ناصرخسرو اسماعیلی، می توان «برشده» را جوهر (در مقابل عرض) عقل و نفس کلی پنداشت که مایه همه آفرینش است؛ 4- فردوسی چون ناصرخسرو، بر بنیان حکمت اسماعیلی، دیگران را به ژرف نگری در کلام خداوند فرامی خواند که دست آورد آن می تواند دریافت بطن سخن خداوند باشد؛ 5- وصف روند آفرینش در دیباچه، بدان چه اسماعیلیان و ناصرخسرو معتقدند، نزدیک است؛ 6- فردوسی چون ناصرخسرو اسماعیلی، از خداوند تنزیل (ناطق) سخن می گوید که خداوند تاویل (وصی) باید رمز سخنان او را بگشاید؛ 7- فردوسی هم چون ناصرخسرو در ستایش خاندان پیامبر، از تعبیر «اهل بیت» استفاده می کند و برخلاف بسیاری از مورخان و جغرافی دانان سنی مذهب که چون از شهر توس سخن می گویند، یادی هم از امام رضا (ع) می کنند، اشاره ای به این امام نمی کند که در نزدیکی او مدفون است. اگر چنین می کرد، دلیلی بر دوازده امامی بودن او می شد.

برخی شاهنامه را به دلیل منظوم یا حماسی بودن و یا وجود بخش های اسطوره ای، متنی تاریخی ندانسته یا دست کم ارزش تاریخیش را کم رنگ انگاشته اند. این جستار به دنبال یافتن پاسخ پرسش هایی درباره سبک و شیوه تاریخ نویسی شاهنامه، شناخت ویژگی های تاریخ نگارانه آن و نشان دادن ارزش و جایگاه آن در روند تاریخ نویسی ایرانی است. در این مقاله پس از نگاهی به تاریخ نویسی ایران باستان و سده های نخستین اسلامی، ویژگی های سبک تاریخ نویسی شاهنامه بررسی شده است و می توان آن را ادامه دهنده راهی کهن در تاریخ نویسی دانست. روش کار چنین است که پس از واکاوی عناصر و درون مایه های تاریخ نگارانه متن، دلایل و نشانه های اهداف و انگیزه های تاریخ نگارانه فردوسی با آوردن گواه هایی از متن شاهنامه در 6 دسته بخش بندی شده است. سویه های شاعرانه، داستانی و اسطوره ای متن، و نیز اهداف اخلاقی و خویشکاری ملی/ هویتی فردوسی، لطمه ای به سویه تاریخی رخ دادها و اعتبار آنها وارد نساخته است. بر اساس این یافته ها می توان دریافت که شاهنامه افزون بر دارا بودن ویژگی های تاریخ نویسی ایران باستان و نوزایی آن، این شیوه را به اوج نیرومندی و کارایی رسانده و از این رو تاثیری بسیار بر تاریخ های پس از خود نیز داشته است.

فردوسی در شاهنامه، فلسفه و فلاسفه را نکوهش می کند.آیا او با تفکر و تعقل مخالف بوده است؟ از شاهنامه چنین چیزی برنمی آید. او از مخاطبین خود می خواهد در پناه خرد زندگی کنند. پس نمی تواند با تفکر و تعقل مخالف باشد. آیا فلاسفه گروهی منسجم با عقایدی مشترکند؟ زمانه فردوسی چنین چیزی را تایید نمی کند. پس فردوسی در نکوهش فلاسفه کدام گروه از آنها را در نظر داشته است. حکیم طوس از فلاسفه غیر الهی که منکر مبدا و معاد بوده اند و نیز فلاسفه ای که با اتکا به خرد بشری از دیگر منابع معرفتی استغنا می جستند، بیزاری می جوید. فردوسی دربرابر کلمه فلسفه از کلمه حکمت استفاده می کند در تلقی فردوسی، فلسفه و حکمت مترادف نیستند، بلکه در تقابل با هم قرار دارند.