فرمالیسم روسی، رویکردی است که اوایل قرن بیستم به وجود آمد و هدف نظریه پردازان آن مشخص کردن شیوه ای علمی در نقد متون ادبی بود. آنان ادعا داشتند که به جای نویسنده اثر، خود اثر ادبی باید در محور توجه قرار گیرد و «ادبی بودن» متون ادبی، موضوع اصلی در نقد ادبی محسوب شود. آنان با اتخاذ این شیوه، مطالعه و بررسی متون ادبی را به سوی مسائل مربوط به شکل و تکنیک سوق دادند. در مقاله حاضر، علاوه بر توضیحی درباره صورت گرایی (فرمالیسم) و مفاهیم خاص مربوط بدان، با انتخاب این شیوه، به چگونگی کاربرد مفاهیم صورت گرایان در تحلیل این داستان پرداخته شده است.

شرح و تفسیر مثنوی جلال الدین محمد مولوی سابقه ای دیرین دارد، اما نکته حائز اهمیت در شیوه شرح این تفاسیر، گرایش عرفانی آنها در توضیح محتوایی ابیات است. در شیوه تفسیری که برای تحلیل یکی از مشکلات مثنوی در این مقاله به کار گرفته شده است، کوشیده ایم تا حوزه معانی ابیات را از میان مباحث برون متنی نظیر مباحث و مسائل عرفانی، به الفاظ آن محدود و مدلل سازیم. در این شیوه، مبنای معنایابی در شعر توجه به صنایع ادبی و آرایه های زبانی آن است. این شیوه را برای به چالش کشیدن این پیش فرض رایج در میان مثنوی پژوهان که لفظ و صورت در برابر اندیشه بلند مولانا بی اعتبار و بی ارزش است، «شرح صوری» نامیده ایم. در این شیوه بیش از هر چیز زبان مثنوی و شاعرانگی مولانا معیار شرح و توضیح ابیات قرار می گیرد؛ معیاری که در فهم بهتر عرفان مولانا نیز می تواند تاثیر بسزائی داشته باشد.

بر مبنای تعاریف نوینی که در بوطیقای فرمالیسم، از دو مقوله «داستان» و «پیرنگ» ارائه گردیده است، «داستان» یا همان زنجیره رخدادها در توالی زمانی، به منزله ماده خام و سازمایه روایت شناخته شده است و «پیرنگ» برخلاف پندار منتقدان پیشافرمالیسم، نه به ساختمان منطقی و علی اثر روایی، بلکه به تمام تمهیدات زیبایی شناسانه و آشنایی زدایانه ای اطلاق می گردد که برای پیکربندی هنری آن ماده خام به کار بسته می شود. این تمهیدات در سه سطح «زبان، درونمایه و صناعات» متجلی گردیده است و پیرنگ هنری روایت داستانی را برمی سازند. نویسندگان داستان کوتاه معاصر فارسی با عنایت به جریانات نوگرایانه ادبی، به ویژه آرای فرمالیستی و به مدد بهره گیری مبتکرانه از امکانات زبانی، صناعتی و درونمایگانی، گونه ای شکل شکنی خلاقانه را در روایتگری داستان هایشان رقم زده اند، به گونه ای که داستان را از بافتی متکی بر حادثه پردازی و پیرنگ سازی در مفهوم سنتی و پیشافرمالیستی خود خارج ساخته و تلاش برای برجسته سازی فرم داستان از رهگذر کشف و کاربست تکنیک های روایی جدید را جایگزین آن کرده اند و بدین سان، آشنایی زدایی و پیرنگ هنری مطمح نظر فرمالیست ها را محقق ساخته اند. نظر به اینکه مصادیق پیرنگ سازی هنری در سطح صناعات داستانی از گستردگی و تنوع بیشتری برخوردار است، در این جستار، بر آن بوده ایم تا به واکاوی و دسته بندی مصادیق و جلوه های گوناگون آشنایی زدایی و پیرنگ سازی در این سطح از داستان های کوتاه شکل گرای معاصر بپردازیم و بدین وسیله، از اصلی ترین عوامل رازناکی و غریب نمایی جهان این داستان ها پرده برداریم.

بررسی زبان عرفان، همواره یکی از پژوهش هایی است که از آغاز تکوین عرفان اسلامی و در سیر تکاملی آن همواره در کانون توجه محققان قرار داشته است. پس از بالندگی نظریه پردازی در قرن بیستم و پیدایش نظریه فرمالیسم، به جهت قدرت تحلیلی و علمی این نظریه، بسیاری از پژوهشگران به کاربست نظریه فرمالیسم در حوزه های مختلف رغبت نشان دادند. اما از آنجایی که نظریه فرمالیسم اساسا در پی تبیین ادبیات و کشف ساز و کارهای برجسته سازی کلام به طور عام است، در این اواخر شاهد به کارگیری این نظریه در بخش های مختلف ادبیات و قلمرو عرفان اسلامی هستیم. کاربست این دیدگاه در حوزه عرفان پژوهی چندان دقیق و کارآمد نبوده و به نادیده گرفتن حقایقی منجر شده که در کارایی این دسته از تحقیقات عرفانی خدشه وارد کرده است. این مقاله بر آن است ضمن تبیین خاستگاه فکری این نظریه و ارایه ملزومات تحلیلی آن، کاربست این نظریه را به طور خاص در حوزه عرفان پژوهی نقد و تحلیل کند. روش به کار گرفته شده در این تحلیل، بنا به ضرورت، روش ساختارگرایانه است؛ روشی که ضمن تحلیل جزء به جزء عناصر یا نشانه ها در پی کشف سازوکارهای تالیف عناصر و ساخت گزاره هاست.

از نظر فرمالیست ها «داستان» عبارت است از زنجیره رخدادها و کنش ها مطابق با نوع ترتیب آنها در تسلسل زمانی، و در واقع «چیستی» محتوای روایت و مواد خام و سویه بالقوه آن است؛ اما پیرنگ از دیدگاه آنها برخلاف اراده دیگر روایت شناسان، «روابط و مناسبات علت و معلولی میان رخ دادها» نیست، بلکه سویه بالفعل روایت، و شامل کلیه «تمهیدات زیباشناختی و صناعات آشنازداینده ای» است که نویسنده برای بیان داستان یا محتوای روایت به کار می بندد تا آن را هنری و زیباشناختی جلوه دهد. از این رو، با توجه به مفهوم پیرنگ، فرمالیست ها بیشتر در پی بررسی جنبه ها و ابعاد آشنایی زداینده و زیباشناختی هنر روایت پردازی بودند. همانند آشنایی زدایی، پیرنگ هنری نیز در سطوح سه گانه «زبان، درون مایه و صناعات» جلوه گر می شود.در این مقاله به بررسی دیدگاه فرمالیست ها در باب تفاوت و تمایز داستان و پیرنگ پرداخته شده، و از همین منظر، جلوه های گوناگون پیرنگ، به مدد داستان های کوتاه فرمالیستی معاصر فارسی مورد تحلیل قرار گرفته است.

فرمالیسم از مکتب های نقد ادبی معاصر است که از دیدگاه زبانشناسی، اثر را مطالعه می کند. این مکتب در روسیه و در میان جنگ جهانی اول شکل گرفت. 1930م اوج اقتدار آن بود. زبان شناسانی مانند بوریس آخن بام، شکلوفسکی و یاکوبسن از مهم ترین چهره های نظریة فرمالیسم هستند. تأکید اصلی و عمدة نظریه، نقد فرم یا شکل اثر است و نگاه چندانی به محتوا یا درون مایه، بیوگرافی نویسنده و مسائل حاشیه­ای اثر ندارد. تحلیل فرمالیستی خطبة 34 نهج البلاغه، موضوع پژوهش مقالة حاضر است. روش پژوهش مقاله برپایة روش تحلیلی ـ توصیفی است که براساس رویکرد اسنادی، مواد، مؤلفّه ها و مبانی فرمالیسم ـ ساختارشناسی بررسی می شود. هدف مقاله، شناخت فرم و تبیین فرمالیستی متن خطبه، نوع رویکرد امام علی (ع) به کلام و شیوة به کارگیری این نظریة ادبی در خطبه 34 است. پرسش اصلی پژوهش در حول این محور می چرخد که نویسنده چگونه معانی ذهنی خود را در قالب واژگان ریخته و آنها را به جامعة مخاطبان ارائه داده است؟ فـرم این واژگان یا این سازه های زبانی چگونه است؟ و متن خطبة 34، چه ویژگی های فرمالیستی دارد؟ نتایج این مطالعه نشان داد زاویة دید دانای کل، استیلا بر زیر و بم واژگان، نوع لحن، چرخش لحن و ایجاد بحث جدید در ضمن واژگان و افعال، بلاغت کلام و به کارگیری موسیقی خاص در آرایش واج ها، فرم منحصربه فردی به متن خطبه داده است.

این مقاله مبانی نظری و روش شناختی نقد فرمالیستی شعر را از دیدگاه فرمالیست های روسی و همچنین فرمالیست های آمریکایی یا اصحاب «نقد نو» بازمی کاود. رهیافت ما برای این منظور، تحلیلی، انتقادی است. این پژوهش، سرانجام با ایجاد برخورد سازنده میان دستاوردهای نظری و عملی دو شاخه فرمالیسم، روش «نقد گرانیگاهی» را سامان می دهد. این روش نه مانند روش «نقد پیوندمایه ای» به شیوه افقی، عمودی، بلکه مطابق ماهیت نظام مند و ساختمند شعر به شیوه چندسطحی، سلسله مراتبی همه عناصر فرم این نوع ادبی را در ارتباط با «شگرد بنیادی» آن تحلیل می کند.

هنگامی که عناصر و اجزای اثر ادبی بررسی، و چگونگی پیوند آن ها با یکدیگر و ارتباط آن ها با ساختمان کلی اثر بازیابی می شود، خوانشی شکل مبنایانه (فرمالیستی) صورت گرفته است. با چنین خوانشی است که می توان درباره میزان پیوند اجزای اثر (پیوندهای افقی و عمودی) سخن گفت. در این مقاله، شکل و ساختار غزلی از بیدل دهلوی، با مطلع زیر (به یاری نشانه های درون متنی) بازخوانی شده است:یک تار مو گر از سر دنیا گذشته ای                        صد کهکشان ز اوج ثریا گذشته ایبن مایه این غزل در همه بیت ها «سفارش مکرر به بازگشت به خویشتن و توجه به درون خود در بستر زمان شتابان و گذرا» ست. مضمون حرکت، عبور، گذر و دگرگونی در همه بیت های غزل گسترش یافته و جریان پیدا کرده است؛ اما پیوندی که میان بیت های این غزل دیده می شود، «ساختاری اندام وار» را پدید نیاورده، بلکه هر سطر این غزل همچون مهره ای جداگانه است که با رشته ای (مضمون حرکت و گذر زمان) به هم پیوند یافته و گردنبندی (غزلی) را پدید آورده است.

اساس نقد در هنرها (The Basis of Criticism in the Arts) با هر رویکردی، معطوف به شکل (فرم) اثر هنری است. شکل، اساس و اصلی است که اثر هنری را هستی می بخشد و آن را متعین می کند. هر اثر هنری شکل و فرم و ساختمانی است که هنرمند با شگردها و تمهیدات خلاقانه و با تخیل ابداعی اش آن را می آفریند. آفرینش اثر هنری در صورت یا فرم (شکل) تحقق پیدا می کند و زیبایی، صورت تحقق یافته ای است که در اثر هنری عیان می شود.هر گونه نقد و تفسیر اثر هنری از طریق ابژه ای که صورت بندی و ساختمان اثر هنری نامیده می شود، امکان پذیر خواهد شد. دریافت معنا یا محتوای اثر هنری، فهم و بازخوانی نیت مولف، ارجاع متن (بافتی از کلمات، اشکال و رنگ ها، حرکات و اصوات) به حوزه های روانشناختی، جامعه شناختی، تاریخی و اساطیری، از طریق فرم (شکل) و صورت مندی (formality) اثر هنری است. فرم، محل یا مکان تلاقی هنرمند با مخاطب و مخاطب با هنرمند است. اگر اثر هنری ابژه ای مستقل پنداشته شود و آزادانه در افق های تاریخی متفاوت مورد تفسیرهای متعدد قرار گیرد، آنچه که هر تفسیری را امکان پذیر می کند، نهایتا فرم هنری است که ذات آن، زیبایی بیان (expression) است. پرسش از اثر هنری می تواند جنبه های گوناگونی داشته باشد. همچون: اثر هنری چه می گوید؟ مقصود هنرمند از آفرینش اثر هنری چه بوده است؟ اثر هنری در زمان حال بیانگر چه معنایی است؟ اثر هنری چگونه قادر به انتقال افق تاریخی گذشته به دوران جدید است؟ هرگونه پاسخ به این قبیل پرسش ها منوط به شناخت دقیق و اصیل حوزه نقد و تحلیل صورت و ساخت اثر هنری است.