ابوالعلاء معری (363ـ 449 هـ) شاعر، فیلسوف، ادیب و زبان شناس یکی از نوابغ فکر بشری است.شخصیت ذو ابعاد او در ده قرن گذشته پیوسته یکی از موضوعات بحث برانگیز و دل نشین در میان صاحب نظران حوزه های فوق بوده است، اما درباره شخصیت فلسفی او اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی او را حکیم و بعضی فیلسوف می دانند. استاد برجسته طه حسین در این مقاله کوشیده است تا از معری به عنوان یک فیلسوف دفاع کند. او در بحث خود از رشته ای ظریف سخن بمیان می آورد که فلسفه و هنر را به هم پیوند می دهد. از این رو فیلسوفان را هنرمند و هنرمندان را فیلسوف دانسته و در نهایت لقب شاعر فیلسوفان و فیلسوف شاعران را به معری ارزانی داشته است.

در این مقاله با توجه به شرح احوال و آرای محمد بن علی ترمذی مشهور به حکیم ترمذی عالم، محدث، فقیه و عارف سده سوم هجری و موسس مکتب «حکیمیه» روشن خواهیم ساخت که وی بدون پیوند ارادت با مشایخ صوفیه به آرا و عقایدی نزدیک به اهل تصوف دست یافت و تصوف و صوفیان پس از خود را نیز متاثر از این آرا و عقاید کرد. در این نوشتار استقلال اندیشه ترمذی و حکمت یا عرفان او از تصوف رایج در آن روزگار و نیز تفاوت آن با عقاید صوفیان بررسی شده است.

ابوالعباس، فضل بن محمد لوکری، ادیب، ریاضیدان و فیلسوف برجسته قرن پنجم هجری است. وی به یک واسطه، شاگرد شیخ الرئیس ابوعلی سینا، یعنی شاگرد بلاواسطه بهمنیار و به سه واسطه، استاد خواجه نصیر طوسی بوده است. لوکری ادیب صاحب نامی بود که به دو زبان فارسی و عربی شعر میسرود. او دیوانی داشته که تنها ابیات معدودی از آن بجا مانده است. علاوه بر این وی رساله یی دارد که در آن، اصول همه علوم حکمی، یعنی منطق، طبیعیات، الهیات، ریاضیات و حکمت عملی را بزبان فارسی به نظم کشیده و به نثر سلیس فارسی شرح داده است.لوکری ریاضیدان برجسته یی بود که با همکاری چند نفر از ریاضیدانان و ستاره شناسان معروف مانند: خیام نیشابوری، خازنی، اسفزاری و واسطی مامور زیج و تنظیم تاریخ جلالی ملکشاهی شد و در رمضان سال 471 ﻫ. ق آغاز فروردین را به اول «حمل» بردند.او یکی از فلاسفه بزرگ قرن پنجم هجری بود که به فلسفه مشاء تسلط کامل داشت و موجب اشاعه فلسفه در خراسان بزرگ شد و شاگردان برجسته و صاحب نامی را مانند قطب الزمان طبسی مروزی، عبدالرزاق ترکی و شرف الزمان ایلاقی و غیره آموزش داد. وی بعنوان کتاب درسی یک مجموعه کاملی از همه علوم حکمی فلسفه مشاء بنام بیان الحق بضمان الصدق تالیف کرد. این کتاب تلخیصی است از همه مسائل اصلی فلسفه مشاء از ارسطو تا بهمنیار و البته در عین تلخیص، شرح کاملی از همه این مسائل است که دانشجویان فلسفه را از همه کتب مفصل و مختصر بینیاز میکند.حیات لوکری مقارن با دوران حکومت غزنویان و سلجوقیان یعنی دوره انحطاط علوم عقلی بود و درنهایت با ظهور ابوحامد محمد غزالی دشمن قسم خورده فلسفه، سلسله فلاسفه مشاء با لوکری بپایان رسید و او آخرین فیلسوف مشائی بمعنای اخص بود. البته باید افزود با اینکه علوم عقلی از این حادثه آسیب فراوان دید ولی پس از مدتی مجهزتر بمیدان آمد.

از دوران باستان تاکنون، فلسفه از سوی فیلسوفان به اشکال و صور گوناگون تعریف شده است. هر چند نیچه نیز، که خود را «فیلسوف» می دانست، تعریفی از «فلسفه» ارایه نمود، اما تعریف و برداشت او از «فلسفه» با سایر تعاریفی که تا زمان او مطرح شده بود، تفاوت بنیادی داشت و برای نخستین بار از زاویه ای جدید و نگاهی نو به «فلسفه» نظر انداخت. نیچه با به زیر نقد کشیدن پیش فرض های اصلی نظام های متافیزیکی، فلسفه را در ذات و اساس خود، نیست انگارانه و دوران آن را پایان یافته تلقی کرد. او «فلسفه» را سخن نابهنگام و خلاف عادت می دانست و کار خود را عبارت از «فلسفه» و نامی نیز که برای خود برگزید، نه شاعر یا دانشمند یا روان شناس، که «فیلسوف» بود. نیچه با تقسیم فیلسوفان به دو گروه قانونگذاران یا فرمانروایان، و مطیعان یا فرمانبران یا به بیانی دیگر، فیلسوفان آفریننده ارزش ها و فیلسوفان اهل معرفت یا عاشق حقیقت، فیلسوف راستین و از جمله خودش را از گروه اول یعنی همان فیلسوف نابهنگام دانست و خود را «فیلسوف آینده» و فلسفه اش را فلسفه ای از آن آیندگان به شمار آورد.

معرفت شناسی به مثابه یک دانش و شاخه علمی در فلسفه اسلامی مطرح نبوده است ولی به فراخور مباحث وجودشناختی از مباحث (به اصطلاح امروزی) معرفت شناسی نیز سخن می گفتند. هر چند رویکرد عقل گرایی و تجربه گرایی دارای ملاک های چندی است ولی قدر مسلم این است که این بحث و تقسیم از مباحث جدید معرفت شناسی است و چنین اصطلاحاتی، با رهیافت مطرح در معرفت شناسی، در تفکر فلاسفه اسلامی رایج نبوده است. در عین حال این مساله در باب تفکرشان قابل طرح است که بر کدام طریق بوده اند: تجربه گرایی یا عقل گرایی؟ آنچه معروف و مشهور است این است که آن ها فیلسوفانی عقل گرایند و ابن سینا نیز چنین است. در این تحقیق چهار ملاک برای عقل گرا یا تجربه گرا بودن بیان شده است: 1- وجود و عدم ادراکات فطری 2- به لحاظ ابزار کسب معرفت 3- به لحاظ خاستگاه تصدیق4- وجود و عدم تصدیقات ترکیبی پیشینی، سپس با مراجعه به عبارات ابن سینا، عقل گرا یا تجربه گرا بودن دستگاه معرفتی وی را بر اساس هر معیار بررسی کرده و در نهایت این فرضیه را قوت بخشیده است که، نه بطور کلی بلکه در اکثر ملاک ها وی به تجربه گرایی متمایل تر است تا عقل گرایی! لذا می توان به جمع این دو دیدگاه، یعنی «اصالت عقل و تجربه» در تفکر ابن سینا رای داد.

ابن سینا فیلسوفی است که در حیطه اسلامی، از آموزه های ارسطویی قرائت مجددی ارایه داده است و از این رو، نه تنها شارح ارسطو، بلکه خود، فیلسوف بزرگ و برجسته ای به شمار می رود. تلاش در نشان دادن تلائم باورهای دینی با یافته های عقلانی از جمله دغدغه های ذهنی ابن سینا بوده، هر چند این مساله در بسیاری از موارد، به صراحت در آثارش ذکر نگردیده است، اما توجه به نوشته هایش موید این ادعاست. در عین حال در برخی از مباحث فلسفی هم چون مساله نبوت، معاد جسمانی و نیز عرصه اخلاق، شاهد برتر نشاندن آموزه های دینی بر یافته های عقلی و یا حکم به توقف عقل در برخی از این ساحت ها از سوی شیخ هستیم. این امر نشان می دهد که ابن سینا، نه یک فیلسوف عقل گرای صرف بلکه یک فیلسوف عقل - ایمان گراست.

تمامی مورخان و پژوهشگران حوزه فلسفه اسلامی اذعان دارند که قرن یازده ه.ق. (دوره صفوی) دوره شکوفایی فلسفه شیعی ایران و ظهور شخصیت هایی چون میرداماد، شیخ بهایی، ملاصدرا، و میرفندرسکی بود. در میان آنها، ابوالقاسم میرفندرسکی کمتر از بقیه شناخته شده است و جنبه های علمی و عملی زندگی او به تفضیل مورد بررسی قرار نگرفته اند. از همه مهمتر، مکتب مورد علاقه اوست که با توجه به ابعاد معنوی و فکری او ،و همچنین با توجه به سبک زندگی صوفیانه اش، نمی توان آن را در مکاتب فلسفی، شهودی و عارفانه رایج در آن زمان دسته بندی کرد.او از سویی کتاب های قانون و شفای ابن سینا را تدریس می کرد و از سوی دیگر بسیار به زندگی دراویش و حتی سبک زندگی مرتاضان هندی علاقه مند بود. به علاوه، اشعار به جا مانده از او تحت عنوان «قصیده های یایی» (قصیده هایی که به حرف یاء ختم می شوند) عمدتا دلالت دارند بر اینکه او گرایش هایی عارفانه، اشراقی- افلاطونی و نوافلاطونی داشت. این اشعار موجب شدند که درباره آراء و مکتب فکری مورد علاقه او ماجراهای مختلف و حتی متناقضی نقل گردد. از این رو، تشخیص گرایش فکری و سبک عملی او دشوار و حتی ناممکن به نظر می رسد. در یکی از تحلیل هایی که در این زمینه صورت گرفته است، آراء و رویکرد میرالتقاطی و خودش نقطه تلاقی نگرش های نظری و عملی مختلف و حتی متناقض توصیف شده است. در این مقاله، نگارنده کوشیده است با صرف نظر از «قصیده های یایی» و تفاسیر مربوط به آن، گرایش های فکری میرفندرسکی، و شاید هم نظام فلسفی او را بر مبنای سه نمونه از آثار وی توصیف و تحلیل نماید.

هراکلیت افسوسی (550-480 پ م) از دیرباز فیلسوف تاریک نامیده می شود. نخستین بار تیمون اهل فیلیونت، طنزنویس قرن سوم پیش از میلاد، سبک بیان هراکلیت را «معمّاوش»نامید. صفت سبک، سپس، به صاحب سبک داده شد. سرانجام هراکلیت فیلسوف «تاریک»نام گرفت. بنابرین عنوان کتاب پیشینه ای دیرینه دارد. دربارة پیش سقراطیان، به فارسی، منابع دیگری در اختیار نداریم، مگر نخستین فیلسوفان یونان، از مرحوم شرف الدین خراسانی، یا جهان شناسی هراکلیتوس افسسی هم راه با متن و ترجمة پاره نوشته های برجای مانده از او، از مهدی کهندانی؛ ازاین رو باید به فیلسوف تاریک خوشامد گفت. کتاب، نوشتة داریوش درویشی، چاپ نشر پرسش، 1391، و پژوهشی است در آرای هراکلیت، فیلسوف پیش سقراطی، و برگردان سخنان وی به زبان فارسی. در این مقاله نظری به مباحث کتاب می افکنیم و به یادآوری نکته هایی دربارة اندیشه های هراکلیت و داوری های نویسنده دربارة آن ها بسنده می کنیم. حاصل بررسی نشان می دهد که این کتاب برای خوانندة فارسی زبان ارزشی دوگانه دارد: یکی گردآوری برگردان های رایج کنونی، ازجمله برگردان های فارسی، از سخنان هراکلیت به هم راه اصل یونانی هریک؛ دوم بررسی پاره ای از مباحث اساسی اندیشة او.