همایش ملی ارزیابی اثرات محیط زیستی ایران
سال:1383 | دوره:2 |تعداد مقالات:10

ارزیابی راهبردی محیط زیست یا SEA رهیافتی است جهت در نظر گرفتن جنبه های محیط زیستی در سطوح تصمیم گیری و فراتر از سطح پروژه، در این مقاله ضمن بررسی ماهیت و خصوصیات SEA به مقایسه آن با ارزیابی نشانزدهای محیط زیست یا EIA پرداخته و مزایا و محاسن هر کدام بیان گردیده. در ادامه فرایند و مراحل انجام SEA بررسی شده و نهایتا پیش شرطهای لازم جهت افزایش اثربخشی فرایند SEA مطرح شده است.

ارزیابی اثرات جدی و موثر، مستلزم استفاده صحیح از شاخص ها، محاسبات و مطالعات زیادی است. به همین علت ارزیابی ها یا زحمتی بیهوده و یا خود یک طرح یا پروژه سنگین محسوب می گردند. لذا این امر از حوصله و شرح خدمات بسیاری از پروژه های اجرایی (برنامه ریزی یا طراحی)، خارج است.در طرح نمونه موردی ارایه شده اگرچه ماهیت برنامه ریزی، پهنه بندی و تدوین پروژه ها به گونه ای است که اصول پایداری در آنها لحاظ می گردد ولی ارزیابی اثرات توسعه با روش های ساده و کاربردی نیز مدنظر قرار گرفت. 56 پروژه در سطح یک پارک 1000 هکتاری (باراجین قزوین) تعریف شد. که جانمایی آنها نه تنها بر اساس ارزیابی توان اراضی که بر اساس ارتباطات کرانه ای و همبستگی یا عدم همبستگی واحدهای سیمای سرزمین (از نظر ژئوهیدرومورفولوژی، فاصله تا شهر و خصوصیات ساختاری اکولوژی) مورد تایید قرار گرفت. ساختار سرزمین با هدف شناخت فن و توزیع مکانی (و زمانی) عناصر ساختاری (لکه بندی، دانه بندی، توزیع، پراکنش و ارتباطات فضایی و زمانی بین آنها) در دو شهر قزوین و حومه (خارج) با استفاده از ترانسکت تعریف شد. پیرو شناسایی پهنه های همگن از نظر توان و ساختار سیمای سرزمین درون هر پهنه ویژگی های فیزیوتوپ ها، اکوتوپ ها و واحد اراضی ماتریس و ماهیت شکل گیری و تغییرات عملکردی و ساختاری آن مورد بررسی قرار گرفت.سپس جهت آگاهی کارفرما از مهمترین اثرات بالقوه منفی اجرای پروژه های پیشنهادی (با وجود ارزیابی ها و تناسب راهبردی و اجرایی آنان) پیامدهای مهمتر محیط زیست با روشی ساده ولی موثر شناسایی و مهمترین نیازهای پایش و نظارت یا راهکارهای اصلاحی از بدو آغاز اجرای پروژه ها معین شد. بدین منظور از چک لیست هایی با حجم کار محدود، خروجی قابل قبول، روشن، اولویت بندی شده، بصورت مکاندار استفاده شد. برای کلیه ابعاد همه مراحل ساخت، بهره برداری و نگهداری هر پروژه میزان اثرپذیری احتمالی اجزای مهمتر محیط زیست در هر پهنه نظیر آب، خاک، زیستگاه، رویشگاه و ... با سه نوع ملاک ارزش گذاری یعنی «دارای اثر منفی»، «دارای اثر منفی غیرقابل برگشت» و «دارای اثر منفی تجمعی»، علامت گذاری و سپس با توجه به ماهیت پیامدهای هر یک با توجه به مکان و اثرات جانبی نرخ گذاری شد. بدین ترتیب برای هر جز از اجزای محیط زیست و در هر پهنه و هر مرحله از پیشرفت کار نوع و اهمیت پیامدها قابل احتساب گردید و پهنه های آسیب پذیرتر نیز شناسایی شدند. اگرچه در این طرح، عوارض و پیامدهای محیط زیستی پروژه ها (هیچ کدام) در حدی نبود که موجب مردود شدن گردد. ولی از کل 56 پروژه، 42 پروژه با احتمال «دارای اثر منفی» و از این تعداد، 21 پروژه دارای اثرات منفی بالاتر از میانگین و 14 پروژه دارای بیش از میانگین اثرات منفی «غیر قابل برگشت» و بالاخره 23 مورد دارای بیش از میانگین «اثرات منفی تجمعی» شناخته شدند سپس با توجه به توزیع مکانی پروژه ها و محل بروز اثرات منفی اقدامات بازدارنده و اصلاحی اولویت بندی و ارایه شد. در پایان مهمترین و شدیدترین پیامدها در هر پهنه و اولویت های اقدامات اصلاحی و پایش با توجه به توزیع مکانی (پهنه ها) و زمانی (فصول و لکه های گذرا) و همچنین نیازهای توسعه شهری قزوین (کالا و ارزش طبیعی لازم) در ارایه راهبردها ترجمه و لحاظ گردید.

با توجه به اینکه مناطق حفاظت شده بسیار حساس است لذا آگاهی و توانمندی مردم محلی نسبت به حفظ منابع و سرمایه های فوق حایز اهمیت می باشد.در EIA معدن مهدی آباد نیز، نظر به اینکه معدن فوق در منطقه حفاظت شده قرار دارد ابتدا از طریق مصاحبه با مسوولین شوراهای آبادی و سپس با بازدید از منطقه به بررسی نوع و نگرش و پتانسیل مردمی و وضعیت اقتصادی در منطقه پرداخته و پس از آن، با توجه به یافته های بدست آمده، نتایج زیر حاصل شد.1- با افزایش فاصله محل سکونت مردم آبادی از معدن، میزان حساسیت آنان در بهره برداری از معدن فوق کاهش می یابد، زیرا بیشتر از اینکه مناطق حفاظت شده برایشان اهمیت داشته باشد، حل مشکلات اقتصادی از طریق جذب کار در معدن برای آنان اهمیت دارد.2- به طور کلی در منطقه مهدی آباد مشکلات اقتصادی، کم آبی، بیکاری جوانان، آنان را برای کاهش معضلات فوق به مشارکت وامی دارد، حتی اگر به مصرف بی رویه از منابع منجر شود به همین دلیل نقش آنان بسیار مهم است هم می توان از طریق آگاه کردن، حساس نمودن و توانمندسازی در تمامی مراحل EIA از آنان مدد جست تا منجر به حفظ منابع طبیعی گردند و هم می توان با نادیده گرفتن نقش آنان، تخریب منطقه را تشدید نمود.

ارزیابی اثرات محیط زیستی یکی از ابزار مهم مدیریت، تصمیم گیری و مطالعات محیط زیستی در برنامه ریزی پروژه های صنعتی و عمرانی می باشد. در گذشته یک پروژه صرفا بر اساس هزینه و منفعت تجزیه و تحلیل و بر اساس منفعت های اقتصادی گزینش می گردید و از آنجایی که در طول انجام پروژه توجهی به زیان های محیط زیستی نمی شد این روند در طویل المدت باعث تخریب منابع طبیعی و بروز آلودگی های غیر قابل جبران محیط زیستی می گردید. اما امروزه تحولی که در مدیریت محیط زیستی صورت گرفته به منظور حفاظت هر چه بیشتر محیط زیست و منابع طبیعی مساله ادغام ملاحظات محیط زیستی در روند تصمیم گیری اقتصادی مطرح گردیده است که ضرورت ارزیابی اثرات محیط زیستی پروژه های توسعه نمونه ای از آن است.احداث سد از جمله پروژه های بزرگ می باشد که بر طبق نظر شورای عالی حفاظت محیط زیست قبل از ساخت نیاز به گزارش ارزیابی محیط زیستی دارد. پروژه توسعه منابع آب منطقه شفارود در استان گیلان شامل احداث سد مخزنی شفارود، سد انحرافی دیناچال و سیستم انتقال آب به شبکه و نیروگاه تولید انرژی به منظور ذخیره سازی، تنظیم و توزیع آب رودخانه شفارود، جهت تامین نیازهای آبی اراضی تحت کشت موجود و همچنین افزایش سطح زیر کشت با بهره برداری توام از آب سایر رودخانه های موجود در منطقه طرح صورت می گیرد. هدف از انجام این تحقیق بررسی ابعاد اثرات محیط زیستی پروژه فوق بر محیط زیست اعم از اکولوژیک، بیولوژیک و فرهنگی اجتماعی و اقتصادی و روشهای پیشنهادی جهت کاهش، پایش و کنترل اثرات سوء محیط زیستی می باشد.

بررسی توصیفی و اسنادی متون علمی در مورد گردشگری بیانگر آن است که در خلال دهه های اخیر مطالعات زیادی در مورد اثرات زیست محیطی اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی گردشگری صورت گرفته است. نکته قابل توجهی که در مورد این مطالعات وجود دارد این است که اکثر این مطالعات علمی موجود رویکرد مطالعه موردی را در پیش گرفته و اثرات و پیامدهای گردشگری را در یک نقطه مشخص پس از اتفاق افتادن این اثرات بررسی کرده اند و مطالعات در مورد ارزیابی اثرات و پیامدهای احتمالی گردشگری قبل از اتفاق افتادن این اثرات بسیار محدود می باشد. از این گذشته بسیاری از این اطلاعات در مقایسه با یکدیگر دارای نتایج ضد و نقیض می باشد. برای مثال هنگامی که برخی از نویسندگان به اثرات مفید گردشگری از جمله اشتغال، بهره اقتصادی و افزایش سرمایه گذاری در منطقه در اثر توسعه گردشگری اشاره می کند. سایرین از افزایش تورم، کاهش فصلی اشتغال و رواج شغل های کم ارزش می نالند همچنین هنگامیکه برخی از مطالعات توسعه گردشگری و ورود گردشگران را مسوول تغییر و از بین رفتن فرهنگ جوامع محلی معرفی می کنند سایرین این توسعه را باعث احیای فرهنگ و موجب افزایش توجه به ارزش های نظری و اقتصادی تجربه های فرهنگی همچون موسیقی، صنایع دستی، آداب و رسوم محلی و ... می دانند. یا در حالی که نتایج برخی از بررسی ها، توسعه گردشگری را فعالیتی مطلوب برای محیط زیست معرفی می کنند و بر ابعاد مثبت این فعالیت تاکید کرده اند عده ای نیز، توسعه گردشگری را دارای اثرات نامطلوب بر روی محیط زیست می دانند و بر آثار و پیامدهای منفی این فعالیت تاکید دارند.بر این اساس در این مقاله، لزوم توجه به اثرات محیط زیستی توسعه گردشگری در مرحله طراحی و برنامه ریزی طرح های توسعه گردشگری، روند تغییر نگرش پژوهشگران نسبت به اثرات و پیامدهای این نوع توسعه و ارتباط آن با محیط زیست و چالش های فراروی ارزیابی محیط زیستی توسعه گردشگری بررسی شده است.

امروزه در بسیاری از کشورها، ارزیابی به عنوان مجوز اجرای پروژه های عمرانی در نظر گرفته شده است، لذا تهیه گزارش ارزیابی محیط زیستی به منظور جلوگیری از اثرات سوء بر محیط زیست از جمله اقدامات اساسی پیش بینی اثرات سو احتمالی در محیط زیست می باشد. قانونمند شدن انجام مطالعات ارزیابی محیط زیستی پروژه ها در سال 1373 توسط شورای عالی محیط زیست به تصویب رسید. در شرایط کنونی 18 واحد مشمول تهیه گزارش ارزیابی محیط زیستی می باشند. هدف از این مقاله بررسی حضور و پراکنش واحدهای توسعه ای کشور مشمول اظهارنظر کارشناسی، بررسی اشکالات گزارشهای تهیه شده ارزیابی اثرات محیط زیستی و دلایل بروز چنین اشکالاتی به منظور رفع آنها با توجه به پتانسیلهای علمی موجود در کشور می باشد. در این بررسی گزارشات ارزیابی اثرات محیط زیستی 88 پروژه و طرح مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. از مجموع طرح و پروژه ها 65 مورد با بیشترین تعداد 20 مورد در بخش سدها متعلق به طرح ها و پروژه های مشمول ارزیابی محیط زیستی و بیشترین متعلق به استان خوزستان با 13 طرح و پروژه می باشد. از دسته بندی اشکالات گزارشات 16 مورد اشکال که پوشش دهنده کلیه گزارشات بود، استخراج گردید. عدم ارایه و یا توجیه پذیر نبودن اثرات منفی و مثبت پروژه یا طرح در محیط بیشترین مورد اشکال و مشترک در 35 گزارش و عدم ارایه مطالعات اجتماعی مورد لزوم کمترین مورد اشکال بین 3 گزارش از کل 88 گزارش آشکار گردید. وجود بیشترین گزارشات در خصوص پروژه و طرح های سدها، شهرک های صنعتی و خطوط نفت و گاز حاکی از توجه توسعه ای و نو بودن این فعالیت ها در کشور می باشد. از آنجایی که گزارشات ارزیابی محیط زیستی دربردارنده بخشهای مختلف تخصصی علوم محیط زیستی بوده، بررسی و ارزیابی محتوایی گزارشات توسط تیم کارشناسی با تخصص های ذیربط، آموزش های لازم کارشناسی در خصوص بکارگیری روشهای مختلف ارزیابی محیط زیستی برای دست اندرکاران تهیه و ارزیابی گزارشات محیط زیستی طرحهای توسعه کشور، نشست های سالانه توجیهی برای چگونگی ارزیابی با توجه به یافته های روز برای مشاورین و پژوهشگران تهیه گزارشات و اظهارنظر کنندگان پیشنهاد می گردد.

ارزیابی اثرات اجتماعی روشی است برای تجزیه و تحلیل اثراتی که هر نوع فعالیت بر جنبه های اجتماعی محیط زیست بر جای می گذارد. به منظور ارزیابی اثرات مهم اجتماعی لازم است که این اثرات به عنوان پارامترهای اقتصادی-اجتماعی در بین فرایند ارزیابی اثرات محیط زیستی مورد ارزیابی قرار گیرند.پس از آنکه اثرات فیزیکی، طبیعی، اجتماعی و اقتصادی در میان فرایند ارزیابی اثرات محیط زیستی مشخص گردید، برآیند تمام این اثرات بر محیط زیست انسانی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.در سال های اخیر به دلیل افزایش جمعیت در جهان و توجه خاص به مسایل جمعیتی، لازم است که پس از انجام ارزیابی اثرات محیط زیستی و ارایه گزینه های اصلاحی و طرح های بهسازی برای هر پروژه، پیامد اجرای این طرح ها و اصلاحات و تاثیر آن بر گروه های مختلف اجتماعی از نظر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد بررسی قرار گیرد.در این مقاله علاوه بر ارایه تعریفی از ارزیابی اثرات اجتماعی، اصول راهنما، متغیرها و گام های اجرای فرایند ارزیابی اثرات اجتماعی نیز معرفی می شوند.

مطالعات ارزیابی محیط زیستی طرح ساماندهی آبراهه کارون پس از جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات، جهت بررسی اثرات مختلف پروژه بر محیط زیست منطقه با روشهای شبکه، صورت ریز ساده و ماتریس تصویری بصورت اختصاصی برای طرح ساماندهی کارون انجام گرفته است.در این مطالعه، وضعیت موجود محیط زیست در محدوده بلافصل و پیرامون طرح تشریح شد و پارامترهای کمی و کیفی با استانداردهای ملی و در صورت عدم وجود استاندارد در برخی موارد بر اساس میزان تغییر نسبت به وضع موجود و تاثیر بر عناصر حساس محیط زیستی و در مواردی قضاوت تخصصی و کارشناسی، مورد مقایسه و سنجش قرار گرفته است.در این روش اطلاعات مربوط به گزینه فنی اجرایی با توجه به اهداف سه گانه طرح (شامل کنترل سیلاب، برنامه ریزی منابع آب و کشتیرانی) ابتدا با روش شبکه ارتباطات بطور جداگانه غربال گردیده و سپس انواع اثرات در صورت ریزهای ساده و نیز شدت و اهمیت آثار توسط ماتریس های تجسمی ارزیابی شده اند.ضرایب انتخابی جهت ارزش گذاری اثرات برحسب شدت و اهمیت آنها، درصد تاثیرپذیری عناصر محیط زیستی، فعالیتهای برجسته طرح و فاکتورهای حساس محیط زیست موجود تعیین گردیده اند.جهت تلفیق اهداف سه گانه طرح و تعیین عوامل مشترک تحت تاثیر پروژه، از یک ماتریس تلفیقی توسعه یافته در گروه مطالعات ارزیابی بهره گرفته شده است. در این ماتریس، عوامل مشترک بر اساس ضریب ارزش فعالیت، اثر و عنصر محیط زیستی غربال شده و یکایک اثرات مثبت و منفی هر فعالیت برجسته بر هر عنصر شاخص محیط زیستی، محاسبه گردیده است.نتایج حاصل از روشهای فوق الذکر، بیانگر بیشتر بودن آثار مثبت گزینه فنی طرح نسبت به آثار منفی آن میباشد. جهت کاهش اثرات سوء محیط زیستی پروژه، روشهای مدیریت محیط زیستی مانند دقت در نحوه اجرای عملیات، احیا زیستگاه های بستر رودخانه و زون های اراضی از طریق بازکاشت پوشش گیاهی، حفاظت از بسترهای تخم ریزی آبزیان و جلوگیری از احداث دایک در بیشه زارها پیشنهادگردیده اند و پس از آن راهکارهایی جهت کنترل و پایش پارامترهای کیفی محیط زیست و دستورالعمل های دقیق جهت کنترل هر فاکتور محیط زیستی ارایه شده است تا بدین ترتیب محیط موجود کمترین خسارت را متحمل شده و بتوان اهداف نهایی اجرای طرح ساماندهی آبراهه کارون را محقق ساخت.

کاربرد سامانه های اطلاعات جغرافیایی طی سالهای اخیر موجب تحول در تجزیه و تحلیل داده های مکان دار گردیده است. این امر بویژه در زمینه علوم محیط زیستی که داده های مکان دار نقش مهمی را در بررسی ها ایفا می کنند، بخوبی مشهود می باشد. اما حجم زیاد داده های مکان دار و پیچیدگی نسبی مدل های متداول در محیط زیست، باعث زمان بر بودن فرایند تحلیل می گردد. لذا ضرورت توسعه GIS و تبدیل سامانه های اطلاعات جغرافیایی عمومی به سامانه های تخصصی زیست محیطی مشهود می باشد. این تحقیق با هدف بررسی امکان اجرای خودکار مدل تخریب در محیط GIS و تهیه یک برنامه کاربر پسند در محیط GIS-ArcView شکل گرفت. در این تحقیق تمامی برنامه های تهیه شده با استفاده از زبان برنامه نویسی Avenue در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی Arcview تهیه گردیده و در یک مجموعه واحد تحت عنوان Extension قرار گرفتند. این Extension شامل یک منو) که در بر گیرنده 15 زیر منو است) و دو ابزار می باشد. به منظور آزمون صحت این Extension، فرایند ارزیابی زیست محیطی آثار توسعه در شهرستان ملایر به وسعت 320983 هکتار که قبلا به صورت دستی انجام گرفته بود، با استفاده از همان داده ها و بهره مندی از Extension تهیه شده، بار دیگر اجرا گردید. مقایسه نتایج حاصل از دو روش دستی و خودکار نشاندهنده کاهش زمان لازم به میزان قابل ملاحظه و افزایش دقت اجرای مدل به میزان 4/13 درصد در روش خودکار نسبت به روش دستی بود. به این ترتیب متخصصین محیط زیست با استفاده از این برنامه تکمیلی GIS می توانند نسبت به انجام فرایند ارزیابی آثار توسعه بر محیط زیست اقدام نمایند. این برنامه تکمیلی در آدرس الکترونیکی (www.esri.com) قرار داده شده و می تواند در اختیار کلیه ارزیابان محیط زیست قرار گیرد. این تحقیق زمینه های لازم، برای توسعه GIS بر اساس مدلهایی که توسط متخصصین ایرانی برای کشور طراحی شده اند را فراهم می سازد.

تست