همایش بین المللی اندیشه های جهانی مولانا جلال الدین محمد بلخی
سال:1388 | دوره:1 |تعداد مقالات:18

رباعی، یکی از قالب های شعری است که ابداع آن را در زبان فارسی دانسته اند. از آن جا که در این قالب، مفهومی منحصر گنجانده می شود و وزنی خاص در آن بکار می رود، کاربرد آن را در زبان فارسی کمتر از دیگر قالب های شعری می بینیم.مولانا نیز در خیل اشعارش، به سرایش رباعی پرداخته و در این باره مهارتی ویژه را بکار بسته است. در این مقاله به بررسی مساله مرگ و آن سوی مرگ و اندیشه های مولانا در این باب می پردازیم. بدین ترتیب با اندیشه های وی درباره مرگ، که میان انسان ها مشترک است، حیات بعد از مرگ و حیات اخروی، که جای محاسبه اعمال این جهانی است، آشنا می شویم.

«از بخت شکر دارم و از روزگار هم». خداوند را سپاس گزارم که بار دیگر توفیق هم نشینی با ملک الخلاق گلستان مثنوی را نصیبم کرد و جام کوچک وجودم را از آن رحیق سرخوشان مشحون ساخت.هدف این مقاله، یافتن این پرسش مهم است که لب لباب مثنوی شریف مولانا چیست و به بیانی دیگر، آن «نفیری» که وی در این عالم سرداد و همه سینه های شرحه شرحه از فراق را به سوی خویش فراخواند، کدام است؟ در این نوشته سعی خواهیم کرد تا با یاری جستن از سه مقدمه فلسفی در حکمت متعالیه (تئوری حرکت جوهری، مساله نفی و اتحاد عاقل و معقول)، به یافتن پاسخ پرسش مهم مذکور از دیدگاه جلال الدین نایل آییم. امید است که ببار آید و کام همه عاشقان را شکرین سازد:و هذا دعاءٌ لا یرد فأنه                                دعاءٌ لاصنافِ البریه شامل

آدمی وارث علوم و معارف نیاکان خویش است، اما کم یافت می شود کسی که دانش مضبوط در ضمیر خودآگاه فردی و جمعی را در قالب چند ده هزار بیت سطر آشکار کند و قرن ها، عام و خاص را میهمان و مجذوب اندیشه های الاهی نماید و سروده های معنوی خود را صیقل ارواح بخواند. دریافت خاست گاه فکری مولانا به همان اندازه دشوار است که بخواهیم سرچشمه رودی را در اعماق جنگلی انبوه جست و جو کنیم، اما آن چه از ظاهر مثنوی و ورای صورت آن برمی آید مهم ترین منبع تغذیه روحانی سراینده آن، قرآن و معارف اسلامی است. برخورداری مولانا از اقبال تلمذ در محضر استادانی چون پدرش، برهان الدین محقق ترمذی، شمس تبریزی و افراد نام دار و بی نام عصر خود و بهره مندی از علوم منقول و مکتوب اعصار گذشته، مثنوی را به منشوری کثیر الوجوه مانند می کند تا باز تاباننده اندیشه های اسلامی، ایرانی، یونانی، هندی و سامی باشد. مقصود این مقاله یادآوری برخی پیوندهای فکری مولانا با بهاء ولد و افلاطون و فلوطین است که به اجمال با ذکر برخی شباهت ها در موضوعات مربوط به خدا ره روی، سنخیت، عشق و موطن اولیه بیان شده است.

مولانا جلال الدین محمد بلخی اندیش مند بزرگ ایرانی و تاب ناک ترین چهره زبان و ادب و فرهنگ ایرانی در عصر ایلخانان در دیار روم است.در این مقاله، ضمن نقد ارتباط سلطان کی قباد اول با پدر مولانا و خود او و دیگر افسانه هایی که مریدی چون افلاکی در مناقب العارفین خود برای بالا بردن شان و منزلت مراد خویش پرداخته است، کوشش شده است تا تاثیر عظیم اندیشه و آثار مولانا را در ادامه رواج زبان و شعر فارسی و فرهنگ ایرانی در آسیای صغیر و سایر متصرفات عثمانی نشان دهیم، هرچند در این راستا باید کتاب ها نوشت و از جنبه های مختلف آن را تحلیل کرد.دو دیگر این که ادبیات مولویه را که نقشی بسزا در ترویج زبان فارسی در خارج از ایران، بویژه آسیای صغیر و شبه قاره داشته است - از قبیل معارف بهاء ولد، معارف برهان الدین محقق ترمذی، مقالات شمس تبریزی، آثار سلطان ولد و ... - معرفی کنیم.

مولانا جلال الدین محمدبلخی، شاعر و عارف نام دار گستره زبان و ادب فارسی صاحب آثاری بس ارجمند چون مثنوی، دیوان شمس و فیه مافیه است که هر یک از آن ها پژوهش هایی گسترده را در برداشته و هنوز میدان تحقیق در این باب فراخ است. از میان این آثارگران قدر، فیه مافیه به مجلس گویی های صوفیانه اختصاص دارد.در این بحث، پس از معرفی مختصر «مجلس گفتن» یا وعظ گویی های صوفیانه، به پیوندهای موضوعی فیه مافیه با مثنوی و دیوان شمس پرداخته شده است.

گسترش صنعت و مدرنیزم باعث شده که زندگی بشر دچار تغییر و تحول گردد و این امر حوزه هنر و ادبیات را نیز تحت تاثیر قرار داده است. حاصل این تاثیرپذیری پدید آمدن مینی مالیسم در عرصه داستان سرایی است. به این معنی که نویسنده از حداقل واژگان و ایجاز بهره می گیرد تا داستانی را در طرح ساده بیان کند. هرچند این پدیده در غرب مقوله ای جدید محسوب می شود، اما در ادبیات وسیع ایران زمین نمونه هایی فراوان وجود دارد که کاملا منطبق با ویژگی های داستان مینی مال است.مقالات شمس تبریزی علاوه بر داشتن ارزش های محتوایی و بیان آموزه های دینی و عرفانی از جهت داستان پردازی نیز قابل اهمیت است. موجز بودن، حذف حشو و زواید و داشتن درون مایه و تم جذاب از برجسته ترین ویژگی های حکایات و قصه های مقالات است که به نوعی منطبق با شگردهای داستان سرایی مینی مالیستی بشمار می رود. در این نوشته سعی بر آن است که چگونگی بیان حکایات و قصه ها در مقالات شمس، هم راه با ویژگی های داستان مینی مالیسم بررسی شود.

بر مبنای معرفت شناسی سنتی، آدمی قادر بود از راه حواس و به مدد روش های تجربی، اشیا را چنان که هست، بشناسد و به واقعیت پی ببرد. پس از نظریه کانت در معرفت شناسی که بعد از او پذیرش عام یافته است، معلوم شد که معرفت، دستاورد تعامل عین و ذهن است و عامل شناسا (سوژه)، در موضوع شناسایی (ابژه) تصرف هایی دارد و ما با «نمود» اشیا سروکار داریم، نه با «بود» اشیا. ما نمی توانیم به واقعیت، آن گونه که هست برسیم، بلکه تنها می توانیم واقعیت را آن گونه که می نماید، بشناسیم. به عبارت دیگر ما با «فنومن ها» سروکار داریم نه با «نومن ها».بنظر می رسد که در روزگار پست مدرن، بر اثر ظهور معرفت شناسی جدید و درهم شکسته شدن اقتدار علم (Science) و متدهای تجربی و کم رنگ شدن جزمیت و اثبات گرایی در علوم و اکتفا به ابطال گرایی، راه برای مکتب های عرفانی و معنوی، که انسان را به درک شهودی و یقینی فرا می خواند، گشوده شده است. شبه دین ها، معنویت های مدرن و سیستم های عرفانی در کنار ادیان توحیدی و غیرتوحیدی، متاع خویش را به بازار آورده و بساط تبلیغ و تبیین را گسترده است. برخی از این مکاتب عرفانی متاثر از سنت های عرفانی دینی است که در تداوم تاریخی خود با گسست از بنیان های معرفتی خود، راهی دیگر برگزیده و برخی دیگر ریشه در نیازهای انسان مدرن به فضا/ تفکر معنوی فارغ از پیش فرض های دینی و غیردینی دارد. در این مقاله می کوشیم با بررسی تطبیقی سه سیستم عرفانی (بودیسم، عرفان سرخ پوستی و عرفان مولانا)، فرجام و غایت سلوک را بر مبنای دریافت ها و آموزه های این سه مکتب مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.

زمان ولادت مولانا جلال الدین محمد بلخی، چنان که در رساله فریدون بن احمد سپه سالار یعنی قدیم ترین و موثق ترین زندگی نامه او آمده است، در سال 604 هـ.ق. است، شادروان عبدالباقی گلپینارلی، استاد دانشگاه استانبول و مولوی شناس برجسته روزگار ما، برپایه مطلبی از کتاب فیه مافیه و بیتی از دیوان شمس، در این باره شک کرده و تولد مولانا را 24 سال قبل از تاریخ فوق دانسته است. بعضی محققان دیگر نیز نظر او را پذیرفته اند. بنابر مباحث و دلایلی که در این گفتار آمده است، این نظر پذیرفتنی نیست و زاد روز مولانا همان است که از روزگار قدیم تاکنون همگان آن را باور داشته اند.

مرا حق از می عشق آفریدست                              همان عشقم، اگر مرگم بساید(دیوان شمس)نظریات عرفانی- فلسفی مولانا در مجموع، بر یک اصل استوار است و آن «وحدت وجود» است. ارکان این اصل عبارت است از: هستی و نیستی؛ عشق؛ جمع و تفریق؛ تضاد؛ انسان کامل.بحث حاضر بر رکن عشق استوار است که در فلسفه وحدت وجود، مبنای عرفان و تصوف شناخته آمده است. مولانا «عشق» را خمیرمایه همه پیش رفت ها و بزرگ واری ها می دانست. عین القضات همدانی معتقد است که عشق، واسطه است میان عاشق و معشوق که موجب پیوند می شود.مولانا معتقد است که واجب الوجود، محور عشق است و جهان مدارهای متصل و وابسته به آن.مثنوی مولانا با عشق آغاز شده و با عشق پایان می پذیرد.جمع باید کرد اجزا را به عشق                               تا شوی خوش چون سمرقند و دمشق

هدف غایی عارف از تحمل ریاضت ها و طی سلوک، رسیدن به یقین است که آن را به نام ها و عنوان های دیگر نیز خوانده اند اما یقین را نه با نام کار است و نه با عنوان؛ باید دریافت و چشید و فهمید.یقین؛ به قلب اطمینان، به دل آرامش، به جان قرار و به زندگی، امید می بخشد و مرگ را دروازه ای به سوی آرزوها می سازد. جهان آخرت را نزدیک و حب نفس را از ساحت انسانی به دور می دارد. نقطه مقابل آن وسوسه و تردید است و سیر آن برخلاف یقین.مولانا، دست یابی به یقین و رهایی از تردید را موکول به هدایت خداوند و خواست واقعی سالک می داند و غرض از سرودن و ارایه مثنوی معنوی را وصول بدان سرمنزل می انگارد. نگاهی به تلاش های مولانا در این جهت، سرلوحه کار این مقاله است که به جای پرداختن به تعاریف و نظرات گوناگون و اغلب تکراری، می کوشد که از بیان شیوا و عاشقانه پیر بلخ یاری جوید. تا چه قبول افتد.

غزل مولانا در بلندایی است که نقل و نه بعد از آن، نظیری برایش یافت نمی شود. شعری ساخت مندکه بر محور عمودی زبان قوام یافته و از طریق روایت گری و تمثیل گویی و پرورش استعاره به وحدت و انسجام رسیده است، اما استحکام غزل مولانا بر موسیقی استوار است، و اگرچه وحدت معنایی و موسیقایی دارد و مضمون های تخیلی و رنگارنگ، ولی نوعی گسست در تار و پود زیرینش دیده می شود. مقاله می کوشد نشانه هایی از پیوست ها و گسست های ساختاری در غزل های او را بیابد.

«عمل»، در کنار اعتقاد قلبی و اقرار زبانی، یکی از سه پایه دین ورزی را تشکیل می دهد و در واقع بدون آن همه سلوک دینی و معنوی انسان مختل می شود. مولانا ازجمله عارفانی اندیش مند است که در سرتاسر کتاب ارج مند خود، مثنوی معنوی، توجهی فراوان به مساله «عمل» کرده است. سخنان او در این باره آن قدر گسترده و ژرف است که طرح همه آن ها در حوصله یک مقاله مختصر نمی گنجد و از آن جا که بخشی عظیم از سخنان مولانا در این مورد، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زوایای مختلف این مساله را بررسی کرده است، در مقاله حاضر مساله «رابطه عمل و پاداش آن» را در مرکز توجه خود قرار داده و کوشیده ایم سخنان او در این زمینه را گردآوری، دسته بندی و تحلیل کنیم. بطور کلی می توان گفت که مولانا در مورد رابطه عمل و پاداش آن، مسایل زیر را مطرح کرده است: فناناپذیری اعمال، بی پاسخ نماندن اعمال، یگانگی پاداش و عمل، پیوند رنج ها و قبض های روحی با کارهای ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، کافی نبودن عمل برای دستیابی به حقیقت (ترک عمل)، گسترش مهارناپذیر آثار عمل و بالاخره عمل بلاعوض. پیش گفتار مقاله هم به بحثی آسیب شناسنانه در مورد نگاه جامعه ایرانی به مساله عمل و پاداش اختصاص یافته و سه آسیب اساسی در این زمینه را معرفی کرده است: جداسازی عمل از پاداش آن، اعتقاد به ملازمت ایمان و بدبختی در دنیا و بالاخره بی توجهی به فرهنگ کسب و کار.

از میان نقش ها و آثار مینیاتوری که در جای جای مکان های تاریخی نقش بسته می توان تا حدی با فرهنگ کهن و آداب و رسوم باستان ایران آشنا شد. در میان این نقش ها مجلس های بزم نیز جلوه نمایی می کند، مجالسی که در آن شاهد رقص هایی نیز هستیم.این مقاله برآن است تا جنبه های گوناگون این رقص ها بررسی شود و در ادامه به سماع که رقص صوفیان بحساب می رود، پرداخته می شود. این دو گونه رقص در طول تاریخ مفاهیمی داشته است که با سیر و تامل در بزم هایی چون بزم های پادشاهان و صوفیان می توان از میان آن ها نکاتی را دریافت؛ اما مثنوی معنوی نیز اشاره هایی بدین موضوع داشته و مولانا نیز سماع را در مجالس عارفانه از نظر دور نمی داشت.

انسان، علت غایی عالم آفرینش است. هر چند به صورت ظاهر در مرحله آخر آفرینش قرار گرفته است ولی به حسب معنی، نخستین خلقت است، زیرا مقصود از آفرینش، ظهور صفات و افعال الهی است و انسان مظهر این ظهور است. به اعتقاد مولانا، اگرچه در ظاهر میوه از درخت پدید می آید، اما مقصود اصلی از درخت، میوه است. نیز در مورد انسان اوست که علت نهایی و ثمره آفرینش است. این انسان که علت غایی آفرینش است، محل تجلی صفات و اسما و افعال حقیقت مطلق است، اما دریغا که در تکاپوی زندگی مادی از لطیف ترین حقیقت روحانی خویش غافل گشته و مرآت ضمیرش که تماشاگه جلوه های سرمدی بود، از غبار تعینات مادی، پوشیده گشته است:عشق خواهد کین سخن بیرون بود                          آینت دانی چرا غمار نیستآینه غماز نبود چون بود                                          زآن که زنگار از رخش ممتاز نیستزدودن این غبار، نتیجه شور و شوقی است که آدمی در رهایی از خود و نیل به عالم ملکوت دارد. با این شوق رهایی چنان در عرصه کشاکش تعینات نفس و جان، هم سو با جان به مقابله با نفس برمی خیزد که به مرحله فنا و بی خودی دست می یابد تا این که قبل از آن که بمیرد و قالب تن را رها کند، وجود را با هر چه در آن است از جسم و جان به پرواز در می آورد و مصداق این حدیث می گردد:«موتوا قبل ان تموتوا»مولانا نیز با طرح داستان هایی چون بازرگان و طوطی و ... نشان می دهد که غایت سلوک عارف همین مرگ ارادی است. این همان فنای در وجود معشوق است که اتصال را برای او ممکن می سازد. در این مقام است که سالک به شهود می رسد و آن چه می بیند و می شنود و انجام می دهد در حقیقت به حق است نه به خود. به نوعی استغراق می رسد که ناشی از حیرت عارف از مشاهده جلال حق است.رو که بی یسمع و بی یبصر توی                              سر توی چه جای صاحب سر تویدر این مقام اگر عارف بخواهد غوغای درونش را بازگو کند از آن جایی که درک این عالم بی متنها ورای حد آدم خاکی است و فقط عارف کامل آن را درک می نماید، سخنان او صورت شطحیات بخود می گیرد وگرنه از دید مولانا، نغمه ای که در درون انسان کامل است، انعکاس نغمه حق است و سخن حلاج در حقیقت آوای مرتعش تارهای وجودش بود، وجودی که بی خودی را تجربه می کرد، او نبود، حق بود.برمن از هستی من جز نام نیست                           در وجودم جز توای خوش کام نیستبه اعتقاد مولانا آن چه در این کمال، عارف بدان می رسد، استغراق در ذات حق است نه حلول زیرا در این مرتبه عارف به حق می پیوندد، جز به کل می رسد نه آن که کل گردد یا حق گردد.

کمتر کسی ممکن است به مولانا به چشم منتقد و مصلح اجتماعی نگاه کند و در آثار عرفانی و غنایی وی به دنبال آرای انتقادی و سیاسی باشد؛ اما درک عرفان و اندیشه انسانی و مردم گرایانه او، تردیدی در جامعیت شخصیت و جهان بینی وی باقی نمی گذارد؛ از این رو بسیار طبیعی می نماید که او وقتی از رستگاری انسان و زندگی صلح آمیز و مبتنی بر معنویت و آگاهی سخن می گوید، قدرت ستم گرایانه و استبداد ظالمانه را به مثابه مانعی عمده نکوهش می کند. در این نوشتار سعی شده است با کنکاش در مثنوی، برخورد او با مساله قدرت و حکومت و جهت گیری انتقادیش نسبت بدان بررسی و تحلیل شود.

مولانا، عارف بزرگ ایران در قرن هفتم هجری، پیش از حشر و نشر با بزرگ مردانی چون شمس تبریزی، صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی، در میان مردم، هم چون پدرش، بهاءولد، از پایه و مقامی خاص برخوردار بوده، همواره در مجالس وعظ او شرکت می جسته و او را فرمان می بردند، لیکن پس از آشنایی با شمس دگرگون شد و پس از مرگ شمس هم روحیات مولانا به آن چه که در گذشته بوده بازنگشت، اما پس از آن صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی جای شمس را به نوعی پرکردند.در این مقاله تاثیر و خدمت بزرگ حسام الدین چلبی به ادبیات فارسی و ایرانیان، محور اصلی بررسی است که از میان سخنان مولانا نکاتی مفید و قابل تامل در این باب استخراج شده است.

آن چه در این مقاله آمده است، بیان اجمالی داستان آفرینش آدم، صدور فرمان خداوند به فرشتگان برای آوردن مشتی خاک از زمین است و این که از میان این فرشتگان تنها عزرائیل موفق می شود با اغفال زمین، مشتی خاک برگیرد و فرمان الاهی را اجرا کند.این داستان که در دفتر پنجم مثنوی و مرصادالعباد نجم رازی آمده است، برای بیان دو هدف متفاوت است:مولانا نخست از مساله خیر و شر سخن می گوید و نتیجه می گیرد که امتناع خاک در رد پذیرش ماموریت فرشتگان برای آن است که گرفتار خیر و شر نشود.نجم رازی به دلیلی دیگر متوسل می شود و آن این که از ترس قرب حق خاک سرباز می زند و می گوید من نهایت بعد را برگزیده ام تا از وحشت قرب در امان بمانم.در خلال این روایت نکاتی ظریف و خواندنی از مولانا و نجم رازی در فضیلت دل و روح و خصایص فرشتگان برمی خوانید.

انسان ها در هر کجای جهان و در هر دوره و فرهنگی استعدادها و ظرفیت هایی مشترک دارند که از ماهیت وجودی و حتی شناخت آنان ناشی می شود.بخشی عظیم از شناخت ها و تجربه های انسان ها عمومی و مشترک است، هر چند اختلاف های فرهنگی و زمانی و مکانی و تجربه های شخصی تفاوت داشته باشد.نکته مهم این جاست که این اختلاف و تفاوت در رو ساخت این فرآورده هاست و ژرف ساخت آن ها تقریبا یک سان و شبیه یک دیگر است، زیرا ماهیت ظرفیت ها و استعدادهای آدمی به سبب تاثیر کم تر اختلاف تمدن و فرهنگ بیش تر شبیه یک دیگر می بینیم، چنان که میان افلاطون، سهروردی، مولوی و یونگ درباره ساختار جهان و روان آدمی در ژرف ساخت شباهت هایی هست. این شباهت ها ناشی از اشتراک استعدادهای انسانی است و در روی ساخت اگر اختلافی هست، ناشی از اختلاف فرهنگی و زمانی و مکانی است.با طرح مثل افلاطون و صورت مثالی سهروردی و صور معنوی و روحانی زرتشت (فروهرها) و ضمیر ناخودآگاه جمعی یونگ (آرکئوتایپ) و آن چه عطار و مولانا درباره «تو» گسترده پنهان یا «من» ملکوتی بی نهایت مطرح کرده اند، می توان بروشنی شباهت این اندیشه ها را در ژرف ساخت ملاحظه کرد.