همایش منطقه ای معماری کویر
سال:1385 | دوره:1 |تعداد مقالات:22

پدیده صنعت و ماشینیسم (بطور کلی مدرنیسم) درکشور تغییر و تحولات زیادی را در پی داشته است و یکی از مهمترین آن فراموشی معماری و شهر سازی ایرانی است. شاید منطقی است که ورود ماشین به ایران الزاما ساختار شهری متناسب با آن مانند تعریض خیابانها ضروری بوده است اما مشکل در طرح شهری است که با ریشه های فرهنگی و معماری بومی ایرانی ارتباط برقرار نکرده است. بعبارتی طرحی که موجب گسیختگی ریشه های استوار بین مظاهر زندگی و فرهنگ جامعه شده که نتیجه روند اقتباس یا کپی از مظاهر تمدن و فرهنگ غربی است. معماری و شهر سازی سنتی کشور فراموش گشت و اجازه ظهور یا خودیابی را در انطباق با تکنولوژی و شرایط جدید پیدا نکرد. "شهر های کشور بافت سنتی خود را ازدست داده اند یا از اهمیت و اعتبار آن کاسته شده است". احیا و زنده سازی بافهای تاریخی از سابقه طولانی در جهان برخوردار است. در ایران نیز با توجه به روند تخریب بافت قدیم که از دوره رضاخان شتاب بیشتری پیدا کرد و بصورت اپیدمی درآمد نخستین حرکت سازمان یافته در توجه به معماری سنتی و بافت تاریخی به سال 1349 با برگزاری کنکره بین المللی معماران با موضوع بررسی امکان پیوندهای سنتی با شیوه های نوین ساختمان برگزار گردید، دانست.

گزارش سوییس ری از فاجعه بم: «بم بزرگترین حادثه طبیعی سال با 41 هزار کشته»همانطوریکه می دانیم کشور ایران بر روی پهنه لرزه خیز وسیعی قرار دارد و سالیان درازی است که زمین لرزه های متعددی را با آثار گوناگون و خسارتهای مالی و جانی فراوان تجربه کرده است. رودبار، قزوین، بم، زرند، قشم و … نمونه های بی شماری از نمایش چهره ای خشن و غیر قابل تسلیم و خسارت بار است.نگاهی گذرا به این مجموعه موضوع مهمی را برای ما روشن خواهد کرد و آن اینکه بیشترین خسارتهای ناشی از زلزله مربوط به ساختمانهای سنتی است؛ ساختمان هایی که با نگاهی غیر اصولی ساخته شده و به ضم اینکه سرپناهی احداث گردیده مورد استفاده قرار می گیرد غافل از اینکه اینگونه بناها کوچکترین ایمنی در مقابل حوادث طبیعی نخواهند داشت و با کوچکترین اتفاقی … !با توجه به توضیحات فوق اهمیت اجرا و ساخت بناهای پایدار که حافظ جان انسانها باشند روشن می گردد. بدین منظور در این مقاله سعی شده که نکات لازم در ارتباط با اجرای بناهای خشتی و آجری (که انواع شایع مورد استفاده در معماری کویر می باشند)، بیان مشکلات و خطرات احتمالی اجرای نامناسب در بخشهای مختلف این بناها و ارایه راهکارهای مناسب در جهت بهبود آن ارایه گردد؛ مضافا اینکه نوع مصالح مورد استفاده در این بناها مورد بررسی قرار گرفته و معایب و محاسن هرکدام مختصرا و در حد لازم آورده شده است. در پایان نیز به نتایج استفاده از مصالح سنتی در معماری نوین امروزی و نوع این استفاده پرداخته شده است. لازم به ذکر است که به دلیل کثرت ساختمانهای سنتی استان یزد و بخصوص شهرستان ابرکوه، این مناطق به عنوان جامعه آماری مورد مطالعه و استفاده قرار گرفته اند.

کنفوسیون: "آیندگان مهمترین هستند" کمیسیون جهانی توسعه و محیط در سال 1987 توسعه پایدار را توسعه ای تعریف می کند که جوابگوی نیازهای امروز بوده و تهدیدی برای نسل آینده جهت رسیدن به نیازهایش ایجاد ننماید. مفهوم پایداری دریه مولفه: محیط، اقتصاد و اجتماع قابل بررسی است. و نیازهای انسان شامل:غذا، پوشاک، مسکن، اشتغال و امنیت به طور عمده می باشد. برای رسیدن به معماری پایدار باید مصرف منابع غیر قابل تجدید را کاهش داده و به غنی سازی محیط طبیعی خود همت کنیم. معماری زمانی به پایداری نزدیک می گردد که در زمینه استفاده از منابع تجدید شونده انرژی، دوری از آلودگی ها و هماهنگی با محیط، در سیستم مدیریت منظم و هماهنگ به کارآیی بالا دست بیابد. معماری باید همانند یک درخت انار مانند ماشینی در طبیعت و همسو با آن و در جهت تقویت آن ساخته شود. در اینجا معماری دیروز و امروز کویری ایران را مقایسه و نتیجه گیری می کنیم: آب: معماری دیروز: آب از زمین فراهم شده با کیفیت پایین تر به چرخه آب باز گردانده می شد.معماری امروز: آب از منابع دور دست با صرفه هزینه بسیار فراهم شده و در کیفیت پایینتر به چرخه بازگردانده می شود. انرژی خورشیدی: معماری دیروز: در معماری دیروز تا حدی به انرژی خورشیدی توجه شده. معماری امروز: از آن بی بهره هستیم. مواد و مصالح: معماری دیروز: با توجه به عمر مفید بالای بناهای گذشته و قابلیت استفاده مجدد از مصالحی مانند آجر، می توان گفت تا حدی در این مقوله معماری دیروز به پایداری نزدیک شده است.

برای مقابله با زلزله در کویر، به دلیل عدم وجود مواد با قدرت کافی برای مقابله با زلزله از فرم در معماری استفاده می شود و فقط در جاه های ضروری مانند پاتاق ها و از چوب برای جلوگیری از رانش و محافظت در مقابل فشار استفاده می شود.در معماری کویر برای مقابله با زلزله از فرم های قوسی شکل و هندسی و نظم در پلان بهره می گیرند و نمونه آن سیستم چهار صفه است، که دارای سقف های گنبدی شکل در مرکز پلان و چهار صفه در چهار گوشه سقف می باشد.یکی از دلایل اصلی استفاده از هندسه در معماری، پایدار کردن فرمها می باشد که حتی الامکان بتوانند در مقابل امواج زلزله مقاومت نمایند و لذا در سازه های کویری برای مقابله با این بلای طبیعی، یکی از موثرترین روشهای طراحی فرم هایی است که زلزله بر آن کمترین اثر را داشته باشد و خسارت ناشی از آن به حداقل برسد.

کویر، به عنوان نمادی از سوزانندگی و تشنگی، بخش عظیمی از سرزمینمان ایران را در بر گرفته است و به فراخور همین ویژگیها، مردمان این خطه در پی قرون متمادی با فراست و تدبیر با ناملایمات آن دست و پنجه نرم کرده اند و خشونت و سختی آن را به نرمی و ملاطفت مبدل ساخته اند. پرداخت به فن و هنر معماری نیز جزیی از آن تدابیر بی به عنوان عضوی از اعضای بی شمار معماری سربلند این سرزمین، از جایگاه ویژه ای « پردیسها » بدیل است و برخوردارند که از جوانب و دیدگاه های متفاوتی، قابل تامل، بررسی و تحلیلند. این فردوسهای کویری، به سان گوهری گرانبها بر پهنه زرگون کویر می درخشند و بر این ایده صحه می گذارند که مردمان این خطه پربها بر این باور بوده اند که برای پیشرفت و آبادانی، پا براین جهان نهاده اند و آنانی که بیشترین تلاش را در این راستا به ثمر رسانند، از اجر و منزلت بیشتری در این جهان و نزد پروردگارشان برخوردارند. این مبحث سعی بر آن دارد تا تحلیلی قیاسی بر چگونگی گونه شناسی کالبدی پردیسهای کویری ایران داشته باشد و تشابهات و تفاوتهای تدابیر گذشتگان را برای هماهنگی با شرایط و ویژگیهای اقلیمی، در این بهشتهای خفته در دل کویر، بررسی نماید. اهداف اصلی این مبحث عبارتند از:.1 آیا فلسفه ای خاص در شکل گیری پردیسهای کویری تاثیرگذار بوده است ؟.2 آیا عناصر مشابهی در باغهای کویری ایرانی سازنده کالبد آنها هستند؟.3 هندسه نظام دهنده عناصر تشکیل دهنده باغهای ایرانی کدام است ؟.4 کیفیتهای فضایی و پیامهای مستتر در ساختار کالبدی پردیسهای کویری ایران کدامند؟

روند زندگی در خانه های سنتی ایران، دارای روح و حیات است. در حقیقت فرهنگ و خصوصیات روانی جمعیت استفاده کننده، عاملی موثر در طراحی محیط مصنوع است. محیط مصنوع الگوی خود را از شرایط فرهنگی پیرامون می گیرد، لذا محله بندی ها، توسعه و طراحی معابر، فضاهای محله ای و بین محله ای علاوه بر شرایط طبیعی، معیشتی، بر اساس اعتقادات، سنتها، فرهنگها و قومیتها استوار شده است. در اینجا سعی شده تا نسبت بین خانه و شهر بعنوان بستر و زمینه ( فرهنگی، سنتی، اعتقادی و ...) بررسی شود. بررسی انجام شده در دو بخش آمده است.بخش اول به بستر و زمینه تاریخی شهرکویری اردستان پرداخته، به طوری که شکل گیری شهر و تعامل خانه با شهر پی گرفته شده در نهایت هماهنگی کامل با بوم منتج شده است. بخش دوم به تغییر مفهوم خانه و شهر در اردستان پرداخته و عوامل ماهوی و ساختاری این تغییرات بررسی شده است. پیگیری این مبحث با تغییر نگرش مردم به زندگی و عدم هماهنگی ساختار شهر اردستان با وضعیت فعلی به پایان رسیده است.از تمامی بحثهای ارایه شده در این مقاله آنچه حاصل شده به شرح زیر می باشد:خانه جزیی از یک شهر بوده و هنگامی که کلیت شهر در هماهنگی کامل با خانه باشد، خانه مفهوم واقعی خود را پیدا خواهد کرد. بنابراین اگر، خانه امروزی در شهر امروزی جوابگو نیست، به علت ساختار شهر در جامعه امروز می باشد و به همین علت، خانه دیروز در شهر دیروز پاسخگوبوده است. لذا ظهور مناسب هر کدام، در شهرهایی که متناسب با آن نیستند، امکان پذیر نمی باشد.

اقلیم در نواحی کویری، گرم و خشک بوده که منطقه وسیعی در نواحی مرکزی کشور را تشکیل می شود. در قسمت های میانی این فلات در روزهای گرم دمای هوا به 70 درجه سانتی گراد و در شب ها به -10 درجه سانتی گراد می رسد که با تدابیری خاص می توان شرایط زندگی را در این اقلیم را ممکن ساخت. یکی از بهترین تدابیر، ساخت بناهای متراکم به صورت مجتمع با پوشش های قوسی شکل به همراه دیوارهای ضخیم می باشد.بناهای طاق پوش بیشتر به صورت طاق چشمه یا طاق تویزه، طاق چهاربخشی یا چهار ترکی، چهارگرده پوش، طاق گهواره ای و طاق ضربی و در نهایت طاق پوش عرق چین ساخته می شود.زیرسازی طاق ها و گنبدها به صورت گوشه سازی می باشد که یکی از این روش های تکامل یافته رسمی بندی است. رسمی بندی پدیده ای است متشکل از بارلنگه قوسها که تقاطع قوس، پوششی برای سقف اصلی بوجود می آورد و اغلب به عنوان سقف اصلی و گاهی بصورت پوشش دوم و کوتاهتر از سقف اصلی اجرا می گردد. مصالح مورد استفاده در گذشته و تازمان تکامل کاربندی و در حال حاضر اغلب شامل: گچ، خاک رس، آجر و در نهایت کاشی می باشد.همین مصالح باعث سنگینی و اضافه وزن رسمی بندی می گردد و در نهایت باعث ضخامت دیوارها و جرزها می گردد و رانش های قوسی نیز مزید بر علت خواهد بود. در این تحقیق ضمن بررسی نوع رسمی بندی بکار رفته در سازه های کویری و حفظ ماهیت رسمی بندی در بناهای کویری راهکارهایی جهت استفاده از پروفیل های ساختمانی در ساخت انواع رسمی ها نیز ارایه می گردد که با استفاده از پروفیل های ساختمانی در ساخت انواع رسمی (رسمی که به عنوان سقف اصلی و یا به عنوان سقف دوم) وزن سازه و در نهایت سطح مقطع دیوارها و جرزها را پایین خواهد آورد.

بخش عمده ای از کشور ایران که در کمربند خشک جهان واقع است را مناطقی با شرایط سخت اقلیم گرم و خشک و کویری تشکیل می دهد. بیشتر این مناطق که با محدودیتهای شدید منابع آبی، پوشش گیاهی و برخی دیگر از قابلیت های طبیعی روبروست، در عین حال در بردارنده بسیاری از سکونت گاه های بسیار کهن و مهم شهری و روستایی نیز هست.در چنین شرایطی؛ مطالعات انجام شده در معماری، معماری منظر، طراحی شهری و همچنین جغرافیای شهری نیز حاکی از آن است که در اکثر شهرهای مناطق فوق، برخی مسایل و بی توجهی ها به جنبه های مرتبط با ویژگیهای بومی و ارزشهای پایدار زیست محیطی وجود دارد. به رغم تمامی توجهات کنونی، یکی ا ز این مسایل مهم از دیدگاه معماری منظر؛ وضعیت کیفی مکانهای سبز و سیمای فضاهای باز شهری و زیست بومهای بیابانی در رابطه با شرایط بومی فرهنگی و ابعاد پایداری است. بر این اساس، در این مقاله ضمن معرفی برخی بی توجهی ها به جنبه های کیفی ساخت فضاهای سبز و ویژگی ها بومی معماری منظر شهرهای اقلیم گرم و خشک (بویژه مورد ایران) به ارایه برخی دیدگاه های سازنده در این زمینه خواهیم پرداخت.

انسان با بهره گیری از خرد اقلیمی و با درک صحیح از مکتب طبیعت، فضای معمارانه ای آفریده که امروزه مورد تحسین و تمجید همگان قرار گرفته است. در این میان بررسی نظام و الگوی ساخت معماری محله ای که خود حاصل همین درک است، از شاخصه های اصلی شناخت بافتهای کویری است.معماری کویر، معماری چهره به چهره است؛ از این نگاه کلیه المانهایی که دست به دست هم، محله و نهایتا شهر را می سازند اگر چه به لحاظ کالبد و ساختار دارای نظمی مستقل می باشند اما جملگی در ایجاد تعادل پایدار محلی و شهری در تلاشند. دیوار یک خانه از یکسو حایل محیط درون از بیرون است و به فضای داخلی محصوریت می بخشد و از سویی همین دیوار، جداره محله است که نهایتا سیمای شهر را می سازد، لذا چگونگی رسیدن به یک فضا همان اهمیتی را دارد که بودن در فضا.معماری محله ای زاییده شعور بصری و درک عمیق انسان از محیطی است که مهمترین درس آموز او طبیعت است. آنچه به معماری محله ای نظام و سامان می دهد درک رفتاری و نیاز سنجی معمار از نیازهای منطقی انسانی است؛ بطوریکه توانسته به تمامی خواسته های معنوی و مادی شهروندان، پاسخ مثبت دهد.در این مقوله سعی بر این است تا ضمن تبیین مفهوم محله در ساختار شهر، به ویژگی های معماری محله ای نظیر محرمیت، نحوه استقرارریال سلسله مراتب دسترسی، ویژگی های بصری، تباین، انطباق با محیط، شعاع دسترسی و ... بعنوان بخشی از توسعه پایدار شهری پرداخته شده و به نوعی روشهای ارتباط بصری سازگار و همگون میان فضاها را بازنمایی نماییم.

زیست و توسعه پایدار امروز در محافل علمی جهان همواره مورد بحث و کاوش بوده و نظریات مختلفی از ابعاد گوناگون ارایه گردیده است. قطعا حفظ منابع طبیعی خدادادی، عدم آلودگی محیط زیست، حداقل مصرف انرژی های فسیلی و هم زیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی از طریق تدابیر شهرسازی و معماری از موارد مهم در طراحی و ساخت مجتمع عای زیستی بوده و باید مورد توجه و اجرا توسط طراحان و مجریان قرار گیرد. معماری کویری ایران حاوی بسیاری از ویژگی های منحصر به فرد است که ضمن توجه به نیازهای زیبا شتاختی با ظرفیت های طبیعی و اکولوژیک بستر خود نیز منطبق است. در واقع این معماری نه تنها از کیفیت های محیط طبیعی خود نکاسته بلکه ماهیت آن را نیز ارتقا بخشیده است. تکنیک های به کار رفته در این معماری در واقع بسیاری از مفاهیم نوین در عرصه معماری پایدار را در بر می گیرد. که در این مقاله به آن پرداخته شده است.

کویر همواره مفهومی از خشکی و بی آبی را به دنبال داشته است و آب در معماری کویر به عنوان اصلی ترین عنصر حیات بخش مطرح بوده است. در جاییکه تضاد بین خشکی و آب جلوه گر می شود، نگرش مردم نسبت به آب متفاوت از مردم سایر اقلیم ها می باشد. این نگرش متفاوت زاینده ریشه ها و مفاهیم نمادین است که همواره تبلوری کالبدی درمعماری کویر داشته است، نظیر جوشگاههای باغ ایرانی که نمادی از سرچشمه ها می باشد و از این جوشش و حرکت آب در دل خاک زندگی و معماری کویر هستی میگیرد. در کویر آب نیست اما هر خطی برخاک یادآور خاطره آب است و مهمترین عامل شکل دهنده به فضای زندگی مردم. مکانیابی شهرها، نظم شبکه معابر، توالی فضاهای باز و بسته مسکونی، امتداد حرکت قناتها، تحت تاثیر مقوله آب شکل گرفته است.مسلم آن است که جلوه های نمادین آب در معماری کویر یکی از عوامل هدایت کننده فکر معمار در خلق فضا بوده است، فضایی که به واسطه سوار شدن بر مفاهیم عمیق فکری و معنوی همواره مورد ستایش بوده و زندگی درون خود را حفظ کرده است. امروزه با از دست رفتن این جلوه های نمادین و مفاهیم بنیادین در تفکرات معماری و خالی شدن کانسپتهای طراحی از معنا، فضاهای کالبدی زندگی به رفع نیاز فیزیکی تنزل یافته اند. هدف از این مقاله بازنگری مفاهیم نمادین آب در معماری کویر و تاثیر آن بر زندگی مردم می باشد.

در لغت نامه دهخدا کویرهای ایران، دریاهای خشک شده ای که به تدریج آب آنها تبخیر شده و اراضی بی حاصلی را تشکیل داده اند تعریف شده است.هوای کویر بسیار خشک است. درجه حرارت در شبانه روز بسیار متفاوت و از صفر در شب به حدود 60 درجه سانتیگراد در روز میرسد و این باعث می شود تخریب هایی در بخش هایی که دارای سطوح سنگی دارند صورت گیرد. مصالح عمده ساختمانی کویر با وجود وفور منابع طبیعی در منطقه خشت می باشد. این گل باارزش که تمام محسنات و توانایی های مربوط به مقاومت و ایستایی، عایق حرارتی و رطوبتی و توجیه اقتصادی و غیره را دارد، در منطقه حرف اول را مطرح میکند واین خود از شاخص های معماری کویر است. دراین خطه ساختمان هایی وجوددارند که پس از 80 سال عمر هنوز بدون آنکه سقف آنها کوچکترین صدمه ای دیده باشد همچنان آب های سطح الارضی ناشی از باران را به پایین دست خود هدایت کرده و کوچکترین مشکلی را برای ساختمان بوجود نیاورده اند. بناهای خشتی اصولا به دو دسته تقسیم می شوند اول آنهایی که داخل بافت شهری قرار گرفته اند و به همین جهت به آنها بیشتر رسیدگی شده است و دوم آنهایی هستند که خارج از بافت شهری و در مسیرهای رفت و آمد قرار گرفته اند که متاسفانه بکلی ویران گردیده و یا در حال ویران شدن، هستند.بطور کلی عوامل مختلفی در تخریب بناهای خشتی دخالت دارند که مهم ترین آن عبارتند از:عوامل اقلیمی مانند باران و سیل و برف و زلزله- عدم رسیدگی به آنها که بنا شامل مرور زمان میشود- در اثر دخالت و تعارض بشر- در اثر رشد گیاهان، حشرات و لانه جانوران- در معماری دوران اسلامی نیز همانند دوران بعد از آن برای جلوگیری از فرسایش ساختمانهای خشتی، قشری از آهک و گچ و با اندودی از گل در مقابل باران محافظت ایجاد میکردند. رسم کاهگل مالی و عایق کاری نیز از دیگر رسوم منطقه بوده است. این نوع عایق کاری بسیار متداول و سال ها مقاو مت دارد. در این مقاله به مسایل مهم فوق و کلیات باارزش معماری کویر به تفصیل پرداخته خواهد شد.هر آن پاره خشتی که بر منظریست سر کیقبادی و اسکندریست (حافظ)هرچندکه گوینداین کاردل است کار خشت وگل نیست ولی درکویرباید گفت این کارخشت وگل است کاردل نیست.

بخش وسیعی از مرکز و جنوب شرقی ایران بوسعت تقریبی 365000 کیلومتر مربع را فلات کویری ایران می پوشاند که این منطقه به سه بخش دشت کویر، دشت لوت و منطقه جازموریان تقسیم می شود. که خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشتهای فلات به قرار زیر است:الف) آب و هوای گرم و خشک در تابستان، سرد و خشک در زمستان. ب) بارندگی بسیار اندک. ج) رطوبت بسیار اندک هوا. د) پوشش بسیار کم گیاهی. ه) اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز و در بادهای توام با گرد و غبار نواحی کویری و حاشیه کویری، که با شدت شن و خاک کویر را در سطح مناطق زیستی پخش می کند، محیط چندان مطلوبی را جهت سکونت انسان ایجاد نمی کند. همچنین در منطقه درخت و در نتیجه چوب کمیاب است و نمی توان به راحتی سقف و سرپناه ایجاد نمود. این موزه با استفاده از ویژگی های موجود کویر، و با قصد رفع محدودیتهای آن در پارک حفاظتی ورامین، در بافتی تاریخی و به منظور ارایه خدمات به توریستان کویری طراحی شده است.

کالبد طبیعی انسان از خاک است و طبیعت و سرشت وی بر خواسته از خاک است و دوباره به خاک برمی گردد. کالبد معماری خاک نیز مانند کالبد انسان از خاک برخواسته و دوباره به خاک بر می گردد. این تجانس باعث سازگاری معماری خاک با شرست آدمی شده است. کالبدها محل پرورش و اسباب پرورش نفس است و نفوس انسان ها نیز در کالبد طبیعی خود رشد یافته و متعالی می شوند. طبیعت رحم پرورش برای انسان است و معماری نیز به عنوان بخشی از این طبیعت به هم وابسته و پیوسته، به تناسب خود محل رشد و تعالی و پرورش انسان است. سازگاری بین سرشت آدمی و طبیعت بکر دستمایه تهیه این مقاله است. در این مقاله سعی در تبیین این موضوع از دیدگاه سنتی است.

ما در کشوری زندگی می کنیم که در حدود سه چهارم مناطق آن در محدوده گرم و خشک و نزدیک به3.1  مساحت آن کاملا کویری است.وجود صدها محوطه باستانی در یزد، کرمان، نطنز و ... موید آن است که انسانها در طول تاریخ با توجه به قدمت حضورشان همه این مناطق را زیر پا گذاشته و با مشاهده اندک پتانسیل زیست- انسانی با توجه تکنیک در دسترس بنیان زندگی اجتماعی را بنا نهاده اند.شرایط آب و هوایی در کویر دشوار است اما با طراحی های همساز با اقلیم در این مناطق، گذشتگان بر شرایط دشوار آن فائق آمده و زندگی در این مناطق را آسان نموده اند. در حال حاضر طراحی های نامناسب بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی در بعضی نقاط موجب شده تا مردم با این تصور که زندگی در این مناطق بسیار دشوار است حاشیه کویرها را ترک کرده و به مناطق با شرایط آب و هوایی مناسب تر کوچ کنند. و در دسته دیگر از این مناطق که برای سکونت دایم مناسب نمی باشد ولی دارای جاذبه های گردشگری فراوانی است، در نظر نگرفتن امکانات و تسهیلات لازم برای گردشگران موجب شده که این بخش عظیم از سرمایه ملی به دست فراموشی سپرده شود. مطالعه راهکارهای ابتکاری پشتیبان برای دستیابی مطلوب ترین پاسخ به نیاز زیستی ساکنان این مناطق تعریف نمودن درست مفهوم توسعه حیات در کویر و خلق راهکارهای ابتکاری و در راستای طراحی همساز با اقلیم این مناطق، بدون شک تنها راه بقای این سرزمینها به عنوان مهماندار انسان خواهد بود.

بناهای تاریخی ایران ساختمان هایی است که عموما از مصالحی نظیر خشت، گل، سنگ، سنگ و چوب ساخته شده است. سه ویژگی عمده آسیب پذیری اینگونه بناها را در برابر حوادث طبیعی زمین لرزه بالا می برد که عبارتند از: فرسودگی مصالح، مقاوم نبودن مصالح و سنگین بودن سازه. بر این اساس راهکارهای حفاظت این بناها در برابر زمین لرزه باید متضمن رفع این نواقص باشد. در این مقاله سعی شده است راهکارهای مختلف نظیر مقاوم سازی بناها به وسیله جایگزینی مصالح جدید، ایجاد سازه های نگهبان، جداسازی لرزه ای پایه در قسمت های مختلف بنا، سبک سازی بنا، مورد بررسی قرار گیرد و محدوده کاربرد هر یک از این روش ها برای بناهای مختلف تاریخی در ایران تعیین گردید.

همواره آدمی برای پاسخگویی به نیازهای خود در اندیشه ایجاد فضایی بوده که در آن با درک آرامش، امنیت و حسن تعلق آخرین پاسخ که نه بهترین پاسخ را پیدا نماید. عنصر لاینفک در رابطه با انسان طبیعت است و طبیعت قانون حاکم بر زندگی انسان است تفکری که به شدت در معماری سنتی ایران تجلی یافته است و در وسعتی فراتر از ایران معماران بزگی چون فرانک لویدرایت پیوند معماری با طبیعت (معماری ارگانیک) را به شدت مورد توجه قرار داده اند. او می گوید: هیچ خانه ای نباید در روی تپه باشد بلکه باید جزیی از آن و برآمده از طبیعت باشد و متعلق به آن، تا تپه و خانه با هم زندگی کنند و خوشحالی هر یک به لحاظ وجود دیگری باشد (معماری اصیل ایرانی). زمانی معماری، پایدار می ماند که به موازات طبیعت و نه عمود بر آن باش د. طبیعت قانونی با ارزشهای ثابت و کویر، زمین و آسمان و حد فاصل این دو است.عامل مهم شکل دهی معماری کویر، اقلیم و آب است و ارزشهای موجود در کویر؛ سکوت، عروج، خلوص، صلابت، تنهایی و نظم است. ارزشها و اصول در معماری جهان و ایران مشترک است و آن انسان می باشد. طبیعت کویر یکی است ولی نحوه برخورد، با توجه به فرهنگهای متفاوت، شکل متفاوتی به خود می گیرد، حال آن که ماهیت آن یکسان است. کویر به دست هنرمند توانای ایرانی شکل «خاک»، ایران گنجینه ای از معماری است که الماس هایش خمیرمایه وجودی گرفته است. توانای عاشق در ت مامی مراحل زندگی، تحت تاثیر شریعت (اصول الهی) بوده و اصول الهی همان اصول حاکم بر طبیعت است. نمونه ای از ابتکار این هنرمند ایرانی در توافق و هماهنگی ویژگی های کویر، استفاده از حیاط مرکزی است ارتباط طبیعت با معماری ایرانی در داخل و خارج، فضا حایز اهمیت است. خارج طبیعت و داخل انسان، که همان طبیعت است. معماری پایدار بایستی گویای ارزشهای نهفت ه آن باشد و برای رسیدن به مفاهیم و ارزشهای پایدار بایستی به بطن آن وارد شد و اصول هر چیز را به اصل آن برگرداند. ارزشهای پایدار در حیاط مرکزی را می توان با تقارن آغاز نمود. ارزش بنادین توحید که نمادی از وحدت است، در عرفان ایرانی عدد 4 ارزش خاصی دارد که در اصل مقاله به آن بیشتر خواهیم پرداخت.پیوند با طبیعت بیرون (زندگی محدود انسان و بازگشت به اصل خود) پیوستگی (یکی از شاخص های اصیل معماری سنتی)، پیوند با طبیعت بیرون و زیبایی درون (ارزش بیشتر درون که زیبایی از دل بر آید). وابستگی با خدا (اصل اولیه) و تناسبات بین حجم و خطوط، از دیگر ارزشهای پایدار حیاط مرکزی است عناصر پایدار به باور خلاصه حوض، ایوان و درختان سبز و گل و گیاه است. معماران برای این که بتوانند باز هم معماری پاید ار ایجاد نمایند بایستی اصول سنت را در نظر داشته باشند. منظور تقلیدی نیست که به وفور دیده می شود و چنانچه مولوی فرمود. خلق را تقلیدشان بر باد داد ای دو صد لعنت بر این تقلید باد عشق هایی کز پی رنگ بود عشق نبود، عاقبت ننگی بود امروزه بنا تنها به فکر سود دهی است و چه زیبا گفت انون: شیرینی قیمت ارزان بزودی فراموش می شود ولی تلخی کیفیت پایین هیچ گاه فراموش نمی شود پس تنها به نقطه نظر درآمد نیاندیشیم.

اگر بناها باعث جدایی ما از طبیعت می شوند تا از سویی ما را از بعضی عوامل طبیعی حفظ کنند و از سوی دیگر در جای خود گویای قلمرو انسانی تر باشند و اگر این خصوصیت باعث می شود تا کالبدمان در یک شکل ثانوی و بیگانه قرار گیرد که گرچه مطلوب نظرمان بوده است، اما کیفیتی سرد و مصنوعی دارد. این جاست که عنصر آب با نقش حساس خود ما را دوباره به طبیعت پیوند می زند. انواع متنوع آب نماها، فواره ها و نهرهای آب، ظرایف معماری را چون حلقه های یک زنجیر در یک شبکه ارتباطی به یکدیگر پیوند می زنند و در هم منعکس می کنند، گویی پل ارتباطی بین قطعات از هم جدایی است که معماری پدید آورنده آن هاست. در همه ادوار، معماران ما آب را در مجموعه های خود وارد می آردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی و مذهبی را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد.در این میان در معماری مناطق کویری ایران، آب عنصر حیات و ادامه زندگی وابستگی شدیدی به وجود آن داشته است، لذا معماران، با زیرکی و ذکاوت، ترفندهایی خاص در آفرینش و خلق ناصر معماری گوناگون و گاها منحصر به فرد، به کار گرفته اند تا موجبات آسایش و راحتی زندگی انسان کویری را فراهم آورند که ساکنان این نواحی به دور از گرمای طاقت فرسای تابستان های کویر، به زندگی و انجام فعالیت های روزمره در محیطی خنک و لذت بخش بپردازد.یکی از این گونه های کالبدی معماری که با استفاده از عنصر آب، در شهر کویری کاشان شکل گرفته است، حوض خانه می باشد. در این شهر تاریخی و مذهبی نوع خاصی بنای مسکونی وجود دارد که در مسیر حرکت آب قنات هایی که از شهر عبور می آرده اند، ساخته می شده و در تابستان ها، به عنوان یک خانه ییلاقی مورد استفاده قرار می گرفته اند. این نوع ساختمان که به حوض خانه موسوم است، مستقل و جدا از خانه های مسکونی احداث می گردیده و با این خصوصیات و کاربری فقط در کاشان وجود داشته (و تعدادی از آن ها، هنوز هم وجود دارند) و منحصرا در ماه های گرم سال مورد استفاده قرار می گرفته، در سیر و تحول توسعه هنر یا صنعت معماری ابداع شده است.این نوع بنا، به عنوان یک مکان مسکونی، آن هم به صورت منفک و مجزا از خانه ها و عمارات مسکونی، پدیده ای است که فقط در شهر کاشان و بعضی از آبادی های نزدیک و تقریبا چسبیده به شهر؛ مانند فین علیا و فین سفلی، به وجود آمده است و در هیچ یک از شهرها و آبادی های مجاور آشان و یا دیگر شهرهای حاشیه آویر، وجود چنین بناهایی با مشخصه ای که در کاشان وجود دارد، شناخته نشده است.داشتن عمارت حوض خانه، یکی از علایم و نشانه های تشخص و تعیین هم به شمار می آمده است و لذا افرادی که از نظر مالی توان ساخت چنین بنایی را می یافته اند، به لحاظ ابراز وجود و پیدا آردن شخصیت اجتماعی و سرشناس شدن د ر جامعه، مبادرت به احداث حوض خانه می آرده اند تا علاوه بر برخورداری از فضای مطبوع آن در تابستان، به عنوان طبقه ممتاز و متمکن جامعه هم مطرح باشند.این مقاله در ادامه به بیان انگیزه و احداث حوض خانه، مشخصه های حوض خانه ها، دلایل احداث حوض خانه های شهر کاشان، معرفی برخی از حوض خانه های تاریخی و بررسی انواع حوض خانه ها از نظر طرح و نقشه خواهد پرداخت.

در بررسی و تحقیقاتی که توسط پژوهندگان و سیاحان پیرامون بافت قدیمی شهرها، بناهای تاریخی و محوطه های باستانی صورت گرفته است، معمولا نظر آنها بیشتر به بناهای مذهبی چون مساجد، مدارس، بقاع متبرکه و یا کاخها، سنگ نبشته ها و حجاری های کهن و نظایر آنها معطوف شده و به عناصر معماری دیگر مورد نیاز مردم، کمتر توجه گشته است. هنوز بناهای بزرگ و زیبایی، غریبانه در گوشه و کنار این خطه پهناور و به خصوص در پهن دشت کویر برپا ایستاده اند که سالیان سال، در برابر مرور زمان و سوانح طبیعی چون باد و باران و زلزله مقاومت کرده و امروز موجب تحسین و شگفتی معماران و علاقه مندان به میراث فرهنگی گشته اند.بنای یخچالهای قدیمی، غریب ترین عناصر معماری هستند که نه تنها مورد بی مهری قرارگرفته، بلکه تقریبا به بوته فراموشی سپرده شده اند. در وجود یخچالها و تولیداتش که در قلب تابستانهای داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه ها می کشاند، رمز و رازی وجود دارد که حکایت از معجزه فروتنانه خشت خام و دستهای پرتوان معمار فرزان های می کند که به عشق خدمت به خلق، خشت بر خشت نهاده است.در سرتاسر خطه ایران زمین و به خصوص در مناطق گرم و خشک که دارای تابستانهای طاقت فرسا می باشند، یخ همواره از ضروریات مردم به شمار می رفته که علاوه بر خنک نمودن آب شرب، برای حفظ خوراکی ها نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. برخلاف آب انبارها و برکه های عمومی آب آشامیدنی در شهرها و روستاها که احداث آنها از مبانی خیرات محسوب می شده و ساختمان و آبش وقف بوده، یخچالها منابع درآمد زیادی برای صاحبانش به شمار می رفته اند.از پیشینه تاریخی یخچالها تا دوره صفوی اطلاعات دقیقی در دست نیست. هر چند در متون تاریخی و داستانها و اشعار قبل از دوره صفوی، سیاح فرانسوی «شاردن» استفاده از یخ به وفور یافت می شود؛ اما از نحوه تولید آن سخنی به میان نیامده است. قدیمی ترین مدارک، مربوط به سفرنامه دوره صفوی می باشد. شاردن در سال 1076 هجری، در این سفرنامه به طرز تهیه یخ در یخچالهای شهر اصفهان پرداخته است. تصویری بدون شرح نیز از نمای عمومی شهر کاشان و یک یخچال قدیمی در این سفرنامه موجود است.معماری یخچالها و فن ساختمانی آنها به گونه ای است که دقت و نکته سنجی معماران این واحدها را به نکات عمده مهمی چون عایق کاری بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ می رساند. یخچالها متشکل از سه بخش می باشند: دیوار طویل سایه انداز، حوضچه های تولید یخ و مخزن یخ. مخازن یخ نیز خود به دو گون هاند:الف) مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش بارک مخروطی.ب) مخازن تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز.

گردشگری و بویژه طبیعت گردی به عنوان یکی از شیوه های استفاده از جاذبه های طبیعی و هم راه حلی برای پایداری پتانسیل ها به شمار می آید. صنعتی که با گسترش قلمروهای خود در قرن گذشته و حال می تواند با وجود پتانسیل های متنوع و جذاب سرزمین ایران از جایگاهی خاص برخوردار گردد. بر اساس پیش بینی های 6 درصد خواهد بود که3.4 تا 6.7 صورت گرفته رشد عمومی صنعت توریسم برای نخستین دهه در پیش رو بین 4 بیشترین سهم آن بین 10 تا 30 درصد مربوط به اکوتوریسم است و با عنایت به اینکه تا یک دهه دیگر شمار طبیعت گردان که اکنون 7 درصد از کل مسافران جهان را شامل می شود به بیش از 20 درصد برسد ضرورت توجه به این صنعت مورد توجه سرمایه گذاران، دولتمردان و ... می باشد.در کشور ایران مجموعه گسترده ای از منابع پراکنده، ثبت نشده و در بسیاری از موارد رو به قهقرا داشته های اکوتوریسم ایران را تشکیل می دهند که این داشته ها طیف متنوعی از چشم اندازهای جغرافیایی، آثار و ذخایر طبیعی را شامل می شود. بررسی جغرافیایی طبیعی ایران و نیز امکان سنجی هر کدام از جاذبه های اکوتوریسمی بیانگر آن است که اکوتوریسم در ایران یک منبع اقتصادی کم نظیر، خاص و بسیار متعدد و البته رها شده به حال خود است. مناطق کویری بد لیل وجود منابع کافی اعم از پتانسیل های طبیعی و انسان علاوه بر تقویت اکوتوریسم باعث تعادل در رشد اقتصادی روستاهای پیرامون آن شده و با ایجاد قطب های توسعه گردشگری به تکمیل سایر قطبهای اقتصادی موجود می پردازد. این منطقه با داشتن روستاهای متعدد و پراکنده به صو رت نگین های سرسبز در پهنه کوهستانها و دشتها و همچنین همجواری با چشم اندازهای ژئومورفولوژی از جمله تپه های ماسه ای، رخساره های زیبا، متنوع و بهت انگیز کویری، مناطق کوهستانی و دره های عمیق از یک سو و شیوه های سنتی در بهره برداری و حفاظت از منابع طبیعی از س وی دیگر با عنایت به منابع معیشتی روستاهای آن که تلفیقی از فعالیتهای کشاورزی است.از آنجا که در مجموع ساختار طبیعی- انسانی و مجموعه روستاها و شهرهای موجود در منطقه کویری دارای تنوع منحصر به فرد و ویژه می باشد و عموما طرز زندگی اجتماعی آن نیز دارای جلوه های خاص است. به همان اندازه اشکال مختلف توریسم خصوصا اکوتوریسم و تفرج در آن از قابلیت توسعه بالایی برخوردار است. در این مقاله ضمن بررسی ابعاد و ویژگیهای توسعه اکوتوریسم در منطقه ویژگیهای برخی از جاذبه های توریستی منطقه در جهت زمینه سازی برای توسعه این صنعت در منطقه و ضرورت توجه به آن در معماری شهری و روستایی در برنامه ریزیهای ناحیه ای و منطقه ای بیان می گردد.

این مقاله سعی دارد تا به پژوهش و بررسی مراحل تکوین و تحول خاک در چارچوب ساختمان سازی مدرن و سنتی در کویر بپردازد.سنت ساختمان سازی یک فرآیند پویا است و سازندگان سعی دارند آگاهانه، ولی ارام، روش ها و اشکال خود را توسعه داده و متحول سازند. چرا که اگر ساختمان های جدید با مواد مدرن بنا شوند بیشتر مورد پذیرش قرار می گیرند. البته نباید از یافتن راه حل های ابداعی برای به کارگیری مصالح سنتی چون خاک، سنگ، سفال و ... در جای مناسب تردید کرد.استفاده از خاک کویر جهت خانه سازی نه تنها در دنیا، بلکه در تاریخ کشور ما ایران، از قدیم مرسوم بوده و به ارزش و اهمیت آن در ساختمان سازی پی برده بودند. اما هم اکنون مردم به فضاهای دیگر از جمله ساختمان های فلزی و بتنی عادت کرده اند و مطابق روند روز، آنچه را که آسانتر به دست می آید دنبال می کنند. متخصصین و مردم عادی تقریبا همگی با فضاهای انسانی و زیبای آن غریبه شده اند که البته اگر دوباره این فضاها را لمس کنند دلباخته آن خواهند شد. اما در جواب این سوال که چرا خاک (خاک در کویر) به عنوان یک عنصر ارزشمند در ساختمان سازی به کار می رود به قابلیت های متعدد خاک بر می گردد که در این مقاله ضمن ارایه روش های ابداعی به آنها خواهیم پرداخت.

انسان عصر مدرن با شعار "سلطه بر طبیعت" بحرانهای توسعه را بیش از پیش دامن زد. در این راستا نیاز به مقابله با پیامدهای سوء جهان صنعتی و مصرفی عصر حاضر منجر به شکل گیری توسعه پایدار گردید. معماری پایدار، برخاسته از توسعه پایدار، فرآیندی است برای حل مشکلات که طی آن منابع طبیعی، قبل و بعد و طی پروسه تولید و ساخت، به کمترین حد آسیب می بیند و بنایی کاملا "سازگار با محیط (اقتصادی، اجتماعی و طبیعی) خلق می شود. معماری پایدار، نیازمند نگاه محیط را اصلی ترین، «معماری محیطی» مسوولانه معمار است. معماری پایدار عامل موثر در طراحی می داند. بنابراین لزوم شناخت همه جانبه "کویر" که بیش از دو سومِ وسعت این سرزمین را فراگرفته لازمه ایجاد "معماری پایدار کویر" است. در این شناخت، از میان ابعاد سه گانه معماری پایدار، بعد "زیست محیطی" اهمیت خاص دارد. مقاله حاضر علاوه بر نگاهی همه جانبه به کلیه عوامل موثر در "معماری پایدار کویر" بعد "زیست محیطی" را از منظر خاص مورد توجه قرار می دهد.