نزهةالمجالس جمال خلیل شروانی، یکی از منابع مهم تاریخ رباعی فارسی و دربردارندۀ 4139 رباعی از 300 شاعر از قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری است. تنها نسخۀ کتاب به خط اسماعیل بن اسفندیار ابهری در 731 ق کتابت شده است. این دستنویس به شمارۀ 1667 جزء مجموعۀ علی امیری جارالله در استانبول نگه داری می شود. دکتر محمدامین ریاحی کتاب را بر اساس دستنویس مذکور، تصحیح و در سال 1366 منتشر کرد. تصحیح نزهةالمجالس، یکی از بزرگ ترین کارهای علمی آن محقّق یگانه بود. مقدمه، نمایه های کتاب، تعلیقات و توضیحات رباعیات بسیار سودمند و پُرمایه است. متأسفانه تک نسخۀ نزهةالمجالس ایرادهایی دارد که خواه ناخواه به متن چاپی هم انتقال یافته است. با پیدا شدن دو دستنویس با اهمیت که در پیوند با نزهةالمجالس شکل گرفته اند، گشایشی در نقد و بررسی و تصحیح مجدّد نزهةالمجالس پدید آمده است: یکی خلاصةالاشعار فی الرباعیات ابوالمجد تبریزی که در 721 قمری تدوین و کتابت شده، دیگری سفینۀ رباعیات کتابخانۀ دانشگاه استانبول که نسخه ای ناقص از نزهةالمجالس محسوب می شود. این دو منبع، در برطرف کردن اغلاط کتابتی و بسامان آوردن عناوین شاعران نزهةالمجالس، منبعی کارگشاست. در مقالۀ حاضر، پیشنهادهایی برای تصحیح نزهةالمجالس بر اساس دو منبع مذکور و قراین و شواهد دیگر ارائه شده است.

منطق نگاران دو بخشی قرن هفتم با تامل در تفاوت ساختار قضیه طبیعیه و قضیه مهمله به اعتبار قضیه طبیعیه به عنوان یکی از اقسام حملی پرداختند و تقسیم بندی سه گانه را به صورت چهارگانه بازسازی کردند. آنان دو دیدگاه رقیب، یعنی مهمله انگاری و شخصیه انگاری طبیعیه را مورد نقد قرار دادند. طبیعیه از حیث سور ناپذیری، انحلال ناپذیری به عقدالوضع و عقدالحمل، اشتمال بر عضویت و نه اندراج؛ و یکسانی موضوع حقیقی و موضوع ذکری، با مهمله تمایز ساختاری دارد. طبیعیه با شخصیه از حیث موارد یاد شده، تفاوت ساختاری ندارد و تمایز آن دو، در سنخ محمول آنهاست. از این روی منطق دانان قرن هفتم از طرفی طبیعیه را متمایز از مهمله اعتبار کردند و از طرف دیگر بر طبیعیه در حکم شخصیه است تاکید داشتند. آنان با اعتبار طبیعیه به صورت متمایز از شخصیه، به یک معنا به اهمیت منطقی محمول درجه دو پی برده اند. مراد از محمول درجه دو در اینجا معقول ثانی منطقی است که به دلیل محمول واقع شدن تمایز ساختاری را سبب می شود. بنابراین، محمول درجه دوم با آنچه منطق دانان جدید در حساب محمولات درجه دوم به کار می برند، متفاوت است. این پژوهش، در واقع، سهم منطق نگاران دو بخشی قرن هفتم را در توسعه دانش منطق، با عطف توجه به یک مساله معین نشان می دهد.

تقسیم قضایا به حقیقیه و خارجیه از نوآوری های منطق دانان مسلمان پس از ابن سینا مانند فخر رازی و شاگردانش، افضل الدین خونجی و اثیرالدین ابهری است که متناظر با تقسیم های فیلسوفان غربی از قبیل تقسیم به ضروری و اتفاقی (توسط ارسطو)، تقسیم به تحلیلی و ترکیبی و تقسیم به پیشینی و پسینی (توسط هیوم و کانت) است و نوع نگاه منطق دانان مسلمان به این تقسیم ها را باز می نماید. این تقسیم، در ابتدا، مورد مناقشه منطق دانانی چون خواجه نصیر و شاگردانش قرار گرفت، اما منطق دانان بعدی همگی، این تقسیم پذیرفتند و آن را مهم شمردند. در دوران معاصر، چند صورت بندی از قضایای حقیقیه و خارجیه در منطق جدید (توسط حائری یزدی، مرادی افوسی، کردی و وحید دستجردی) ارایه شده است. در این مقاله، با نشان دادن ضعف این صورت بندی ها در نمایاندن تحلیلی که در ذهن منطق دانان ما بوده است، صورت بندی جدیدی پیشنهاد و مطابقت آن با افکار بلند منطق اسلامی نشان داده شده است.

ابن سینا در بیشتر آثار منطقی خود، قید «باقی ماندن کذب» را بر تعریف عکس مستوی افزوده است که این قید در آثار منطقدانانی چون فخررازی، ابهری تکرار شده است؛ اما اکثر منطقدانان با این مطلب به مخالفت برخاسته اند. به عنوان مثال، خواجه نصیرطوسی معتقد است که قید مذکور در اثر اشتباه کاتبان پدید آمده است، در این مقاله ابتدا با تاکید بر وجود قید مذکور در شش اثر منطقی ابن سینا نشان داده می شود که نمی توان این قید را ناشی از سهو کاتبان دانست. با طرح و ارزیابی دلایل موافقان و مخالفان این قید، مشخص می شود که پذیرش قید مذکور باعث ایجاد ناسازگاری در نظام منطقی ابن سینا می گردد. در متن مقاله دو راه حل جهت حل این مشکل ارایه شده است. راه حل نخست که بر اساس حذف قید مذکور شکل گرفته است، توسط خواجه نصیر و سایر منطقدانان متاخر ارایه شده است و راه دیگر که به تغییر روابط عکس مستوی می پردازد، توسط مولفان مقاله ارایه گردیده است. همچنین نشان داده شده است که هر یک از این دو راه حل، دارای چه امتیازات و چه معایبی هستند.

این شماره از مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران به طور ویژه به موضوع اختلالات دوقطبی (BD) اختصاص یافته است. در سال های اخیر، توجه محققان حوزه اختلالات خلقی بیش از پیش به BD معطوف شده است. بر پایه روش های جدیدتر تشخیصی و متدولوژی های پیشرفته تر امروزی، شیوع BD بیش از گذشته نشان داده می شود، بر تشخیص و شروع درمان هرچه زودتر آن تاکید می شود و تبعات بالینی عدم تشخیص آن وخیم گزارش می گردد. از طرفی هر از چندی داروی جدیدی به عنوان تثبیت کننده خلق مطرح می گردد. با این حال، مطالعه امین اسماعیلی و سردارپور گودرزی (1388) که در این شماره مجله چاپ شده، نشان داده است که از سال 1347 تا کنون، سهم مقالات مرتبط با BD در میان مقالات ایرانی با موضوع اختلال خلقی، تنها 75 مقاله از کل 973 مقاله بوده است. همین مطالعه نشان می دهد که مجموع مقالات ایرانی کل حوزه اختلالات خلقی که به روش هم گروهی انجام شده هشت مورد، و مقالات مرور نظام مند و متاآنالیز تنها دو مورد بوده است. در چنین شرایطی جای خوش وقتی است که در این شماره مجله، نتایج پژوهشی ارایه می گردد که در بیمارستان روزبه بر پایه روش هم گروهی به پیگیری بیماران BD پرداخته است (امینی، علی مددی، نجاتی صفا، شریفی و احمدی ابهری، 1388؛ امینی، شریفی و همکاران، 1388). با توجه به فقر مطالعات طولی در ایران و مشکل بودن اجرای چنین پژوهش هایی با امکانات موجود، بهره گیری از تجربه این محققان برای سایر پژوهشگرانی که قصد اجرای این نوع مطالعات را دارند، با ارزش خواهد بود. شکل دیگری از مطالعات مورد نیاز در این حوزه که به نوعی پیش نیاز سایر مطالعات به حساب می آیند، آماده سازی، تطبیق و بررسی ویژگی های روان سنجی ابزارهای اندازه گیری برای به کارگیری در نمونه های ایرانی است. در سال های اخیر مقاله هایی در ارتباط با اعتباریابی نسخه فارسی چند ابزار پژوهشی مرتبط با اختلالات خلقی (مانند امینی و همکاران، 1385؛ برکتین، توکلی، مولوی، معروفی و صالحی، 1386؛ شعبانی و همکاران ، 2009؛ شریفی و همکاران، 2009) به چاپ رسیده اند و هنوز نیاز به چنین پژوهش هایی باقی است. یکی از مقاله های این شماره، مربوط به پژوهش برکتین و همکاران (1388) است که به کمک یکی از همین ابزارها که برای سرند اختلال دوقطبی به کار می رود (پرسش نامه اختلال خلقی) و در سال های اخیر مطالعات زیادی با آن در کشورهای مختلف اجرا شده است، به بررسی فرضیه جدیدی در ارتباط با پیش بینی بروز BD پس از زایمان می پردازد. در این شماره، مقاله دشت بزرگی و همکاران (1388) نیز در جهت رفع نیاز در حیطه ای دیگر از پژوهش های موضوع اختلالات خلقی است. این مطالعه به ارزیابی اثربخشی آموزش روانی بر روی یک نمونه ایرانی مبتلا به اختلال خلقی می پردازد. هر چند اثربخشی این روش در کشورهای پیشرفته نشان داده شده و به ویژه دارای جایگاه منحصر به فردی در میان روش های درمان غیردارویی BD از نظر سطح شواهد اثربخشی است، به کارگیری آن در کشور ما به صورت مرسوم درنیامده و بی تردید جای خالی پژوهش های مرتبط، با توجه به ملاحظات فرهنگی، هم چنین نیاز به ارزیابی قابلیت اجرا و هزینه- اثرمندی و حتی ارتقای روش در جهت افزایش اثرمندی احساس می شود.

در لابلای متون عربی که در قرون نخستین اسلامی، ایرانیان نگاشته اند، عبارات و ابیاتی به فارسی دیده می شود که نکات ارزشمندی را در تاریخ زبان و ادبیات فارسی روشن می نماید. با بررسی این متون گاه ابیاتی به گنجینه کهن ادب فارسی افزوده می شود و گاه حوزه نفوذ فارسی دری در قرون نخستین، دقیق تر مشخص می گردد. بحث در تاریخ ادبیات فارسی بدون بررسی فارسی نگاشته های متون عربی چندان دقیق نخواهد بود. در این جستار، با نگاهی به برخی متون کهن عربی، فارسی نگاشته های کتاب آداب الفقرا نگاشته بابا جعفر ابهری بررسی می شود. تاریخ تالیف کتاب اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم می باشد. بابا جعفر این اثر را در همدان نگاشته است و از نظر رواج نظم و نثر فارسی در حوزه عراق عجم، پیش از زمانی که در تاریخ ادبیات های فارسی از آن بحث می شود، بسیار در خور توجه و درنگ می باشد.

در دهه اخیر استفان رید تلاش کرده است تا به واسطه ارایه یک نظریه صدق جدید، راه حل تازه ای برای پارادوکس دروغگو به دست دهد. او طرح صدق تارسکی را نقد، و به جای آن طرح تازه ای پیشنهاد نموده است. رید با اعمال این طرح بر روی جمله دروغگو، نتیجه می گیرد که این جمله بدون هیچ تناقضی کاذب است. در این مقاله، ضمن شرح نظریه رید، تلاش می کنیم تا شباهت های رویکرد او را با رویکرد اثیرالدین ابهری نشان دهیم.

در این جستار، یکی از برجسته ترین عارفان نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری و اوایل قرن پنجم، «جعفر بن محمد بن حسین ابهری»، معروف به «باباجعفر» و اثر گمنام او با نام «آداب الفقرا»، برای نخستین بار معرفی می شود. در متون عرفانی فارسی، نامی از باباجعفر ابهری و نشانی از کتاب او نیست؛ ولی در تراجم و آثاری که درباره حوزه عرفانی جبال نوشته شده و بیشتر هم به زبان عربی است، او عارف، شاعر و محدث بزرگی به شمار می رود که جایگاه خاصی در عرفان آن مناطق دارد. هدف این پژوهش، بازشناسی این عارف با مراجعه به متون و منابع کهن است.

جستار حاضر یکی از موضوع های حائز اهمیت هستی شناسی را در کانون فکری دو اندیشمند، فخر رازی و ابهری، مورد تامل قرار می دهد. اهمیت آرای فخر رازی و نگاره های او، در ردیابی تاریخی مسائل و بنیان آنها بر کسی پوشیده نیست. می توان از تلاش فخر، با عنوان پروژه تکمیلی - تنقیحی یاد کرد؛ آثار وی، به ویژه کتاب المباحث المشرقیه، خود شاهد این ادعاست. وی در آثار خویش کوشش کرده مساله اشتراک وجود را از دل آثار گذشتگان استخراج و براهینی بر این امر اقامه کند. خود این مساله را می توان در دل تفکر بنیادین فخر در همان پروژه یاد شده معنا کرد و فهمید. ادله تنقیحی فخر رازی بر مقوله اشتراک وجود، اقبال فراوانی نزد اندیشمندان واپسین داشته است؛ هر چند که بنیان آنها در تفکر ماقبل فخر نیز حضور داشت. ابهری نیز که در نگاره های خود تحت تاثیر فخر است، رویکردی همسان گونه با فخر دارد. آرای فخر در مورد اشتراک معنوی و لفظی وجود در آثارش مختلف است. جالب آن است که ابهری نیز چنین رهیافتی دارد. در این مقال، سعی خواهیم کرد ادله اقامه شده از سوی هر دو اندیشمند را بر هر دو نحو برداشت، گردآوری کنیم. همچنین کارکرد این مساله را در مبحث خداشناسی بررسی خواهیم کرد.

خونجی و پیروان وی، با اثرپذیری از فخر رازی، قضیه محصور را به دو قسم حقیقی و خارجی تقسیم کرده اند. ابهری قسم سومی را تحت عنوان «ذهنی» به دو قسم پیش گفته اضافه می کند. خواجه طوسی و پیروان وی با طرح دیدگاه رقیب به رد دیدگاه خونجی می پردازند. تحلیل و تبیین تطور تاریخی طبقه بندی گزاره حملی به حقیقی، خارجی، و ذهنی مساله تحقیق حاضر است. در پرتو تحلیل و تبیین تاریخی این تقسیم بندی، روشن می شود که در این مساله دو طبقه بندی تحت عنوانی واحد مطرح شده اند. طبقه بندی نخست تقسیم ثنایی، و طبقه بندی دوم تقسیم ثلاثی نامیده می شود. این پژوهش سهم منطق نگاران دوبخشی قرن هفتم را در بسط و توسعه دانش منطق، با عطف توجه به مساله ای معین، نشان می دهد.