تلاش ایرانیان برای پایان دادن به نفوذ و عملکرد اعراب به صورتهای گوناگون بروز کرد، به ویژه آنکه امویان شمشیر را از رو بسته بودند و عباسیان به نیرنگ وابسته و هر دو در نابودی ایرانیان کوشا بودند و مردم دیلم و طبرستان با ویژگیهای سرزمینی و اجتماعی از کسانی بودند که به آزادگی شهرت داشتند و در مقابل عربها مقاومت می نمودند و این استقامت تا ان اندازه شهرت یافت که از وظایف اصلی هر حاکم جبال جنگ و جلوگیری از مردم این سرزمین بود، اگر چه خوی مهمان نوازی آنها سبب راهیابی علویان و آشنا شدن و پذیرفتن اسلام در بین آنان شد ولی وابستگی آنان به گذشته همچنان باقی بود و مخالفت باخلفا که از طرف علویان نیز تشویق می گردید، انگیزه ای جدید بر ضد اعراب به حساب می آمد که سرانجام سبب به قدرت رسیدن دو خاندان، آل زیار وآل بویه گردید. که هر یک تاثیر گسترده ای بر شرایط سرزمین های تحت سلطه عباسیان داشته، نوشته حاضر بحثی است درباره علل خیزش و گسترش نفوذ مردآویچ زیاری و کارها و سرانجام او که دراین راه جان باخت و بازگو کننده دوران کوتاه زندگی مردی است که باتوجه به شرایط حرکت زیبایی را آغاز نمود که به علت فقدان برنامه ریزی های لازم و عدم شناخت جامعه نتوانست ان را به پایان رساند.

ایرانیان پس از تحمل قرنها حکومت ناعادلانه و طبقاتی ساسانیان، با ورود مسلمانان به شعار مساوات و برابری دل نهادند و اسلام را پذیرا شدند. عربهای ناراضی از امویان، همراه با خانواده به شرق ایران، دورترین حد قلمرو خلافت، مهاجرت داده شدند تا مقیم شوند. رفتار تبعیض گونه حکام اموی در ایران، موجبات نارضایتی ایرانیان را فراهم آورد؛ به همین جهت ایرانیان از هر قیامی که به مخالفت با امویان یا با شعار «الرضا من آل محمد (ص)» برپا می شد، حمایت کردند.معاویه برای ترور شخصیت ائمه، تبلیغات سوئی علیه آنان شروع کرد و به جعل احادیث در منقبت خود پرداخت؛ که در زمان جانشینانش نیز ادامه یافت. شیعیان در این دوره تقیه پیشه کردند. علی رغم جو اختناق آلود، قیامهایی از جانب ائمه و شیعیان علیه امویان بر پا شد؛ از جمله قیام امام حسین (ع)، قیامهای توابین، مختار، زید بن علی (ع)، یحیی بن زید و عبدالله بن معاویه بن عبدالله. فعالیت سیاسی ایرانیان علیه امویان برای اولین بار در قایم مختار ظاهر شد. شرکت ایرانیان در قیام زید بن علی و فعالیت یحیی بن زید و عبدالله بن معاویه در ایران، حکایت از تکامل و تکوین بینش ایرانیان در درک نااهل و نامحرم بودن امویان بر مسند خلافت دارد.نارضایتی مردم ایران و عربهای مهاجر موجب شد خلفای اموی رفتار ستمگرانه را قدری تعدیل نمایند. دستور سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز در منع سب علی (ع)، اولی با تدبیر سیاسی و دومی با ایمان، حاکی از این امر است. در اواخر دوره اموی که ضعف بر پیکره خلافت مستولی شده بود. فرصتی برای فعالیتهای فرهنگی ائمه و شیعیان فراهم گردید.

مجموع معارف اسلامی ما اعم از عقاید، احکام و اخلاق از طریق دو منبع کتاب و سنت دریافت می شود. در اتقان و مصونیت قرآن از تحریف و کذب ود ریافت آن به صورت متواتر و قطعی، بین فریقین اتفاق نظر وجود دارد. اندکی از علماء عامه و خاصه در این موضوع تشکیک نموده اند که در جای خود نقد و بررسی شده است، امّا سنت علیرغم اهتمام اصحاب به حفظ و نگهداری آن از چنین پشتوانه ای برخوردار نیست، حرکت دروغپردازی در حدیث از زمان رسول خدا به صورت کمرنگ آغاز شد پس از حیات ایشان به ویژه در زمان امویان، گسترش یافت، صدها سخن مجعول به انگیزه سیاسی مانند خلافت و حکومت، انگیزه فرهنگی و دینی مانند پیدایش فرقه های کلامی و فقهی، غلو و تندروی، اسرائیلیات، انگیزه مالی و دنیوی چون تقربه به سلاطین، تعصبات قومی و قبیله ای، مصالح شخصی و فروش اجناس و کالا، و انگیزه خیرخواهی جاهلانه مانند ترغیب به قرائت قرآن، مستحبات و اذکار و حسن ظن به صحابه به منابع روایی ما راه یافت، مقاله حاضر به ارائه گزارش اجمالی از عمده ترین انگیزه ها و دواعی مزبور و نقد آن می پردازد.  

نگارنده در این نوشتار به بررسی شکل گیری مذهب تشیع و گسترش آن در مصر به عنوان یکی از سرزمین هایی که به دور از منازعات و رقابتهای سیاسی امویان و عباسیان بوده، می پردازد. نکته های اصلی مطرح شده در این نوشتار عبارت است از: جایگاه و موقعیت مصر در دوره خلفای راشدین، توجه خاص علی (ع) به مصر، عامل اصلی شکل گیری تشیع در آن جا، تشکیل خلافت عباسی و واکنش شیعیان مصر، پی آمد قیام نفس زکیه و ولایتعهدی علی بن موسی الرضا (ع)، تبلیغات شیعیان امامی و زیدی، برخورد خلیفگان عباسی با شیعیان، اخراج علویان و قیامهای علوی مصر در سده سوم هجری. در پایان به گونه اجمالی برخی از علل گسترش تشیع در مصر بررسی شده است. این عوامل عبارتند از: مهاجرت شیعیان، دوستی اهل بیت (ع)، قیامهای علوی و تقیه.

خاستگاه ترکان صحراهای جنوب سیبری بوده است. شمار زیادی از ترکان در قرون اولیه اسلامی به تدریج به منطقه ماورا النهر و خراسان راه یافتند. حضو ترکان شرایط سیاسی و اجتماعی منطقه را به گونه ای متحول ساخت که، از نیمه دوم قرن چهارم هجری، حاکمیت این منطقه در دست عناصر ترک نژاد غزنویان و قراختائیان قرار گرفت. این تحقیق بر آن است که به سوالات تاریخی ذیل پاسخ دهد: به چه علت- و یا عللی – منطقه ماورا النهر و خراسان در دوره زمانی مورد نظر شاهد حضور روزافزون ترکان گردید؟ آیا حکومت های وقت خراسان و ماورا النهر مواضع راهبردی یکسان و واحدی در برابر ورود ترکان داشتند و یا این که هر کدام از این حکومت ها موضع راهبردی متفاوتی اتخاذ کرده بودند؟ آیا حضور ترکان در این منطقه در نقاط دیگر جهان اسلام نیز تاثیر گذاشت؟ و سرانجام اینکه چگونه ترکان توانستند در ایران حکومت را به دست گیرند؟سرزمین اولیه ترکان منطقه زیست- محیطی صعب و دشواری را بر آن ها تحمیل می کرد. ترکان، به علت تنگی معیشت و اوضاع اجتماعی توام با کشمکش و نداشتن امنیت اجتماعی، متوجه سرزمین های آباد و متمدن ایران گردیدند، ولی از آن جهت که، پس از حکومت ساسانیان در قرون اولیه اسلامی، حکومت واحد و یکسانی در مناطق شمال شرقی ایران وجود نداشت، در هر دوره تاریخی، متناسب با راهبردی که حکومت های وقت در برابر ترکان اتخاذ می کردند، آن ها نیز برای راه یافتن به ایران متمدن، تدابیر جدیدی می اندیشیدند. تا اینکه سرانجام، بر اثر تغییر بافت اجتماعی منطقه شمال شرق ایران به نفع حضور ترکان و همچنین تضعیف حکومت هایی چون سامانیان و آل بویه، ترکان توانستند، نخست در شمال شرق ایران و سپس در تمام فلات ایران، حکومت را به دست گیرند.

در عصر امویان مراکز علمی و ادبی فعال دو گونه بود: 1. مراکزی که پیش از اسلام توسط اقوامی چون یونانیان، ایرانیان و سریانیان در سرزمینهای همچون مصر، ایران و شهرهای نصیبین و رها تاسیس شده بود و غالبا به علوم عقلی و پزشکی می پرداخت. این مراکز در دوران اسلامی نیز تا سالها همچنان فعال بود و بدون هرگونه اتکایی به دستگاه خلافت اسلامی به رونق علمی و تحقیقات خود ادامه داد. 2. مراکزی که در اثر تلاشهای مسلمانان در دوره اسلامی رونق علمی پیدا کرد و به مراکز علم و تمدن اسلامی تبدیل شد. در این مراکز بیش از هر چیز علوم اسلامی خصوصا علوم قرآن (قرائت و تفسیر) و فقه و حدیث تدریس می شد و علوم دخیله کمتر مورد توجه بود. این مقاله به بررسی هر دو دسته می پردازد.

در 18 ذیحجه 35 هجری (17 ژوئن 656 م)، سومین خلیفه راشدین به دست مسلمانان بدوی کشته شد و مسلمانان حضری از او حمایت نکردند. در این رویداد، چند نکته از تاریخ آن روزگار در خور بررسی است که تاکنون چنانکه باید مورد مداقه قرار نگرفته اند و می توان آنها را در سه حوزه بخش بندی نمود: بدویان مسلمان و پیشینه آنان، برتری امویان در دوره خلافت عثمان، و سیاست های اقتصادی آن خلیفه- که این نوشتار به بررسی آنها می پردازد.

یکی از مباحث اساسی حکومت فاطمیان مصر موضوع رهبری مذهبی آنان و مبانی مشروعیت خلافت ایشان است و این که امام فاطمی چگونه توانست مردم را در جنبش کاریزمایی اسماعیلیه بسیج نماید و در تقابل قدرت با عباسیان بغداد و امویان اندلس پیروز گردد. مناسب ترین رهیافت ملاک بررسی در این تحقیق، رهبری کاریزمایی ماکس وبر است. مطابق با این رهیافت قدرت امام فاطمی ناشی از وجاهت کاریزمایی، نفوذ در قلب ها و تسلط بر اذهان عمومی مردم بوده است. ادعای ائمه فاطمی مبنی بر انتصاب به پیامبر (ص)، موضوع امامت و ولایت به همراه شعارهای کاریزمایی آنان و تجسم عینی افعال اهل بیت در اعمال ائمه فاطمی و آموزه های شیعی آنان توانست مردم را به عرصه ای عاطفی سوق دهد. در این میان امام - خلیفه فاطمی با گرفتن نام امیرالمؤمنین و امام المسلمین توانست توفیق انگیزش عاطفی عامه را به دست آورد. در این تلاش بی شائبه بزرگ مردان علم و اندیشه و متفکران طراز اول فاطمی در دامن زدن به باورهای کاریزمایی نوکیشان اسماعیلی، بسیج عمومی مردم و تقویت بنیادهای فکری مصریان نقش مهمی داشتند. طرح ادعاهای کاریزمایی امامان، فاطمی در خلال پیام ها، خطبه ها، عملکرد ایشان، به همراه انتقال صفات خارق العاده از سوی پیروان به ایشان به تسریع روند جانشین سازی کاریزمایی و مشروعیت آنان انجامید. بسیاری از مستجیبان ضمن ایمان به ادعاهای امامان اطاعت از آنان را برخود فرض دانسته، درصدد غلو درجات امامان فاطمی بر آمدند و فرقه ها و نحله های غالی را به وجود آوردند.