در فلسفه و منطق و به خصوص در فلسفه های جدید که بیشتر جنبه شناخت شناسانه به خود گرفته اند، همیشه این پرسش مطرح بوده است که صورتها و مفاهیم حسی چگونه در ذهن حاضر می شوند و اعتبار و عینیت آنها تا چه اندازه است؟ ولی در منطق ارسطویی از آنجا که انطباق مفاهیم و تصورات ذهنی با خارج مسلم فرض شده است، از دیر باز این پرسش مطرح بوده است که «قضایای حسی» چگونه اند و چه اقسامی دارند؟ نقش عقل در این گونه گزاره ها تا چه اندازه است و تفاوت آنها با «مجریات» در چیست؟نگارنده در این نوشتار کوشیده است با تکیه بر دیدگاههای بزرگانی همچون ابن سینا، خواجه نصیر طوسی، قطب الدین رازی، سهروردی و ... به این پرسش ها پاسخ دهد.

مهم ترین دیدگاه پلنتینگا این است که اعتقاد به خداوند در عین این که اعتقادی است کاملا معقول و منطقی ولی به هیچگونه استدلال عقلی نیاز ندارد. یعنی از اعتقادات واقعا پایه است؛ برخلاف دلیل گرایان ـ الاهیات عقلی ـ که می کوشند بر وجود خداوند برهان اقامه کند و بر این باورند که هیچ دینی مقبول نیست مگر آن که معقول باشد و هیچ دینی معقول نیست مگر آن که توسط قراین و دلایل تایید شود. آنان اعتقاد دارند که به جز اولیات و وجدانیت که اعتقاد واقعا پایه هستند، دیگر اعتقادات آنگاه ارزش عقلانی دارند که به اعتقادات یاد شده بازگردند.پلنتینگا معیار و مبنای یاد شده را ناتمام دانسته و نقض هایی را بر آن وارد کرده است. سپس معیار دیگری را در تشخیص اعتقادات پایه پیشنهاد می کند و آن اینکه: هر اعتقادی که در قبول آن به دلیل نیاز نباشد، اعتقاد پایه است.پلنتینگا بر اساس روش یاد شده، اعتقاد به خدا را برای فرد دیندار اعتقاد پایه می داند. زیرا اگر فرد دیندار اعتقاد پایه می داند. زیرا اگر فرد دیندار دریابد که اعتقاد او از سنخ اعتقاداتی است که پذیرش آن ها منوط به استنتاج آن ها از سایر اعتقادات نیست، اعتقاد وی، اعتقاد واقعا پایه خواهد بود. در ادامه نقدهای مطرح بر این نظریه، طرح و بررسی شده است.

برای بداهت شناخت، چهار تعریف در فلسفه اسلامی ارایه شده است که تعریف رایج آن «عدم احتیاج به تلاش فکری» است.تبیین نوع ارتباط مفهومی و مصداقی بداهت با عناوین «وضوح» و «یقین»، می تواند ما را از خلط حیثیات مختلف معرفت شناختی با یکدیگر مصون بدارد.در این نوشتار، هر کدام از تعریف های بداهت، از حیث مفهومی، با این دو عنوان مقایسه شده و به این نتیجه رهنمون گردیده است که تعریف رایج، در حیث مفهومی، ارتباطی با یقینی بودن و واضح بودن ندارد؛ هر چند این وضع درباره تعاریف غیر رایج به گونه ای متفاوت است.همچنین از مجموعه قضایای بدیهی، فقط وجدانیات هستند که با عنوان «وضوح» و «یقین» گره خورده اند؛ و فقط اولیات، وجدانیات و حدسیات هستند که با «یقین» ملازمه دارند؛ و سایر بدیهیات، ملازمه ای با این عناوین ندارند.

مقاله حاضر از دو بخش مهم تشکیل شده است. در بخش اول سعی شده به مباحثی که در معرفت شناسی معاصر، پیرامون مبناگروی سنتی مطرح گردیده، اشاره شود و در خلال آن، هم نقاط قوت و هم نقاط ضعف این نظریات به نحوی مختصر مورد توجه قرارگیرد. به دنبال این مبحث مقدماتی، در بخش دوم ضمن مرور دیدگاه های ابن سینا پیرامون مساله مبانی و مبادی معرفت، نشان داده شده است که می توان این نظریه را در دسته بندی های ارایه شده جزو نظریات مبناگرایانه سنتی اما با قرائتی خاص به حساب آورد. این نظریه با ویژگی های خاصی که دارد (از جمله: مبنا بودن موجودات فراتر نسبت به موجودات فروتر در جمیع اقسام معرفت از مشاهده گرفته تا یقین، مبنا بودن تصورات برای تصدیقات، مبنا بودن اصول موضوعه هر علم برای مسایل آن علم، مبنا بودن دانش های فراتر نسبت به دانش های فروتر و نیز مبنا بودن مجموعه بدیهیات برای سایر اقسام معرفت و در راس بدیهیات، مبنا بودن اولیات آن هم به نحو بالقوه و تکمیلی برای جمیع اقسام معرفت های غیرمباشر) نه از الگوی ارایه شده از مبناگروی سنتی معاصر که در بخش اول ارایه می گردد، تبعیت می کند و نه بسیاری از اشکالاتی که امروزه بر مبناگروی سنتی گرفته می شود، بر آن وارد است.

این مقاله درصدد آن است تا به نظریه علم تصدیقی یقینی ابن سینا از جهت تعیین مقومات آن بپردازد. با توجه به آراء آشکار و متمایز بوعلی، مقومات مذکور عبارتند از: اعتقاد، دو وجهی بودن اعتقاد، ثبات، داشتن حد وسط (در غیر اولیات). اما در باب مولفه صدق، مقوم دانستن آن در نظر بوعلی ما را با اشکالات متعددی مواجه می کند. از آنجا که مقوم بودن آن در آراء شیخ الرئیس تصریح نشده است و بدلایلی چند، می توان صدق را لازمه نحوه خاص علم تصدیقی دانست. صدق نه مقوم علم تصدیقی یقینی است و نه امری زاید یا مطرود، بلکه لازمه چنان علم و در طول آن است.

نظریه مبناگرایی یکی از دیرینه ترین و مهم ترین رهیافت ها در معرفت شناسی تلقی می شود. از دو قسم اساسی مبناگرایی، مبناگرایی کلاسیک و معتدل، در مقاله حاضر، مبناگرایی کلاسیک را انتخاب کرده ایم و از دو شکل مبناگرایی درون گرایانه و برون گرایانه، دومی را بررسی می کنیم. در نوشتار حاضر هر دو دسته از مبناگرایی ساده و مضاعف و تمایزات اساسی آن ها را کاویده ایم. ادعای اصلی مبناگرایی کلاسیک برون گرایانه این است که باورهای ما به دو دسته پایه و استنتاجی تقسیم می شوند و همه باورهای استنتاجی ما، در فرایند توجیهی، باید به باورهای پایه بازگردند، در غیر این صورت دچار دور یا تسلسل خواهیم شد. در مقاله حاضر کوشش خواهد شد تا علاوه بر آن که کاستی های نظریه مبناگرایی نشان داده می شود به این کاستی ها، بر اساس نظام معرفتی علامه، پاسخ هایی داده شود.علامه طباطبایی در نظام معرفتی خود دستگاهی از روابط میان باورها، بر اساس سه اصل، سامان می دهد که این دستگاه اولا، تمایز میان بدیهیات اولیه و ثانویه را مشخص می کند؛ ثانیا، ضمن نقد معرفت خطاپذیر از معرفت خطاناپذیر دفاع می کند؛ ثالثا، روش دست یابی به معرفت یقینی را تبیین می کند؛ و بالاخره، ضمن نقد بر مبناگرایی ساده، مبناگرایی مضاعف را رویکرد درست بر می شمارد.خطاپذیری و خطاناپذیری و درنتیجه، تصحیح باورهای پایه اساسی ترین ضعف و کاستی در مبناگرایی است. با توجه به مبنای علامه طباطبایی، درباره معرفت یقینی، که باید درنهایت همه معرفت ها به بدیهیات ختم و بدیهیات ثانویه نیز با روابط ویژه ای به بدیهیات اولی یا سه اصل اولی منتهی شوند؛ می توان خلل اساسی در مبناگرایی، که همان معرفت تزلزل پذیر غیر یقینی است، را مورد پرسش قرار داد.مهم ترین دستاورد علامه، در حوزه معرفتی، دفاع از معرفت یقینی بر اساس اولیات و امکان دست یابی به معرفت خطاناپذیر است.

چکیده فارسی:«معرفت شناسی مهدویت» نوعی معرفت شناسی مقید یا مضاف است که با نگاهی عقلی به تحلیل معرفت های حاصل از مهدویت پرداخته و به سوالاتی از این قبیل پاسخ می دهد: آیا معرفت یقینی به گزاره های مهدوی امکان دارد؟ راه ها و منابع معرفت به گزاره های مهدوی کدامند؟ آیا گزاره های مهدوی اساسا صدق و کذب پذیرند یا نه؟ در صورت صادق بودن، صدق آن ها به چه معناست و چگونه می توان صدق شان را اثبات کرد؟ نگارنده بر این باور است که با قوای ادراکی حس، عقل و قلب؛ علم حصولی و حضوری می توان به مسائل مهدویت معرفت یقینی پیدا کرد. معرفت یقینی یا باید بدیهی و در قالب اولیات و وجدانیات باشد و یا از راه برهان حاصل گردد. با توجه به نظریه مبناگروی، اگر برخی گزاره های مهدوی از سنخ قضایای حقیقتا بدیهی؛ یعنی اولیات و وجدانیات باشند، خود موجهند و به توجیه و اقامه دلیل نیازی ندارند؛ چرا که صدق آن ها ذاتی شان است. در غیر این صورت، توجیه گزاره های مهدوی بر اساس برهان و استدلال صورت می گیرد. حق آن است که در گزاره های مهدوی، وجدانیات که حقیقتا بدیهی اند و نیز محسوسات و متواترات که قریب بدیهی اند؛ وجود دارد. چکیده عربی:مما لاشک فیه فإن > المعرفة المهدویة < هی نوع من المعرفة المقیدة أو المضافة وتتطرق ومن خلال النظرة العقلیة الی تحالیل المعرفة الحاصلة والناتجة من موضوع المهدویة وتجیب علی الأسئلة التی تدور فی هذا المحور من قبیل: هل یمکن حصول المعرفة الیقینیة من خلال الأخبار المهدویة ؟ وماهی الطرق والآلیات المعرفیة للأخبار المهدویة ؟ وهل یاتری إن الأخبار المهدویة فی الاساس تقبل الصدق والکذب ؟ وإذا کانت صادقة فماهو معنی صدقها وکیف یمکن إثبات ذلک الصدق ؟ ویعتقد کاتب المقاله هذه بإنه یمکن الحصول علی المعرفة الیقینیة بواسطة المسائل المهدویة وذلک بعد إعمال القوی الإدراکیة الحسیة والعقل والقلب والعلم الحصولی والعلم الحضوری.ومن الواضح فإن المعرفة الیقینیة إما ان تکون بدیهیة وفی قالب الأولیات والوجدانیات وإما ان تحصل عن طریق البرهان ونظرا الی نظریة المبنی العقدی فإن هناک بعض الأخبار المهدویة هی من سنخیة القضایا البدیهیة فی الواقع یعنی هی من الأولیات والوجدانیات فهی لاتحتاج الی إقامة الدلیل علیها لإنها موجهة فی الأصل بإعتبار إن صدقها ینشأ من ذاتها وإما إذا کان الأمر فی غیر هذه الصورة فتحتاج عملیة توجیه الأخبار المهدویة الی البرهان والإستدلال ولانجافی الحقیقة إذا قلنا إن الأخبار المهدویة تحتوی علی الوجدانیات التی هی فی الواقع من البدیهیات وایضا فیها المحسوسات والمتواترات التی تکون قریبة من البدیهیات.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

چکیده فارسی:بررسی چیستی و شرایط تحقق علم، از جمله پرسش های کهن در منطق، متافیزیک، معرفت شناسی و فلسفه علم است. در تفکر سینوی، هویت «علم» صرفا علم عقلی و یقینی و نیازمند اکتساب است. شیخ الرئیس معلومات پیشینی و فطری را برنمی تابد و مبنای معرفت یقینی در دو حوزه تصور و تصدیق را برپایه تحصیل «اولیات» می داند. از نظر وی، در فرآیند اکتساب معرفت یقینی، «اعتقاد» به مثابه اولین مولفه، دارای هویت روان شناختی است که در شرایط خاصی به یقین عینی تبدیل می شود و برهان را یک استدلال مفید معرفت یقینی می سازد. تجربه در اندیشه سینوی، محصول اختلاط قیاس عقلی و استقرای حسی است. از استقرای ناقص حسی، علم یقینی و کلی حاصل نمی شود و آن صرفا نقش تمهیدی و زمینه سازی دارد؛ اما تجربه که با استقرا فرق دارد، علم یقینی و کلی پدید می آورد. وی در آثار فلسفی خود، با استفاده از مبانی منطقی و روش قیاس برهانی، به اثبات خدا به عنوان یک مساله نظری و غیر بدیهی پرداخته است. کاربرد مبانی معرفت شناختی ابن سینا در برهان پذیری خدا، به ظاهر قدری متعارض و منشأ بروز مناقشاتی در این زمینه است که سازگاری آنها، با نگاه کلی و جامع نگر به منظومه معرفتی وی قابل تبیین است. چکیده عربی:دراسة ماهیة وشروط تحقق العلم من التساؤلات القدیمة التی تُثار فی المنطق، وما وراء الطبیعة، ونظریة المعرفة، وفلسفة العلم. فی التفکیر السینوی هویة العلم هی ان العلم عقلی ویقینی ویتطلب الاکتساب. الشیخ الرئیس ابن سینا لا یأخذ بالمعلومات المسبقة والفطریة، ویری ان مرتکز المعرفة الیقینیة فی مجال التصوّر والتصدیق مبنی علی اساس تحصیل «الاولیات». وحسب رأیه انه فی عملیة اکتساب المعرفة الیقینیة، یکون الاعتقاد بمثابة العنصر الاول ویتصف بهویة نفسیة، ویتحوّل فی ظروف معیّنة إلی یقین عینی ویجعل من البرهان استدلالاً مفیداً ومعرفة یقینیة. التجربة فی الفکر السینوی تأتی کحصیلة لامتزاج القیاس العقلی والاستقراء الحسی. الاستقراء الحسی الناقص لا ینتج عنه علم یقینی وکلّی، وانما له دور تمهیدی فحسب، فی حین ان التجربة تختلف عن الاستقراء وتنتج علماً یقینیاً وکلیاً. اخذ ابن سینا فی أعماله الفلسفیة بالاسس المنطقیة ومنهج القیاس البرهانی لاثبات وجود الله، کمسألة نظریة وغیر بدیهیة. استخدام الاسس المعرفیة لابن سینا فی امکان اثبات وجود الله یبدو فی ظاهره متناقضاً وسبباً لظهور نقاشات فی هذا الجال، ولکن یمکن تبیین انسجامه من خلال نظرة کلیة وشاملة لمنظومته المعرفیة.