در بخش نخست این مقاله به اهمیت و ویژگیهای کتاب الاشارات و التنبیهات در میان آثار فلسفی ابن سینا از قبیل : نوآوری در تبویب مطالب و تعیین عناوین فصول، نثر زیبا و ادیبانه و در عین حال موجز و رمز گونه، شرح مبانی و اصطلاحات عرفانی با تکیه بر اصول و براهین فلسفی در نمط های آخر این کتاب اشاره شده است. دانشمندان بسیاری بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته اند که از مهمترین آنها شرح متکلم بزرگ اشعری امام فخررازی (544-606ق) است. او برای اولین بار عبارات موجز و اشاره گونه این کتاب را تفسیر کرده و فهم غوامض آن را بر خوانندگان آسان ساخته است. اما او درشرح خود- به خصوص در مسائل علم الهی – بر ابن سینا اعتراضات و تشکیکات بسیار روا داشته و حتی آنچه را در آثار دیگر خود با دلایل متعدد اثبات کرده در این جا مورد تشکیک قرار داده و در این راه چنان افراط کرده که بعضی شرح او را «جرح» خوانده اند. به راستی چه عاملی سبب این همه خرده گیری و اظهار آرا متعارض شده است؟ آیا او از نظام فکری منسجم و ثابتی برخوردار نبوده است؟ آیا او در طول حیات فکریش گرفتار تحول فکری شده است؟ یا علل و انگیزه های دیگری در کار بوده است. این مقاله به این موضوع نیز خواهد پرداخت که امید است مورد عنایت قرار گیرد.

در این مقاله دوازده دلیل برای اثبات اتحاد عاقل و معقول از مهمترین فلاسفه حکمت متعالیه: صدرالمتالهین، ملاهادی سبزواری، محمدحسین طباطبایی و مرتضی مطهری مورد نقد قرار گرفته و بطلان هر یک از آن دلیلها با چند اشکال واضح شده است. همچنین هر سه اشکال سبزواری به مهمترین دلیل صدرا و نیز هر سه دلیل ابن سینا و فخررازی در رد نظریه اتحاد، ابطال شده است. تمام نقدها و اشکالهایی که مطرح شده، به جز یکی، دو مورد که از آرا برخی از معاصران استفاده شده، جدید و ابتکاری است. حاصل نقد و تحلیل ها اینست که در مورد نظریه اتحاد عاقل و معقول، به خاطر بطلان مهمترین دلیلهای اثبات و رد آن، باید سکوت کرد.

از جمله مباحث کلامی، رویت خداوند متعال، به ویژه در روز قیامت می باشد که امامیه، اشاعره و معتزله در خصوص آن دچار اختلاف نظر هستند؛ امامیه بر عدم جواز رویت و در مقابل اشاعره، بر جواز رویت خداوند در روز قیامت معتقدند؛ از جمله دلایل هر یک از آنها استدلال بر آیه «لا تدرکه الابصار» است. در این مقاله دیدگاه کلامی هر یک بررسی شده و ضمن بیان نظر علامه طباطبایی، مفسر بزرگ معاصر امامیه در خصوص عدم رویت، به نقد دیدگاه فخر رازی از مفسران بزرگ اشاعره پرداخته شده و بیان شده که رویت بصری خداوند ملازم با جسمانیت و جهت و حیزدار بودن خداوند است و منافات با مبانی واجب الوجود و تجرد ذات دارد.

چکیده: در میان همه کاربردهای «ذکر» در قرآن کریم، یک قدر مشترک وجود دارد که در همه آنها ملحوظ است؛ اما یک معنای اضافی در اکثر آنها ضمیمه شده است.برخی فروعی برای ذکر آورده اند که حتی شامل «تفکر» هم می شود.ذکراله، اتصال به حضرت احدیت است و در جلوه های گوناگون، ظهور می کند. مطلق بودن «اذکرونی» در قرآن، انواع یادکردهای انسان از خدا را، پوشش می دهد. تفسیر پیشوایان معصوم (ع) و دیدگاه برخی مفسران مانند شیخ طوسی، طبری، طبرسی، زمخشری، میبدی، فخررازی، ابوالفتوح رازی، علامه طباطبایی و سیوطی، به همراه تحلیل و ارایه نظر، بخش های عمده این مقاله است.عالی ترین «ذکر»، نسیان ذکر است که در اتصال به خداوند محقق می شود. در این نوشتار ذکر زبان، روح، نفس، عقل، سر، قلب و... تفسیر شده است.

امامت مقامی الاهی است که به برخی از پیامبران و بندگان برگزیده، عطا می شود. تفسیرها و برداشتهای متعددی از امامت ارایه شده و بر همین اساس، مبانی متفاوتی در فهم مقام امامت به وجود آمده است. امام به معنی کسی است که از او تبعیت می شود. بر اساس آیه 124 سوره بقره و با استناد به آیات و روایات، مقام امامت، عهدی الاهی است که به جعل خدا صورت می گیرد و از مقام نبوت و رسالت افضل است. مقام امامت پس از ابتلائات الاهی، به حضرت ابراهیم (ع) عطا شده است. برخی از مفسران اهل سنت، امامت مطرح شده در آیه را به نبوت و رسالت تفسیر کرده اند. دیدگاههای مفسران اهل سنت از جمله فخررازی، ذیل آیه مطرح و نقد و بررسی و سپس آرا مفسران شیعه بیان شده است. بعضی از مفسران نیز در تبیین آیه، مقام امامت تکوینی را مطرح کرده اند که تا حدودی متاثر از مبانی عرفانی و فلسفی است. 

در این مقاله، تفسیر المیزان و التفسیر الکبیر از نظر روش شناختی مورد مقایسه قرار گرفته است. از رهگذر این مقاله روشن خواهد شد که علامه طباطبایی با تکیه بر چه شاخص هایی اندیشه های فخر رازی را قبول یا رد کرده است. گفتنی است که بسیاری از اختلافات این دو مفسر معلول باورهای مبنایی آنان است؛ ولی بسیاری از اختلاف ها به تفاوت روش آنان در تحقیق بر می گردد.

ابن سینا در بیشتر آثار منطقی خود، قید «باقی ماندن کذب» را بر تعریف عکس مستوی افزوده است که این قید در آثار منطقدانانی چون فخررازی، ابهری تکرار شده است؛ اما اکثر منطقدانان با این مطلب به مخالفت برخاسته اند. به عنوان مثال، خواجه نصیرطوسی معتقد است که قید مذکور در اثر اشتباه کاتبان پدید آمده است، در این مقاله ابتدا با تاکید بر وجود قید مذکور در شش اثر منطقی ابن سینا نشان داده می شود که نمی توان این قید را ناشی از سهو کاتبان دانست. با طرح و ارزیابی دلایل موافقان و مخالفان این قید، مشخص می شود که پذیرش قید مذکور باعث ایجاد ناسازگاری در نظام منطقی ابن سینا می گردد. در متن مقاله دو راه حل جهت حل این مشکل ارایه شده است. راه حل نخست که بر اساس حذف قید مذکور شکل گرفته است، توسط خواجه نصیر و سایر منطقدانان متاخر ارایه شده است و راه دیگر که به تغییر روابط عکس مستوی می پردازد، توسط مولفان مقاله ارایه گردیده است. همچنین نشان داده شده است که هر یک از این دو راه حل، دارای چه امتیازات و چه معایبی هستند.

پذیرش قاعده فلسفی الواحد و اعتقاد به مبدا واحد برای همه موجودات کثیر، فیلسوف را به مساله چگونگی صدور کثرت از خداوندی که از جمیع جهان واحد است، رهنمون می سازد. فیلسوفان مشائی مانند ابن سینا، در پاسخ به این مساله نظریه ای معروف درباره نظام عالم ارایه کرده اند. در مقابل، متکلمان مسلمان (به ویژه فخر رازی) با انگیزه های دینی، هم با این قاعده و هم با نظریات فلسفی درباره نظام هستی مخالفت می نمایند. خواجه نصیرالدین طوسی در آثار خود، با تثبیت قاعده الواحد و پاسخ گویی به اشکالات مخالفان، نظریه فیلسوفانی چون ابن سینا را تقویت می نمایند. با این حال، محقق طوسی در برخی از آثار خود تقریر خاصی از قاعده الواحد، ارایه می دهد. وی بر آن است که از واحد، از آن جهت که واحد است جز واحد صادر نمی شود ولی صدور موجودات متعدد، از مبدا واحد با حیثیت های مختلف امکان پذیر است. محقق طوسی در آثار خود مراتب علی موجودات را به دقت تنظیم می کند. در مرتبه نخست از مبدا تعالی موجودی صادر می شود و در مرتبه دوم دو موجود قرار دارند که یکی از آنها از سوی مبدا اول صادر شده است. در مراتب بعدی هم علاوه بر آنکه موجوداتی که خود از مبدا صادر شده اند، مصدر اشیا مختلفی می شوند از مبدا تعالی نیز موجودات خاصی صدور می یابند.

قاعده الواحد یکی از مهمترین قواعد فلسفی در فلسفه اسلامی است که در توضیح نحوه صدور موجودات بکار گرفته شده است. ابن سینا از طرفی قائل به قاعده الواحد است و از طرف دیگر معتقد به حقایق مستقل است و متکثر، و وجود این کثرات را از طریق جهات و اعتباراتی که در عقل اول بر میشمرد، توجیه مینماید. کسانی همچون غزالی، ابن رشد، فخررازی و ... معتقدند که این جهات و اعتبارات برای توجیه نحوه صدور کافی نبوده و نظریه صدور منجر به نقض قاعده الواحد میگردد. در مقابل، افرادی همچون خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرا بدفاع از این قاعده پرداخته اند. در این نوشتار برآنیم تا با بررسی آرا منتقدان و مدافعان این قاعده، به بررسی و بیان مبانی و انگیزه های هر یک بپردازیم و نیز بدنبال یافتن پاسخ این سوال هستیم که آیا میتوان از طرفی معتقد به قاعده الواحد بود و از طرف دیگر، صدور کثرات مستقل از علت واحد بماهو واحد را توجیه نمود.

علامه مفسر قاضی ناصرالدین ابو الخیر (ابو سعید) عبداله بن عمر بن علی بیضاوی شیرازی از دانشمندان بزرگ قرن نهم هجری است. او در بیشتر دانش های زمان خود از جمله فقه، اصول، بلاغت، منطق، حکمت و کلام سرآمد و مورد توجه طالبان علم بود.آن گونه که سبکی در طبقات خود می گوید که بیضاوی عهده دار منصب قضاوت در شیراز بوده است.بیضاوی در علوم مختلف دارای تالیفاتی است؛ کتاب المنهاج و شرح آن در اصول فقه، الطوالع در کلام و انوار التنزیل و اسرار التاویل در تفسیر از مهم ترین آنهاست.برخی تفسیر بیضاوی را مختصر تفسیر کشاف زمخشری دانسته اند. اگر چه بیضاوی در تفسیر خود تقریبا تمام مطالب زمخشری را به خلاصه بیان کرده است، اما هر جا که احساس نیاز کرده آرا و دیدگاه های خود را نیز به آن افزوده است.بیضاوی در مسایل کلامی، همچو ن متکلمی با مشرب اشعری ظاهر می شود و به نقد آرای اعتزالی زمخشری می پردازد؛ او اگر چه در برخی موارد نظر کلامی زمخشری را تایید می کند، اما تقریبا در تمام آیاتی که محل نزاع اهل کلام است به تقریر مذهب اهل سنت و مذهب اعتزال و گاه سایر مذاهب کلامی پرداخته و سپس عقیده کلامی اشعری را ترجیح می دهد. به عنوان مثال او در تفسیر آیات 2 و3  سوره بقره به گونه ای تقریبا تفصیلی به بیان معنی ایمان و نفاق نزد اهل سنت و معتزله و خوارج می پردازد و در پایان دیدگاه اشاعره را برای خود بر می گزیند. یا در تفسیر (و مما رزقناهم ینفقون) از مصادیق کلمه (رزق) سخن می گوید و نظرات اشاعره و معتزله را بیان می کند و حتی برای اثبات نظر خود استدلال می کند.اشارات کلامی بیضاوی در ( انوار التنزیل) به تمامی صریح نیست، او گاه مساله مختلف فیه کلامی را زیر الفاظ و عبارات پنهان می سازد و در واقع به تعریض از خلافی کلامی سخن می گوید.اگر چه هدف بیضاوی از نوشتن تفسیر خود تنها تبیین عقاید کلامی نیست و اگر چه او علاوه بر کشاف از تفاسیر دیگری چون تفسیر فخررازی و راغب اصفهانی سود جسته است، اما آن گونه که خود در مقدمه تفسیر اشاره می کند، بیان آرای مختلف کلامی و تبیین آنچه خود به آن عقیده دارد-و به گفته خود او آن را عاری از اضلال می داند-از اساسی ترین اهداف اوست.