در طی سده ششم پیش از میلاد دو دین بزرگ در هند پدید آمد. آیین بودا و جین، که تاثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر هند از سده سوم پیش از میلاد تا سده هفتم میلادی داشت. به بیانی این دو فرقه در سیر مذهب هندوئیسم به ظهور رسیدند که به مساله غامص زندگی هندوان یعنی نجات از قانون کرمه و رهایی از چرخه پیاپی تولد و مرگ (سمسارا)، هر یک با نگاهی متفاوت جداگانه پاسخی اندیشیده و به طرق مختلف سعی کرده اند آن معمای مشکل را حل کنند. آیین بودا بیش از جینیزم بر فرهنگ و هنر هند باستان تاثیر می گذارد و باعث به وجود آمدن آثار شگفت انگیزی از نقش برجسته و مجسمه می گردد. برهمنان هندو، بودا را تجلی نهم ویشنو، یکی از خدایان تثلیت هندو (برهما، ویشنو، شیوا) اعلام می کنند، اما شخص بودا مدعی طرح آیینی جدید بود و بوداییان خود را هندو نمی دانند. بودا در هنر بودایی، حتی در انسانی ترین صورت خود بازنمادی از بودا می باشد و هرگز تجلی یکی از سه خدای هندوان نیست. در هنر هند نمادهای بودا به سه دسته کلی تقسیم می شود: -1 نمادهای شمایلی مانند: چرخ دارما، نیلوفر آبی، شیر -2 نمادهای نیمه شمایلی مانند: استوپا، تخت خالی، جای پا -3 نمادهای شمایلی: مجسمه ها و نقش برجسته های بودا. وجه تمایز بودا با جین و دیگر شخصیت ها در هنرهای هند باستان با توجه به آثار باقی مانده در نقش برجسته ها و مجسمه ها این است که همواره شمایل بودا پوششی بر تن دارد و کاملا برهنه تصویر نشده است. موضوع هنر بودایی بیشتر اشاره به زندگی و تعالیم بودا دارد.

حمله شیر به گاو در کلیله و دمنه (پنجاتنترا) با اسطوره هندی «سوما و میترا» و اسطوره میترایی «گاو و میترا» و نیز اسطوره زردشتی «گاو و اهریمن» وجوه مشترکی دارد و این مطلب را به ذهن متبادر می کند که در ذهن سازندگان داستان، اساطیر ناخودآگاه فعالیت کرده اند و کارکرد شیر و گاو اسطوره ها را به قهرمانان این داستان منتقل نموده اند (حاصل خیزی طبیعت). شیر خورشید است و گاو، طبیعت سرسبز که بی اعمال قدرت خورشید، حیات جریان ندارد.

تصور بشر اولیه از روز و شب جهان، در اساطیر آفرینش و رستاخیزش بازتاب یافته است. این اساطیر، شایع ترین شکل اسطوره در میان فرهنگ های بشری هستند که به عنوان حقایقی والا در نظر گرفته شده و دیدگاه و نگرش افراد آن جامعه را نسبت به جهان نشان می دهند. در ریگ ودا با دو دیدگاه درباره آفرینش روبرو می شویم، که یکی زایش و دیگری آفرینش است و آفرینش خود به دو دسته آفرینش از هیچ و آفرینش از تن غول خدای نخستین (پوروشا) تقسیم می شود. در اسطوره آفرینش هند و سخن از تثلیث اساطیری خدایان است. «برهما»، «ویشنو» و «شیوا» از لحاظ جهانشناسی مقامی هم طراز یکدیگر دارند. برهما اصل آفرینش و ایجاد، ویشنو اصل همبستگی موجودات و بقای آنها و شیوا اصل فنا و بطلان موجودات و کائنات است. برخی ویژگی ها و نمادها در این اساطیر، در میان ملل مختلف یکسان است که در بازنمایی تصویری آنها نیز، قابل شناسایی است. هدف از این مقاله بررسی اساطیر آفرینش و تصاویرسازی های مرتبط با آنها در هند است. در جریان این بررسی، نمادهای موجود در این اساطیر و تصاویر شناسایی شده شرح داده شده اند. نتیجه به دست آمده حاکی از اهمیت حضور خدایان در هنر آنهاست؛ چرا که بیشتر از تصویرسازی روایت این اسطوره، ایزدان به تصویر کشیده شده اند. همچنین نمادهایی همچون نیلوفر آبی به کرات در این بازنمایی ها وجود دارند که حاکی از تقدس این گل در هنر و باورهای هند است.

دو تمدن کهن ایران و هند، همواره در طول تاریخ در ارتباط با هم و دارای اشتراکات فرهنگی و هنری فراوانی می باشند. با بررسی اساطیر حیوانی این دو تمدن نقاط مشترک بسیاری، از فرهنگ اعتقادی مردمان آنها بر ما روشن می گردد. این پژوهش به روش کتابخانه ای نقش شیر را در اساطیر و به روش تطبیقی در هنر دو تمدن ایران و هند بررسی می کند و در روشن نمودن وجوه اشتراک و تفاوت اساطیر و هنر این دو تمدن کمک می نماید.شیر در نقوش ایران نماد قدرت شاهان و نیز نماد میترا، خورشید، آتش و گرما است. همچنین شیر مرکب الهه زمین و در نقوش برجسته هخامنشی به عنوان نماد خیر و شر مجسم شده است. در هند، شیر مرکب الهه دورگا و گاه مرکب خدای گانشا است. همچنین شیر نماد بودا و از تجلیات ویشنو (خدای هندی) در زمین است. شیر در هنر ایران و هند با دیو اهریمن می ستیزد. در ایران نبرد شیر و شاه نماد قدرت شاه و شرارت شیر می باشد اما در هند شیر مرکب شاهان و خدایان است. نقش اسفنکس (ترکیب شیر با سر انسان) در هنر ایران و هند نماد مراقبت و پاسداری از مضامین مذهبی و معابد (در هند) و کاخ ها (در ایران) از ارواح شرور و پلیدی ها است.

بحث برانگیزترین اصل اعتقادی مسیحیان در طول تاریخ باور به تثلیث مقدس بوده است که بیشترین حملات نیز از سوی دو دین ابراهیمی دیگر، یعنی یهودیت و اسلام به این اصل صورت گرفته است؛ به طوری که قرآن آن را معادل کفر دانسته، به عنوان بدعتی در اصل مسیحیت بر می شمارد «لقد کفرالذین قالوا ان اله ثالث ثلاثه...» (ترجمه: قطعا آنانکه گفتند خداوند سومین آن سه تاست کافر شدند...) (مائده/73). اما از نگاه درون دینی، مسیحیان خود را موحد می دانند و سه گان را در عین وحدت تفسیر می کنند و تناقض ظاهری حاصل از آن را سری از اسرار غیرقابل فهم برای بشر می دانند. چون در دیگر سنن نظری بیفکنیم سه گان هائی را می یابیم که بی تردید عالیترین آنها سه گان هندوئی (Trimurti) براهما، ویشنو و شیواست. این سه گان دارای شباهت ها و تفاوت های مفهومی با تثلیث مسیحی است و تاثیرگذاری های جالب توجهی در جامعه هندی داشته است؛ به طوری که این سه خدا مستقلا پرستش می شوند و هر یک در راس یک نظام رب الاربابی قرار دارند. پیچیدگی های حاصل از نظام چند خدایی هندی مورد نقد و انکار بوداییان و جاینیان قرار گرفت و صدها سال هندوئیسم را در محاق فرد برد. در قرن هشتم میلادی با تلاش حکیمانه شانکارا، یک نظام اعتقادی مستحکم به نام ودانتا در هندوئیسم بنیان گذاری شد و مجددا آن را احیا نمود.در این مقاله سعی شده تا مقدمتا ضمن بررسی ماهیت سه گان، فارغ از دیدگاه های درون دینی به اصول متافیزیکی وجود سه گان و ارتباط آن با وحدت پرداخته شود. با بررسی مفهوم سه گان مسیحی و سه گان هندویی، در نهایت به مقایسه تطبیقی این دو سه گان می پردازیم.

بهکتی نزد هندوان اصطلاح عامی است به معنی «ستایش عاشقانه». این اصطلاح با توجه به مفهوم گسترده اش، می تواند جزء جدایی ناپذیر هر دینی باشد، اما در سرزمین هند، اصطلاح بهکتی، به طور ویژه، از چند سده پیش از میلاد مسیح به تدریج با مجموعه ای از خدایان، باورها و اعمال دینی خاص ارتباط یافت، تا آنجا که امروزه مهمترین مولفه در مذاهب عمده هندویی به شمار می رود. هندشناسان اولیه همچون آلبرشت وبر و لورینزر دین مسحیت را در شکل گیری مفهوم بهکتی موثر می دانستند و به ریشه های بومی آن توجهی نداشتند، در حالیکه برخی دیگر همچون بهندرکار و رادهاکریشنان به جستجوی بهکتی در متون هندویی پرداختند و آن را مفهومی بومی دانستند. این تاکید بر متون هندویی در مطالعات بعدی نیز دنبال شد تا آنجا که تاثیر عناصر بیگانه را در شکل گیری مفهوم بهکتی به حاشیه راند و نقش این عناصر را به تحولات بعدی بهکتی، به ویژه در سده های میانه، محدود کرد. از این رو، برای یافتن ریشه های بهکتی در سنت هندویی پیش از هر چیز باید به متون هندویی پرداخت.

با مطالعه آیین هندو و مسیحیت، به آموزه ای با عنوان تجسد و تنزل جسمانی خداوند برمیخوریم که در نگاه نخست بسیار به هم شبیه است، زیرا هر دو آیین تاکید دارند که خداوند در ذات خود یگانه و متعال است، ولی در شرایطی در قالب جسم در می آید. از این روی، برخی بدون بررسی و کاوش در ماهیت این باور در دو آیین، آنها را شبیه به هم می دانند، ولی با بررسی مفهوم تجسد در دو آیین به این نتیجه می رسیم که صرف نظر از شباهت ظاهری این مفهوم، تفاوت های بنیادینی نیز در ماهیت و هدف از تجسد بین دو آیین وجد دارد. در این تحقیق، نخست ماهیت تجسد خداوند در آیین هندو و مسیحیت تبیین شده و سپس با هم مقایسه شده است و در نهایت، این نتیجه حاصل می شود که شباهت تا حدود زیادی ظاهری است و تفاوت های بسیاری در هدف و ماهیت تجسد خداوند در دو آیین وجود دارد. از آن جمله اینکه در مسیحیت عیسی تنها تجسد خداوند، به عنوان پسر خدا، یکی از اقنوم های سه گانه قلمداد می گردد، که تنها راه نجات بشر ایمان به اوست، چون خداوند در جسم عیسی به عنوان فدیه گناه ذاتی انسان تنزل کرده است، ولی در آیین هندو خدای ویشنو تجسدهای متعددی دارد که برای گسترش شزیعت و غالب کردن نیکی بر بدی تجسم یافته اند و پرستش و عشق به این تجشم ها یکی از راه های نجات، و نه تنها را نجات است.

ایران و هند، از دیرباز دو تمدن کهن و غنی محسوب می شود که خاست گاه های مشترک فرهنگی شان باعث شده تا نمادها، نشانه ها و رمز هایی هم سان برای نسل ها و عصرهای پس از خویش، بجای گذارد. بررسی این اشتراکات فرهنگی و تمدنی به مدد جستار در نمادهای بجا مانده از آن اعصار طلایی، هر جوینده ای را به رازهایی نهفته در بطن تاریخ هدایت می کند. در نقاشی های ایران پس از اسلام، تصویر پرنده ای دیده می شود که از چشم انداز زیبایی شناختی، پرنده ای عظیم با بال های فراخ و رنگ های نیکو در میان عناصر طبیعت است. این پرنده که سیمرغ نامیده می شود، بی شک از مهم ترین بن مایه های اسطوره هاست که در شعر و ادب و فرهنگ گذشته ما تجلی بارز یافته است.«گارودا» در سنت ادبی - اساطیری هند همانند سیمرغ در فرهنگ ایران به «شهریارپرندگان» مشهور است؛ پرنده ایست از خدایان حیوانی، تند پروازتر از باد و مرکوب ویشنو که از احترامی بسیار نزد هندوان برخوردار است.نقش سیمرغ و گارودا از جمله زیباترین نقوشی است که به طرزی بسیار استادانه در تزیین بسیاری از آثار هنر اسلامی دوره صفوی، بویژه نگارگری کار شده است. این مقاله سعی دارد به بیان نمادین نقش سیمرغ و گارودا که در آثار نگارگری دوره صفوی تجسم یافته، بپردازد. بدین منظور در ابتدا گارودای هندی به همراه مشخصات آن و پس از آن، سیمرغ مینیاتورهای ایرانی(عهد صفوی) به روش توصیفی مورد مطالعه قرار گرفته و در نهایت، برای تطبیق با یک دیگر سنجیده شده اند.

چکیده فارسی:هر آموزه دینی در بستری که در آن به وجود می آید، مراحلی را پشت سر گذاشته، گاهی از شکل مفهومی بسیط، به سمت تعالیم پیچیده فلسفی سیر می کند. در سنت هندویی نیز آموزه «اوتاره» از کهن ترین منابع آن یعنی وداها سیر خود را شروع کرده و در نهایت، در پورانه های بزرگ، به شکل نهایی و تکامل یافته خود رسیده و به عنوان نظریه ای در باب نحوه ظهور خداوند، در خدمت نظام خداشناسی هندویی و جهت دهی به چندگانه پرستی موجود در این آیین قرار گرفته است. در این نوشتار، با عنایت به مفهوم ابتدایی این آموزه و نیز بررسی خاستگاه آن، صورت تکامل یافته آن در ویشنوپورانه و بهاگوته پورانه بررسی شده است. مرور فقرات این پورانه ها نشان می دهد که این آموزه در این متون، علاوه بر اینکه بر تجسدهای چندگانه ویشنو اطلاق شده، در شکل تکامل یافته خود، به ظهور برهمن در چهره خدایان متکثر اصلی و فرعی و نیز فیضان انرژی الهی بر تمامی موجودات عالم نیز تفسیر شده است. چکیده عربی:إن کل مفهوم دینی بطبیعة الحال قد طوی مراحل مختلفة فی البیئة التی ظهر فیها، فأحیانا ینتقل من هیئة مفهوم بسیط و یتحول إلی تعالیم فلسفیة معقدة. أما مفهوم (أوتارا) المطروح فی السنة الهندوسیة قد بدأ مسیرته من أقدم مصادر هذه الدیانة، أی من الفیدات الهندوسیة، و بالتالی وصلت إلی هیئتها النهائیة و تکاملت فی البورانات الکبیرة، و بصفتها نظریة تطرح فی نطاق کیفیة ظهور الله تعالی، أصبحت تنصب فی خدمة النظام الهندوسی لمعرفة الله و تبریر عبادة آلهة متعددة حسب معتقدات هذه الدیانة.محور البحث فی هذه المقالة هو دراسة هیئة الأوتارا المتکاملة فی الفیشنوبورانا وبهاغوته بورانا علی أساس المفهوم الأولی لهذه العقیدة وکذلک دراسة منشئها. لو تأملنا فی محاور هذه البورانات لوجدنا أن هذه العقیدة الموجودة فی النصوص الهندوسیة فضلا عن إطلاقها علی تجسد الفیشنو بأطر عدیدة فی هیئتها المتکاملة، کذلک فقد تم تفسیرها فی ظهور البراهما فی وجه الآلهة المتعددة الأصلیین والفرعیین وأیضا فی السیل الفیاض للطاقة الإلهیة علی جمیع الکائنات فی العالم.

چکیده فارسی:برخی کتاب های مقدس آیین هندو، از منجی موعودی به نام «کلکی» سخن گفته اند. کلکی، آخرین تجسم زمینی ویشنو، یکی از سه خدای بزرگ هندویی است که در آخرالزمان برای نجات دین و کمک به مومنان تجسد پیدا خواهد کرد. تجسد خدا بر زمین، در اصطلاح هندویی «اوتاره» نامیده می شود. لذا مفهوم منجی در آیین هندو با مفهوم اوتاره ارتباط پیدا کرده و این ارتباط معنایی، باعث شده که برخی از معلمان معنوی هند، خود را اوتاره و حتی منجی موعود بنامند. بنابراین، مفهوم منجی موعود در نوشتار حاضر در دو سطح در آیین هندو بررسی می شد: نخست، در سطح متون دینی که در آن به آمدن منجی مشخصی برای احیای دین بشارت داده شده است؛ و دوم، در سطح باورهای عامیانه و رایج آیین هندو که اعتقاد دارد هر مرتاض، گورو و معلم معنوی که ادعای تجربه درک خدا و وحدت داشته باشد؛ اوتاره خداوند است. این نوشتار بر آن است تا نشان دهد در آیین هندو یک منجی موعود شخصی در آخرالزمان پیش گویی شده است که در پایان عصر کنونی که عصر تاریکی نامیده می شود؛ خواهد آمد و افرادی در این آیین خود را اوتاره نامیده و می نامند؛ معنای منجی را به سطح دین عامیانه تقلیل داده اند. چکیده عربی:تتحدث بعض من الکتب المقدسة فی الدیانة الهندوسیة و تعالیمها عن المنقذ الموعود و تنعته بإسم (الکلکی) و یعتقد هؤلاء بإن الکلکی هو آخر تجسیم للإله الاعلی أو الحقیقة العلیا فی الأرض و هو واحد من ثلاثة إلهات یؤمن بها الهندوس و یعملون علی تقدیسها و یعتقدون إنه سوف یتجسد فی آخر الزمان و یظهر ذلک الإله من أجل إنقاذ الدین و مساعدة المؤمنون و إنتشالهم من الوضع المأساوی الذین یمرون به ویطلق عملیة تجسید الإلهه فی الأرض حسب المصطلح الهندوسی اسم (الأوتاره)، و من هنا فإن مفهوم المنقذ فی التعالیم الهندوسیة و مفهوم الأوتاره قد ارتبطا بعضهما مع الآخر ارتباطا وثیقا و لایمکن الإنفکاک بینهما، و هذا الإرتباط فی المعنی جعل بعض من المعلمین المعنویین للهندوس یسمون أنفسهم بإسم «اوتاره» و حتی أن الکثیر منهم یرون إنهم هم من وعدت بهم تلک الدیانة، و أخذت هذه المقالة علی عاتقها البحث والغور فی التعالیم الهندوسیة وذلک فی مجالین المجال الأول هو علی مستوی النصوص الدینیة لها والتی تبشر بمجئ المنقذ والمنجی المعین والذی یتمکن من إحیاء الدین والمجال الثانی هو علی مستوی المعتقدات العامة التی إنتشرت فی تلک التعالیم والتی تری بإن کل مرتاض و معلم معنوی والذی بإمکانه من الوصول الی حقیقة الإلهه و یدعی فی درکها یمکن ان یکون «اوتاره» و تبغی هذه المقالة الی التوصل الی حقیقة مفادها الی ان التعالیم الهندوسیة قد تنبأت بوجود منقذ موعود فی آخر الزمان سوف یظهر فی نهایة العصر الحالی والتی أطلقت علیه اسم (عصر الظلمة) ولاشک فإن الأشخاص الذین اسموا أنفسهم فی تلک التعالیم بإسم الاوتاره و من یطلق لقب ذلک علیه قد عملوا علی تقلیل من شأنیة و مکانة المنقذ فی الوسط الدینی العام و معناه الواقعی و خلق صورة مبنیة فی إطارها علی اساس التزیف و قلب الحقائق.