کلام اسلامی
سال:1392 | دوره:22 | شماره:2 (پیاپی 86) |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:مقاله حاضر به تبیین معنای صحیح قرن و سلف پرداخته و در ضمن آن به برخی از شبهات ابن تیمیه و پیروان او پاسخ گفته است. مقصود از قرن در اصطلاح قرآن، جمعی از انسان ها هستند که در شرائط خاصی از نظر دین یا فرهنگ و یا سیاست زندگی کرده و با هم قدر مشترکی دارند. بر این اساس مقصود پیامبر اکرم (ص) از قرن در حدیث «خیرالقرون» نیز عصری است که اسلام در آن طلوع و گسترش یافت. ابن تیمیه و پیروان او، با اخذ معنای جدید قرن (به معنای صد سال) ملاک حق و باطل را رفتار و گفتار مسلمین صدر اسلام دانسته و برای اعصار پس از آن حجیتی قائل نیستند. این در حالی است که اولا معنای قرن در اصطلاح قرآن مقید به زمان خاصی نیست. ثانیا مسلمین صدر اسلام دارای مشرب ها و روشهای مختلفی بودند که نمی توان به همه آنها مراجعه نمود.   چکیده عربی:المقالة الحاضرة تسلط الاضواء علی المعنی الصحیح لکل من مفردتی القرن و السلف مع التعرض لبعض الشبهات التی اثارها ابن تیمیة و اتباعه فی هذا الصدد، حیث میز المقال بین معنی القرن فی عصر الرسول الاکرم (ص) حیث اطلق علی اناس یعیشون فی عصر واحد و تحکمهم قیم و قوانین دینیة و غیر دینیة و یخضعون لشروط خاصة، فیما تطلق مفردة القرن فی العصور المتاخرة علی فترة زمنیة خاصة تعادل المائة عام، من هنا حاول ابن تیمیة لتسریة هذا المعنی و القول بان مراده (ص) من «خیر القرون قرنی» من عاش تلک المائة عام الاولی و جعل سلوک المسلمین و قولهم فی ذلک القرن معیارا للحق و الباطل دون القرون اللاحقة، و الحال ان مصطلح القرن فی القرآن الکریم لم یقید بزمان ما أولا، و ان مسلمی صدر الاسلام ذوو اتجاهات و مشارب مختلفة لا یمکن معها اعتبار سلوکهم حجة علی الجمیع ثانیا.

چکیده فارسی:عثمان بن حنیف از جمله اصحاب پیامبر اکرم (ص) است که دو روایت با موضوع توسل را نقل نموده است. این دو روایت از جهت رجالی خالی از اشکال است. از جهت درایی و دلالی نیز بر جواز و وقوع سه نوع توسل دلالت می کند: توسل به دعای پیامبر اکرم (ص) در زمان حیات و پس از حیات حضرتش، توسل به ذات پیامبر اکرم (ص) در زمان حیات و پس از حیات آن حضرت و توسل به جاه و مقام پیامبر اکرم (ص) در زمان حیات و پس از حیات ایشان. وهابیان در میان موارد مذکور تنها توسل به دعای آن حضرت در زمان حیات ایشان را جایز دانسته، سایر موارد را نامشروع و بدعت می دانند. بر این اساس آنها تلاش کرده اند با طرح شبهات رجالی و دلالی درباره این دو روایت، آنها مخدوش نموده و راه استفاده را بر مخالفان عقیده خود ببندند. مقاله حاضر در صدد است با نقد و بررسی این شبهات، صحت سند و دلالت این هر دو روایت را اثبات نماید.   چکیده عربی:یعد عثمان بن حنیف من جملة الاصحاب المروی عنهم فقد نقل الرجل روایتین تتعلقان بموضوع التوسل بالنبی الاکرم (ص) تامتان سندا و تشیران - دلالة - الی ثلاثة انواع من التوسل: 1. التوسل بدعاء النبی (ص) حیا و میتا، 2. التوسل بذاته (ص) حیا و میتا، 3. التوسل بمنزلته و مقامه (ص) حیا و میتا کذلک. الا ان الوهابیة لم تعترف الا بنوع واحد من التوسل المتمثل بالتوسل بدعائه فی حیاته (ص) خاصة معتبرة التوسلات الاخری بدعة فی الدین و مجانبة للشریعة یجب التنزه عنها، الامر الذی دعاهم لاثارة مجموعة الاشکالات أمام الروایتین سندا و دلالة لسد الطریق و إیصاد الباب أمام مخالفیهم، و قد تعرض المقال الحاضر للبحث و الاجابة عن تلک الشبهات و التساؤلات و النقود المثارة مثبتا صحة الروایتین سندا و تمامیتهما دلالة.

چکیده فارسی:عنوان «صدیق» و بحث پیرامون مصداق آن، از جمله مباحث پرچالشی است که از قرون اولیه میان دانشمندان فریقین وجود داشته و در کتب تفسیری و کلامی نیز راه یافته است. به نظر می رسد علت اختلاف در تعیین مصداق «صدیق» روایات گوناگونی است که در منابع فریقین وجود دارد. اهل سنت، ابوبکر را مصداق آن دانسته و با همین باور، نتایج بسیاری در راستای اثبات فضایل برای او گرفته اند. اهمیت این موضوع به اندازه ای است که برخی از متکلمان و مفسران اهل سنت، همچون فخررازی و قرطبی، از این طریق صحت خلافت ابوبکر را مطرح کرده و در همین رابطه به آیاتی از قرآن نیز استناد می کنند .مقاله حاضر ادله روایی فریقین را مورد بررسی قرار داده است. حاصل اینکه روایات مورد ادعای اهل سنت - حتی بر مبنای منابع رجالی خودشان - ضعیف و غیر قابل استناد است.   چکیده عربی:من الابحاث التی دار الجدل و النقاش فیها کثیرا فی اوساط الباحثین الاسلامیین بحث تعیین المراد من «الصدیق» و تحدید مصداقه، و قد شق البحث طریقه الی الکتب التفسیریة و الکلامیة و السبب فی ذلک یعود الی تضارب روایات الفریقین و اختلافها حیث ذهبت المدرسة السنیة الی القول بان المراد منه أبو بکر الامر الذی انجر الی ترتیب مجموعة من النتائج و اثبات الکثیر من الفضائل للرجل، کذلک اتخذت تلک النظریة من قبل بعض الباحثین و الاعلام کالفخر الرازی و القرطبی منطلقا لتصحیح خلافة الرجل داعمین ذلک ببعض آیات الذکر الحکیم. و المقالة الحاضرة محاولة لدراسة أدلة الفریقین و محاکمة روایات الفریق الآخر استنادا الی قواعدهم و اصولهم الرجالیة فکانت النتیجة ضعف تلک الروایات.

چکیده فارسی:مساله تنافی قاعده ضرورت سابق با اختیار و نیز مساله غیر ارادی بودن اراده جزو بحث های مهم در مساله جبر و اختیار می باشند. فلاسفه در تبیین این دو مساله راه حل هائی ارائه نموده اند. برخی از اصولیین متاخر همچون محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر (قدس) با ناکافی دانستن راه حل فلاسفه، نفی اختیار را لازمه دیدگاه فلاسفه دانسته و در مسیر حل مساله جبر و اختیار دیدگاه جدیدی ارائه نموده اند که با نام نظریه طلب یا نظریه سلطنت نفس مشهور است. این نظریه نارسائی های فراوانی دارد که در نوشتار حاضر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.   چکیده عربی:یعد تنافی مسألة الضرر السابق مع الاختیار و مسالة عدم ارادیة الارادة من الابحاث المحوریة فی دائرة الجبر و الاختیار حیث طرح الفلاسفة مجموعة من المعالجات و بینوا المسألتین بما یرفع التنافی الا ان بعض المحققین من الاصولیین کالمحقق النائینی و السید الخوئی و الشهید الصدر (قدس) اعتبروا تلک المعالجات الفلسفیة تفضی فی نهایة المطاف الی سلب الاختیار محاولین معالجة المشکلة بطریقة تحل الاشکالیة و ترفع الابهام الا انه محاولتهم - و التی اسموها بنظریة الطلب أو سطلنة النفس - لا تخلو هی الاخری من ابهامات و اشکالات حاول المقال الحاضر التعرض لها و معالجتها و تسلیط الضوء علیها.

چکیده فارسی:صور ذهنی به جهت تجرد و ثبات خود، تغییر یا تکامل نمی پذیرند و امر صدق و کذب تصدیقات و گزاره ها بین وجود و عدم دایر است، یعنی صادق تر یا کاذب تر بودن تصدیقات معنا ندارد. تصدیق بدیهیات و ضروریات از تحول در امانند، هر چند فهم بهتر آن ها میسر شود. از طرف دیگر، نظریات تغییرپذیرند، هر چند یقینیات منطقی از جهت منطقی استوارند. فهم بهتر - به معنای تحول کیفی فهم - نیز، امکان پذیر است که با تکامل نفس پدید می آید.نفس انسانی با تهذیب درونی و اتحاد با معلومات خویش تکامل می یابد. و هر گونه تغییر یا تکاملی تنها در نفوس بشری واقع می شوند.   چکیده عربی:لا تقبل الصور الذهنیة - لتجردها و ثباتها - التغیر أو التکامل فیدور أمر صدق و کذب التصدیقات و المقولات بین الوجود و العدم، إذ لا معنی لوصف التصدیقات بالاصدق او الاکذب فتصدیق البدیهیات و الضروریات بمنأی عن التحول و التغیر و انما یتسیر الفهم الافضل لها، و من جهة اخری النظریات قابلة للتحول و ان کانت الیقینیات المنطقیة من جهة منطقیتها محکمة. لکن الفهم الافضل - بمعنی التحول الکیفی للفهم-ممکن الحصول انطلاقا من تکامل النفس. فالنفس الانسانیة تتکامل بالاعداد و التهذیب و اتحادها مع معلوماتها، و أی تغییر او تکامل إنما یحصل فی النفوس البشریة.

چکیده فارسی:مدرنیته، ویژگی دنیای جدید است که از غرب آغاز و تا شرق دامن گستراند. پرسش مهم این است که گوهر مدرنیته چیست و آیا با اسلام قابل جمع است؟ گوهر مدرنیته از نظر دکارت، ابژکتیویته و از نظر کانت سوبژکتویته است. ابژکتیویته و سوبژکتیویته در فلسفه دکارت و کانت به معنای اصالت دادن به فاعل شناسای انسانی است، انسانی که هستی موجودات دیگر، حتی خدا و وحی توسط او تعیین می گردد. این گوهر، ممکن است به شناخت و اثبات خدا برسد یا نسبت بدان، شک ورزد و یا اینکه آن را انکار کند و در هر سه حال، فاعل شناسای الهی که به چیستی عالم و آدم بپردازد و از چگونگی تغییر آنها سخن بگوید، در پارادایم مدرنیته پذیرفته نیست. این مطلب نه تنها در مدرنیسم، بلکه در پست مدرنیسم نیز ساری و جاری است. همه دستاوردهای عصر مدرن، اعم از فلسفه، دانش، تکنولوژی و صنعت، سیاست، امنیت، معنویت، سلامت، هنر و معماری، رسانه و ارتباطات و...، جملگی از عقلانیت خودبنیاد و نفسانی انسانی سرچشمه گرفته است.اسلام با اینکه عقلانیت مستقل از وحی را می پذیرد، لکن با سوبژکتویته مخالف است و بر فاعل شناسای الهی تاکید می ورزد. این مخالفت به معنای مخالفت با همه دستاوردهای عصر مدرن نیست. عقلانیت اسلامی به متدینان کمک می کند تا با رویکرد انتقادی و گزینشی به دستاوردهای مدرن بپردازند.   چکیده عربی:تمثل الحداثة احدی خصائص عالمنا الراهن و التی انطلقت فی الجانب الغربی من الکرة الارضیة و اخذت بالتمدد نحو الشرق، و من هنا اقتضت الضرورة تسلیط الاضواء علی المراد من الحداثة و ما هی حقیقتها و هل فی الامکان الجمع بینها و بین الدین الاسلامی؟ فقد ذهب دیکارت الی ان جوهر الحداثة یتمثل فی objectivity و عند کانت انهsubjectivity  و یعنیان فی فلسفة کانت و دیکارت منح الاصالة للانسان هو الذی یضفی علی الاشیاء بما فیها الله تعالی و الوحی وجوداتها فقد یصل الانسان الی وجود الله و اثباته و قد یشک فیه أو ینکره و فی الحالات الثلاثة لا مجال للفاعل الالهی فی دائرة (بارادایم) الحداثة و لم تسلم بذلک. و لم ینحصر الامر فی الحداثة بل تعداه الی ما بعد الحداثة فکل معطیات عصر الحداثة الاعم من الفلسفة و العلم و التکنولوجیا و الصناعة و السیاسة و الامن و المعنویة و الصحة و الفن و العمران و الاتصالات و.... تنبع من عقلانیة النفس الانسانیة. الا الاسلام فی الوقت الذی یعترف باستقلالیة العقل عن الوحی لکنه فی الوقت نفسه یرفض ال subjectivity و یؤکد علی فاعلیة الله و لا یعنی ذلک رفض جمیع معطیات عصر الحداثة بل العقلانیة الاسلامیة تمنح المؤمنین خاصیة النظر الی الاشیاء نظرة نقدیة و انتقائیة لتلک المعطیات.

چکیده فارسی:در معنویت گرایی منهای دین، آموزه های دین و مسائل اخلاقی آن چون ریشه در احساسات و ایمان دارند، اثبات پذیر نیستند، بنابراین به هیچ وجه قابلیت عقلانی شدن را ندارند. در مقابل آموزه های معنویت گرا چون ریشه در تجربه دارند، اثبات پذیرند و قابلیت عقلانی شدن را دارند. این رویکرد با این نگاه شکل گرفته که دینداری اگر تعبد نداشته باشد، دینداری نیست و معنویت اگر متعبدانه باشد، معنویت نیست. این نوع نگاه به معنویت و انحصار آن در تجربه، از یک سو قلمرو عقلانیت را تضییق کرده و از سوی دیگر تجربه های غیر عقلانی را نیز داخل در تعریف عقلانیت کرده است، که این نگاه جامع و مانع بودن تعریف عقلانیت را مخدوش خواهد نمود. علاوه اینکه این نگاه و طرز تلقی از معنویت، چون تحت تاثیر مبانی مدرنیته، از جمله شک گرایی و نسبیت گرایی در دین شکل گرفته است، به هیچ وجه ثبات اخلاقی و اعتقادی را بر نمی تابد. با تبیین درست عقلانیت، اخلاق دینی داخل در مقوله معنویت و اخلاقیات تجربی غیر مستند به عقل، خارج از این مقوله خواهند بود.   چکیده عربی:یری الاتجاه المعنوی بلا دین ان التعالیم الدینیة و المسائل الاخلاقیة لما کانت جذورها ضاربة فی الاحاسیس و الایمان فهی غیر قابلة للاثبات و العقلنة علی العکس من تعالیم الاتجاه المعنوی حیث تقبل الاثنین انطلاقا من جذورها التجریبیة. و یری الاتجاه المعنوی ان التدین بلا تعبد لیس بتدین و المعنویة تعبدا لا قیمة لها. و هو فی الحقیقة حصر للمعنویة فی الساحة التجریبیة فقط، مما یؤدی الی تضییق دائرة المعنویات فی هذه الدائرة من جهة و من جهة اخری ادراج التجارب غیر العقلانیة تحت مظلة تعریف العقلانیة مما یخرج التعریف عن الجامعیة و المانعیة. أضف الی ذلک ان هذا النوع من الفهم للمعنویة لا یستوعب جزما الثبات الاخلاقی و العقائدی بسبب تأثره بمبانی و اسس الحداثة کالمنهج الشکی و النسبیة فی الدین و إبتنائه علیها. من هنا حاول المقال الحاضر تلسیط الضوء علی المعنی الصحیح للعقلانیة فکانت النتیجة اندراج الاخلاق الدینیة تحت مقولة المعنویة و خروج الاخلاقیات التجریبیة غیر المستندة الی العقل من تحت مظلة تلک المقولة.