پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1388 | دوره:10 | شماره:4 (40) |تعداد مقالات:13

در فلسفه اسلامی، هر چند مباحث "وجود شناسی" جایگاه بسیار مهمی دارد و بخش اعظمی از مباحث و مسایل را به خود اختصاص داده است، ولی مباحث "معرفت شناسی" به دلایل مختلف، تفصیل چندانی نیافته است. یکی از معدود مسایلی که به تفصیل در فلسفه اسلامی از آن بحث شده است و می توان آن را ذیل بحث "معرفت شناسی" گنجانید، مساله "وجود ذهنی" است. اما بین محققان تاریخ فلسفه، چنین مشهور است که این بحث از فخر رازی آغاز گشته، سپس از طریق خواجه نصیرالدین طوسی به فیلسوفان مکتب شیراز رسیده و در آن جا بسط و تفصیل یافته و سرانجام نزد ملاصدرا راه حل نهایی پیدا کرده است. در این مقاله نشان خواهیم داد که علی رغم این ادعا، مباحث وجود ذهنی از جمله اثبات وجود ذهنی، ماهیت وجود ذهنی، شبهات مربوط به آن و پاسخ این شبهات، همه، نزد فیلسوف بزرگ جهان اسلام، ابن سینا، مطرح شده است و وی فیلسوفانه به همه آن ها پرداخته است و همه فیلسوفان بعد از او، در این مساله از وی متاثرند.

مقاله پیش رو، حقیقت ادراک و مراتب آن را از دیدگاه شیخ اشراق بررسی کرده است. برای تبیین دیدگاه شیخ اشراق، نخست بررسی و تبیین نظریه مشا لازم و ضروری است. از این رو، نخست نظر شیخ فلاسفه اسلام به اختصار بررسی، و سپس به تبیین دیدگاه شیخ اشراق پرداخته شده است. ساختار، مطالب، شواهد و مستندات به گونه‏ای تدوین شده که کاملا جنبه مقایسه‏ای این دو نظریه، نمایان شده است. نکته مهم دیگری که در این نوشتار بر آن تکیه شده این است که تمام مطالب به طور مستقیم به مهم‏ترین آثار این دو حکیم مسلمان، مستند شده و از مراجعه به کتابهایی که احیانا در این باره نوشته شده به جد خودداری شده است. در نتیجه، تحلیلها صرفا از نگارنده است و برخی از اشعار مولانا و شبستری و نیز مواردی از الاسفار الاربعه، به عنوان شاهد ذکر شده است.

پدیدارشناسی روح از جمله چهار کتابی بود که هگل در زمان حیات خود به چاپ رساند. وی در این کتاب که پیش درآمدی بر کل دستگاه فلسفی او بود، از یک سو روح را تنها حقیقت حاکم بر جهان دانست که فراگردهای شناخت جهان در آن تجلی پیدا می کند و از سوی دیگر فهم آدمی را از حوزه تجربه روزانه فراتر برد و در سطح و لایه های عمیق تر دانش فلسفی تفسیر کرد. بر این اساس حتی می توان گفت حاکمیت روح بر جهان نیز به نوعی به دانش فلسفی و فراگرد شناخت مبتنی بر تجربه درونی آدمی تکیه کرده است. لذا هگل کار خود را از تجربه شناخت معمولی یعنی یقین حسی و قابل درک برای همه آدمیان آغاز کرد و سیر تکاملی روح را اندک اندک به عمیق ترین لایه های شناخت یعنی ادراک، فاهمه، خودآگاهی و عقل پیش برد.هگل در پدیدارشناسی خود سودای آن داشت تا پس از طی مسیرهای طولانی و پرپیچ و خم به شناخت راستین دست یابد و از این رهگذر ادعای بزرگ فلسفی خود یعنی تفسیر حقیقت به واقعیت و واقعیت به حقیقت را اثبات کند.

از نظر عارفان، حق تعالی و مخلوقات از یکدیگر جدا نیستند. آفرینش تجلی حسن خداوند است: چون ذات حق تعالی خواست شناخته شود، عشق آغاز شد. عشق نخستین جلوه وجود است و قبل از آن چیزی نیست. حق تعالی زیباست، زیبایی ذاتا معشوق است. اگر خدا در صورت جمال تجلی نکرده بود، جهان پدیدار نمی شد. بیرون آمدن جهان به سوی هستی، از رهگذر آن عشق بود. اصل حرکت جهان، حرکت حبی بوده است و این حال همچنان ادامه دارد. در این مقاله دیدگاه عارفان در مورد رابطه حق و خلق تحلیل شده و بر اساس آن قول فیلسوفان (آفرینش خطی و قاعده الواحد) مورد نقادی قرار گرفته است.

این پژوهش بر آن است که برهان اجماع عام بر اثبات وجود خدا را با برهان فطرت مقایسه کند. ابتدا قرائت های مختلف برهان اجماع عام مطرح گردیده است: 1. تفسیرهای زیست شناختی که از عمومیت اعتقاد به وجود خدا، فطری بودن و نیز وجود خارجی خدا ثابت می شود. 2. برهان های ذوحدین ضد شکاکیت که برای اثبات وجود خدا علاوه بر اعتقاد عمومی (بر وجود خدا) از عقل نیز کمک گرفته می شود.همچنین انتقادهای جان لاک و دیگران بر این تقریرها مطرح و پاسخ های احتمالی مدافعان برهان آورده شده است. سپس تقریرهای مختلف برهان فطرت از دیدگاه برخی از متفکران اسلامی و تقریر پیشنهادی به صورت مختصر ذکر گردیده و در ادامه دیدگاه الوین پلانتینگا که بر آن است که اعتقاد به وجود خدا یک اعتقاد پایه است و بسیار شبیه برهان فطرت است مطرح شده است.در پایان مقایسه ای بین برهان اجماع عام و فطرت مطرح و اثبات شده است که برهان فطرت از اتقان بیشتری برخوردار است، زیرا اشکالات جان لاک بر برهان اجماع عام، دیگر بر برهان فطرت وارد نیست.

شناخت هستی همواره مورد توجه اندیشمندان اسلامی و غیر اسلامی بوده است. برای رسیدن به چنین شناختی از روشهای متعددی بهره برده اند. افلوطین یکی از متفکران مطرح در تاریخ فلسفه، همانند عارفان مسلمان تبیین منسجم و منطقی ای از هستی و مراتب آن ارایه می دهد.افلوطین بر آن است که عالم معقول از سه اقنوم یا سه اصل تشکیل شده است. اقانیم عبارتند از: احد، عقل و نفس. عارفان مسلمان نیز برای نظام هستی چینش خاصی را یافته اند. مقام ذات از نظر ایشان اولین مرتبه و بهتر است بگوییم فوق تمام مراتب هستی است.نویسنده بر آن است که با روش اسنادی و تحلیلی "احد" از منظر افلوطین را با "مقام ذات" عرفانی مقایسه کند. دستاوردهای مهم این تحقیق یافتن وجوه مشترکی بین احد و مقام ذات است، همانند: تعالی، اطلاق، بدون اسم و رسم، غیر قابل شناخت و...

هیوم در مباحث زیبایی شناسی خود به دنبال اصلی برای موضوع مناقشه انگیز ذوق است. به عقیده او زیبایی در خود اشیا نیست، بلکه در ذهنی جای دارد که این اشیا را مورد تامل قرار می دهد. او ظاهرا ادعایی پارادوکسیکال را مطرح می کند. از یک سو درک زیبایی امری است ذهنی و برخاسته از احساس و کاملا سوبژکتیو و از سوی دیگر می توان درباره یک اثر هنری و ارزش زیبایی شناختی آن به قضاوت نشست و حکمی زیباشناسانه را نسبت به حکم دیگر ترجیح داد که این خود نشان از وجود معیاری بیرونی و اوبژکتیو در قضاوت هنری دارد. هیوم بین الاذهانی بودن درک زیباشناختی را که موجب حصول یک توافق جمعی درباره آن می شود را امری بدیهی می دانست. اما درعین درک اهمیت تجربه زیباشناختی بر روی نقش منتقدان تکیه دارد. کسانی که با داشتن برخی ویژگیها، قضاوتشان بدل به معیار ذوق می شود که این معیار نه از جنس عاطفه بلکه امری است واقعی. در مقاله حاضر سعی بر آن است که تاکید هیوم بر نقش منتقدان واقعی به عنوان مرجع قضاوت میان ذوق افراد بررسی و اعتبار آن سنجیده شود.

تاریخ کهن و دیرپای حکمت و حکیمان نامدار ملل واقوام، بویژه یونان، از ابعاد مختلف ظرفیت بحث و تعمق و تحقیق و پژوهش دارد. یکی از آن ابعاد، ادعای پیامبر بودن آنان و یا دست کم منشا و حیانی داشتن نظرها، ایده ها و دانشهای آنان است.در این مقاله، این موضوع با تکیه برآرا سهروردی و صدر المتا لهین مورد بررسی شده است. آن هم از این جهت که به نظر می رسد این دو بزرگوار بیش از دیگران بدین موضوع پرداخته اند و تصریحات و نصوص متعددی در این بحث از آنان باقی مانده است. البته در کنار ظواهر و احیانا نصوصی از قرآن و روایات در این بحث، نظرات و سخنان برخی دیگر از بزرگان متقدم و متاخر نیز آورده شده و نهایتا احتمال پیامبر بودن برخی حکیمان بزرگ، یا دست کم منشا و حیانی داشتن بسیاری از نظرات و دانشهای آنان تقویت شده و بر اشتراک تمامی فرهنگها در روند تکاملی علوم و معارف انسانی و آموزه ها و هدایتهای نظری و عملی تاریخ بشر، نیز بر این که قافله علم و دانش بشری از نخستین پیامبر، حضرت آدم (ع) آغاز گشته و در مسیر صعب و طولانی و پر فراز و نشیب خود توسط آخرین ولی معصوم، حضرت مهدی (ع) به کمال نهایی حود خواهد رسید، تا کید شده است. حاصل و ثمره این بحث، می تواند برون رفت از تنگ نظری و انحصار فرهنگی و تکریم و تقدیس میراث مشترک دانش بشری باشد و به دیگر سخن، رویکرد فرهنگی و معرفتی و دینی ما با انسانهای دیگر، تا ممکن است و در تضاد و تعارض با ضروریات فرهنگی و اعتقادی ما نیست، باید رویکردی ایجابی و مثبت باشد و تعامل و همکاری فرهنگی و بهره بردن ازدستاوردهای دانش و معارف یکدیگر را از اولویتهای خود بدانیم. اصل بر خوشبینی و خوش نفسی باشد مگر آن که خلاف آن ثابت شود نه بر عکس

یکی از پژوهش های راهگشا در مقوله "نیاز بشر به وحی و نبوت"، بررسی و تجزیه و تحلیل آرا ابن سینا، به عنوان یکی از برجسته ترین فیلسوفان نظریه پرداز، در این زمینه است. ابن سینا از دو زاویه به این مساله نظر انداخته است: نخست از زاویه فردی و معنوی و دیگر از زاویه اجتماعی و دنیوی. از نگاه نخست، ایمان به خدا، سیر و سلوک و حیات معنوی را در پرتو تعالیم دینی راه نجات و سعادت و عروج به مدارج کمال می داند. او فصلی دلکش و خواندنی را تحت عنوان "مقامات العارفین" در فیلسوفانه ترین اثرش یعنی الاشارات والتنبیهات به تجزیه و تحلیل این بحث اختصاص داده است. علاوه بر این، وی در این اثر از طریق ضرورت نیاز به جعل قانون لازم الاجرا، بر ضرورت نبوت و شریعت استدلال می کند. اما بحث ابن سینا از نقش اجتماعی و دنیوی دین را باید بیش از هر جایی در مفصل ترین اثر مابعد الطبیعی او یعنی کتاب عظیم الهیات شفا جستجو کرد. ابن سینا در این متن سترگ فلسفی ضمن اقامه برهانی بر ضرورت تشریع الهی و نیاز بشر به وحی و نبوت برای اداره بهینه اجتماع بشری، جزییات و لوازم این نظریه را مورد بحث و کنکاش قرار داده است. از نظر او، نبی از طریق آوردن برترین قانون، تربیت اخلاقی و معنوی مردم، و طراحی ساختار مدینه و نهادهای آن زمینه را برای سعادت فرد و جامعه مهیا می سازد. نگارنده این مقاله کوشیده است در حد بضاعت خود به کاوش در این نظریه و تجزیه و تحلیل ابعاد و اجزا آن بپردازد.

هدف از این مقاله تبیین نزول نفس و سازگاری آن با نظریه جسمانیه الحدوث می باشد. در ادامه بحث مبحث خزائن الهی مطرح می گردد.در نهایت، بحث به آنجا می رسد که در عین حال که نفس در سیر تحول ماده به وجود می آید و به بدن تعلق می گیرد با نزول آن از عالم ملکوت منافاتی ندارد، زیرا نزول بیانگر وجود ملکوتی نفس می باشد که غیر از وجود طبیعی آن است. در یک نگاه کلی همه موجودات طبیعی علاوه بر وجود طبیعی یک وجود ملکوتی دارند که وجود طبیعی رقیقه آن محسوب می شود.

با ورود فلسفه یونانی به کشورهای اسلامی و آغاز عقل گرایی اسلامی تشکیکاتی درباره حقیقت وحی اسلامی صورت گرفت و به همین دلیل فلاسفه اسلامی نظیر فارابی بر آن شدند که تعارض بین وحی اسلامی و عقل را حل کنند و به این ترتیب اولین تفسیر عقلانی از وحی را فارابی مطرح کرد و این نظریه پس از فارابی توسط ابن سینا تکامل یافت.در این مقاله ابتدا نظریه فارابی درباره وحی اسلامی و مقدمات مربوط به آن مانند انواع عقل و سایر قوای انسانی مورد بحث قرار گرفته و سپس تغییراتی که ابن سینا به این نظریه داده مورد توجه قرار گرفته و در پایان نقدهایی به این نظریه وارد شده است.

افزون بر آموزه های ادیان الهی که به گونه ای به بحث حدوث عالم پرداخته اند، فلاسفه، عرفا و متکلمین نیز به فراخور مقام خود از آن سخن به میان آورده اند.از دید گاه فلسفی درباره چیستی معنای حدوث سه نظر عمده میان فلاسفه مطرح گردیده که یکی حدوث ذاتی، دوم حدوث دهری و سوم حدوث زمانی حکمت متعالیه است. در کنار نظرات فلاسفه، حدوث زمانی متکلمین و حدوث عرفانی عرفا نیز مطرح گردیده است. به نظر می رسد آموزه های دینی در مورد حدوث عالم مادی بیشتر منطبق بر حدوث زمانی حکمت متعالیه و در مورد عالم مجردات منطبق بر حدوث سرمدی میرداماد می باشند. فلاسفه مشا، حکمت متعالیه و متکلمین، حدوث عالم را بنا بر وحدت تشکیکی و مستقل انگاری وجودات رابط مطرح کرده اند در حالی که در این نگاه، عالم خلق و آفریده نمی شود بلکه تنها بسط عالم ماده و خروج قوه های آن به سوی فعلیت مطرح می شود. به نظر می رسد با ابهام زدایی مفاهیم کلیدی مانند اراده، ازل، ابد، حدوث و قدم و پی گرفتن سیر بحث حدوث عالم بر مبنای ارتباط وجودات رابط با واجب الوجود بتوان دیدگاه فلسفی منسجم تری از بحث ارائه نمود و با استخراج دیدگاهی جامع از کتاب و سنت در مورد حدوث عالم، همراهی و هماهنگی دین و فلسفه را به نحو مطلوبتری ترسیم کرد.