پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1384 | دوره:6 | شماره:23-22 |تعداد مقالات:8

میرداماد و ملاصدرا دو استوانه حکمت اسلامی ایران زمین اند که یکی از استرآباد و دیگری از شیراز برخاسته و در اصفهان به هم می رسند. هر یک صاحب اندیشه هایی ژرف در مسایل حکمت الهی، از جمله در جهان شناسی است که این مقاله مختصر به پاره ای از مبانی فکری و دیدگاه های آنان در این باب می پردازد بحث اصالت وجود یا ماهیت و تعلق جعل به ماهیت یا وجود، از مبانی مورد اختلاف، و مباحثی چون حرکت جوهری، حرکت سرمدی افلاک، حدوث دهری عالم یا حدوث زمانی بدون ابتدای زمانی آن، و ربط حادث و قدیم از مسایل مورد توجه این دو حکیم در باب جهان شناسی است که هر یک نظریه خاصی درباره آنها ابراز داشته اند که در حد مجال این نوشتار بررسی خواهد شد.

وجود شناسی (Ontology) یکی از عمده ترین مباحث فلسفی است که در فلسفه جدید غرب بدان بی مهری شده است. در دوران جدید، مارتین هایدگر برای احیای وجود شناسی تلاش زیادی کرد و مانند ملاصدرا کوشید تا از قلمروی مفهومی وجود فراتر رفته و به عرصه حقیقت عینی وجود نزدیک شود.از نظر هایدگر شناخت وجود تنها در شناخت دازاین و تحلیل اگزیستانسی مقدور است و ملاصدرا هم راه شناخت وجود را ادراکات حضوری انسان می داند. هر دو فیلسوف در فلسفه وجودی خود، مباحث مهمی درباره انسان، جهان، خدا، حرکت، زمان و لوگوس یا کلام الهی مطرح کرده اند که به اختصار در این مقاله بررسی و مقایسه می شود.

مطابق آیات و روایات، عالم تکوین در دو بخش عالم انوار و عالم اجسام خلق شده است. عالم اجسام متوقف و وابسته به عالم انوار عالم انوار مدبر آن است. اولین مخلوق خداوند، نور وجودی حضرت محمد (ص) است که همه چیز از آن پیدا شده و اصل عالم خلقت. تعابیر مختلفی چون عقل، نور، روح و قلم درباره آن به کار رفته است. انوار حضرت امیرالمومنین (ع)، فاطمه (ع)، ائمه اطهار، انوار 124هزار پیامبر، عرش، کرسی، لوح، بهشت و انوار مومنین از نور وجودی پیامبر (ص) آفریده شده است. آب اولین مخلوق در عالم اجسام است که با واسطه از نور پیامبر (ص) خلق شده و از آن تمام این عالم ماده در شش روز از ایام ربوبی پدید آمده است.

مقاله حاضر به بررسی نظریه مولوی درباره عقل می پردازد. وی عقل را دارای انواع مختلف می داند و برای هر کدام کارکرد خاص تعریف می کند. عقل جزیی به مصلحت اندیشی معروف است و چندان با عشق سر سازگاری ندارد اما عقل کلی آدمی را از قید بندگی می رهاند و به مراتب عالی کمال می رساند.در این مقاله با استناد به اشعار مولوی علاوه بر توضیح مراتب عقل، به تقابل برخی از مراتب آن با عشق هم پرداخته شده است.

متکلمان مسلمان در برابر قاعده «الواحد لایصدر عنه الا الواحد»، به دو دسته تقسیم شدند. برخی که دارای گرایش های فلسفی قوی تر بودند، از این قاعده و یکی از نظریه های نظام فیض دفاع کردند؛ برای نمونه خواجه نصیرالدین طوسی فیض را با زبان ریاضی و به صورت نمادین تقریر کرده است. اما اکثریت متکلمان مسلمان با قاعده الواحد و نظریه های ارایه شده درباره نظام فیض به مخالفت پرداختند. مخالفت گروه اخیر از دو حیث روانشناختی – نظریه های ارایه شده درباره نظام فیض نافی قدرت مطلقه و اختیار الهی هستند – و منطقی – تحلیل حکمای مشایی درباره اعتبارات مختلف در عقل اول و نقش آنها در پیدایش کثرت نادرست است – قابل بررسی است.

مساله مابعدالطبیعه به عنوان اساسی ترین پرسش در اندیشه کانت و هایدگر، کل نظام فلسفی آنها را تحت تاثیر قرار داد. از این رو، مساله عمده کانت، چالش های اساسی عقل گرایی و تجربه گرایی مابعدالطبیعه زمان او بود که باعث بطلان و شکست مابعدالطبیعه گردید. لذا تلاش عدمه او نجات مابعدالطبیعه از جزمیاتی بود که گریبان گیر آن شده بود. هایدگر نیز مانند کانت، توجه اصلی خود را به مابعدالطبیعه معطوف کرده و مابعدالطبیعه زمان خود را دچار بحران های اساسی می دانست و درصدد بود تا به احیای دوباره اساس آن بپردازد.کانت امکان یا عدم امکان مابعدالطبیعه را به امکان صدور احکام تالیفی پیشین در آنها احاله کرد و با تبیین نحوه کارکرد مقولات حس و فهم، و نشان دادن این که اطلاق آنها تنها در عالم تجربه و پدیدار است، مفاهیم ناپایداری و اشیا فی نفسه را به علت این که مفاهیم عقلی صرف هستند، از قلمرو علم انسان خارج کرد و نشان داد که اگر ما مفاهیم عقلی را با استفاده از مقولات فاهمه برای اثبات مسایل مابعدالطبیعه مانند آزادی، خلود نفس و خدا به کار ببریم، دچار تناقص می شویم. پس چون مابعدالطبیعه دارای احکام غیرتجربی و تحلیلی پیشین هست، امکان کاربرد احکام تالیفی پیشین در آن وجود ندارد. بنابراین، مابعدالطبیعه به عنوان یک علم، غیرممکن و باطل است، اما به عنوان یک تمایل و استعداد طبیعی وجود آن مورد تصدیق است.هایدگر نشان داد که نقد عقل محض کانت طراحی بود برای احیای مابعدالطبیعه، از این رو، کانت مساله امکان هستی را در مابعدالطبیعه به پرسش از امکان وجود احکام تالیفی پیشین ارتباط داد. اما در عین حال، نحوه مواجهه هایدگر با مابعدالطبیعه تفاوت زیادی با کانت داشت؛ یعنی از آن جا که وجود برای او مقام اول داشت، بحران مابعدالطبیعه را ناشی از غفلت از وجود و پرداختن به موجودات، و تغییر معنای حقیقت از انکشاف و ظهور به مطابقت می دانست که در نتیجه آن، انسان به عنوان فاعل شناسا محور موجودات و حقیقت شده است. هایدگر سپس با طرح ویژگی های گوناگون وجود، بالاخص اوصاف دازاین، مانند زمان مندی، جهان مندی، زبان و غیره، درصدد احیای اساس مابعدالطبیعه بود، اما به این نتیجه رسید که احیای مابعدالطبیعه اساسا غیرممکن است و لذا باید از آن گذشت، که او با این گذشت، کل تفکر مابعدالطبیعی غرب را پشت سرمی گذارد تا این که به تفکر، متفکران عهد پیش از سقراط، چون هراکلیتس و پارامنیدس برسد و تا تذکر نسبت به وجود امکان پذیر گردد.

جایگاه عیسی (ع) در ادبیات قرآن و پس از آن در احادیث نبوی جایگاهی یگانه است. این نوشتار به جایگاه عیسی (ع) در آخرالزمان باوری اسلامی می پردازد، که به ویژه در منابع اهل سنت جایگاه خاصی را داراست. موضوع مزبور در منابع روایی تحت باب کتاب اشراط الساعه گنجانیده شده است. یکی از علایم یا نشانه های فرارسیدن «ساعه» یا قیامت، نزول عیسی (ع) از آسمان است که با نشانه های دیگری همانند خروج مهدی و دجال همراه است.