کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی (کاوش نامه)
سال:1388 | دوره:10 | شماره:مسلسل 19 |تعداد مقالات:12

بررسی های تاریخی (در زمانی) در زبان، دیدی تاریخی نسبت به تغییرات آن در طول زمان دارد. این تغییرات معمولا نمودارهای مناسبی از پدیده انتقال فرهنگی جوامع در طول تاریخ است و نتایج بررسی این تغییرات، نقش مهمی در پیشرفت دانش انسان شناسی، به ویژه اسطوره شناسی و مردم شناسی، داشته است. نتایج مطالعات زبان شناختی، می تواند اطلاعات ارزنده ای را در اختیار اسطوره شناس قرار دهد تا برای تفسیر و کشف معانی رمزی اسطوره ها و اثبات فرضیه های خود، ابزارهای لازم را به دست آورد.در این جستار، ضمن پرداختن به ارتباط میان زبان و اسطوره در فرهنگهای بشری و ذکر آرای برخی نظریه پردازان و اسطوره شناسان نامی غرب در این باره، چند نمونه از بن مایه های اساطیری شاهنامه، از جمله کیومرث و جمشید، را به عنوان الگوی انسان و زوج نخستین، اسطوره جام جهان نما و ارتباط آن با واژه فروردین و ردیابی پدیده انتقال فرهنگی را در تغییرات معانی واژه کوی (و کیانیان)، انتخاب کرده، در جهت تلفیق زبان شناسی و نشانه شناسی اساطیری و برقراری ارتباط منطقی میان بافت زبانی و ویژگیهای اسطوره شناختی مورد بررسی قرار داده و نشان داده ایم که یافته های بررسی های زبان شناختی تاریخی نقش عمده ای در کشف معانی و تحلیل محتوایی این اسطوره ها دارد.

داستان «یوسف وزلیخا» از داستان های مشهور ادب فارسی و نام یکی از منظومه های هفت اورنگ جامی است که به سبب شهرت، بازتاب وسیعی در شعرغنایی فارسی داشته است. اصل این داستان عبری است، اما با تفاوتهایی در جزییات، در قرآن کریم نیز آمده و احسن القصص نام گرفته است و تنها داستان قرآنی است که یک سوره کامل(سوره یوسف(ع) را به خود اختصاص داده است. با استفاده از این داستان، نزدیک به نود (90) اثر منظوم فارسی و ترکی به وجود آمده است، لیکن این منظومه ها با اصل داستان تفاوت هایی دارند. در این مقاله ضمن گزارش و تحلیل سه روایت مشهور از این داستان در ادب فارسی، ساختار داستانی آنها با یکدیگر و با اصل داستان در قرآن مقایسه می شوند تا میزان پای بندی یا عدم پای بندی نظیره سازان به اصل داستان معلوم گردد. این سه روایت عبارت اند از: 1. یوسف و زلیخای طغانشاهی (منسوب به فردوسی) 2. یوسف و زلیخای خواجه مسعود قمی (متوفی890ق) 3. یوسف و زلیخای عبدالرحمان جامی (متوفی 898ق). برای اجتناب از افزایش حجم مقاله، فقط خلاصه داستان در قرآن کریم درمتن مقاله خواهد آمد. در بخش دوم مقاله، بن مایه های مشترک سه روایت یوسف وزلیخا مقایسه و تحلیل می شوند تا میزان تفاوت و شباهت روایات معلوم گردد. این بن مایه ها عبارت اند از: آغاز عشق از سوی معشوق، عشق یک طرفه، عشق نامادری به نافرزندی، داستان های فرعی، سفر، حسد، خواب و رویا، نیرنگ، چاه، چاره گری اطرافیان، تحمل سختی ها، آزمایش، مجالس بزم، دایه، خرق عادت، تهمت، انتظار و انزوا.

موضوع این پژوهش بررسی رابطه موضوع و نگرش نویسنده با ماهیت ویژگی های زبانی متن است. این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا گاه در یک متن ادبی منثور، مانند نثر تفسیر عرفانی در نوبت سوم کشف الاسرار ابوالفضل رشیدالدین میبدی به انواع نثر با ویژگی های زبانی متفاوت روبه رو هستیم و دلایل وجود تنوع موضوعی و زبانی در یک متن کدام است؟ بدین سبب پاسخ این پرسش در نوبت سوم این تفسیر ده جلدی مورد بررسی قرار گرفت. ابتدا طرح هایی برای طبقه بندی محتوای متن تعیین شد. سپس کارآیی طرح ها در طبقه بندی موضوعات مورد آزمایش قرار گرفت. عاقبت طرحی که قادر به طبقه بندی موضوعی متناسب با نوبت سوم باشد، انتخاب شد. در طی تلاش برای طبقه بندی موضوعی، نقش اساسی نگرش نویسنده نسبت به موضوع در تغییر ویژگی های زبانی انواع نثرآشکار شد. در نهایت بر اساس یافته ها انواع نثر بخش تفسیر عرفانی کشف الاسرار به پنج گروه؛ نثرعلمی تفسیری، نثرتعلیمی اخلاقی، نثررمزآلود، نثرغزل گونه و نثرتوصیف شهود تقسیم گردید. این تقسیم بندی بر مبنای مقایسه تفاوت های این پنج گونه نثردر هشت محور مشترک؛ واژگان، ساختار نحوی جملات، معانی جملات، عاطفه، تخیل، موسیقی، کاربرد آیات، احادیث، شعر، حکایات و نقل قول از بزرگان شریعت و طریقت قرار دارد. یافته ها تاثیرات تعیین کننده، عمیق، همه جانبه، پیچیده، گسترده و مستقیم موضوع و همچنین نگرش نویسنده نسبت به موضوع را بر ویژگی های زبانی انواع نثر نشان می دهند.

عوامل ربط در نظریه هالیدی به عنوان یکی از ابزارهای انسجام متن یا ابزارهای پیوند جمله های یک متن مطرح می شوند. این عوامل، عواملی هستند که بین دو جمله یا اول آنها قرار می گیرند و آنها را به هم متصل می کنند. مشهورترین عنصر این عامل در زبان فارسی حروف ربط هستند؛ اما عناصر دیگری نیز مانند قید و گروه حرف اضافه ای به عنوان عامل ربط در متن فعالند که عملکرد همه آنها همانند عملکرد حروف ربط است. به طور کلی عوامل ربط به چهار دسته تقسیم می شوند: الف) رابطه افزایشی، شامل: ساده، مرکب، مزدوج، توضیحی، تمثیلی؛ ب) رابطه تقابلی، شامل: ساده، مرکب، مزدوج؛ ج) رابطه علی، شامل: عادی، معکوس؛ د) رابطه زمانی، شامل: ترتیبی، همزمانی، ارجاعی، انجامی. در این مقاله تنها به عامل اخیر یعنی عامل ربط زمانی پرداخته شده است. در این عامل زمان و توالی زمانی نقشی اساسی در پیوند جمله های یک متن به یکدیگر دارند. این عناصر گاهی از طریق ساختاری نیز جمله ها را به هم متصل می کنند که تاثیری در انسجام متن ندارد.

قصاید خاقانی حاوی مضامین متعددی چون مدح، منقبت و موعظه و پند است که در برخی جنبه ها ممکن است با هم متضاد به نظر برسند؛ اما مسلم است گوینده واحد، آن هم گوینده ای دقیق و ماهر چون خاقانی، دارای اندیشه واحد و منسجم است و میان زبان و اندیشه او پیوند تام وجود دارد، برای دست یابی به کیفیت این پیوند، با توجه به اهمیتی که جمله در دانش معانی دارد، جملات انشایی قصاید خاقانی مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب جمله انشایی از آن جهت است که در آن احتمال صدق و کذب وجود ندارد، چون جمله انشایی از مساله یا حادثه ای بیرونی خبر نمی دهد، بلکه بیانگر اندیشه و قصد و غرض گوینده است. جمله های انشایی شامل پرسش، امر و نهی بر اساس دو مقوله دستوری و معنایی استخراج شده است. مواردی که جمله های انشایی در معنی اصلی خود به کار رفته بسیار کم و معدود است، در عوض مواردی که این جملات در معنی ثانوی خود به کار رفته است، چند برابر است؛ بدین سبب بر اساس نقش های معنایی که گوینده از این جملات در بافت ابیات لحاظ کرده، است آنها ذیل مقولات معنایی طبقه بندی شده اند و بر اساس جدول های آماری مقولات معنایی، بسامد این مقولات توجیه و تحلیل شده اند تا شیوه و قصد خاقانی از سرودن مضامین متعدد روشن شود.

در این مقاله تشبیهات مخزن الاسرار و تحفه الاحرار، از وجوه مختلف موضوعی، طرفین تشبیه، وجه شبه، ادات، حسی، عقلی و انتزاعی بودن، مفرد و مرکب بودن و... بررسی و دسته بندی گردیده و پس از تطبیق تشبیهات هر دو شاعر، تحلیلی آماری و علمی از آنها ارایه شده است. یکی از اهداف این نگرش تحلیلی و تطبیقی، بررسی آماری تشبیهات هر دو شاعر و مشخص نمودن میزان ابتکار و تقلید جامی بود، هدف دیگر، دست یافتن به دیدگاه جامعی درباره نوع و دسته بندی تشبیهات آنها بود. پژوهش کاملا جنبه علمی دارد، یعنی تمام تشبیهات دو اثر مورد بررسی واقع شد (که به دلیل محدودیت مقاله، بخش هایی از تشبیهات به عنوان نمونه ذکر گردید، ولی آمارها و درصدها شامل تمام تشبیهات است). مخزن الاسرار با 2254 بیت، 631 تشبیه و تحفه الاحرار با 1726 بیت، 430 تشبیه دارد، که با توجه به تقسیم تعداد تشبیهات آنها بر تعداد ابیاتشان، قدرت تشبیه سازی و تصویرگری نظامی از جامی بیشتر است. (زیرا از کل تشبیهات این دو اثر سهم نظامی 57 درصد و سهم جامی 38 درصد است و 5 درصد نیز تشبیه مشترک دارند) تحفه الاحرار جامی از نظر تنظیم ابواب و موضوعات دقیقا تقلیدی از مخزن الاسرار نظامی است؛ در تشبیهات نیز اگرچه 5 درصد تشبیه مشترک در این دو اثر دیده می شود اما چنانکه از ارقام پیداست سهم تشبیه سازی نظامی بیشتر است و تحفه الاحرار از این حیث نیز نمی تواند بر مخزن الاسرار برتری داشته باشد. از نکات مهم دیگر، توجه هر دو شاعر به آوردن اوصاف انسانی در مشبه و آوردن اشیا و ابزار در مشبه به تشبیهات آنها است. این پژوهش همچنین ثابت می کند که هر دو شاعر بیشتر به تشبیهات حسی به حسی و عقلی به حسی و تشبیه مفرد گرایش دارند. غالب تشبیهات نظامی و جامی در این دو اثر از نوع تشبیه بلیغ است، نظامی بعد از تشبیه بلیغ به تشبیه مرسل و جامی به تشبیه مفصل علاقه مند بوده است.

بررسی بازتاب اندیشه های کلامی در متون ادبی، عرفانی، از جمله در مثنوی مولانا جلال الدین (672-604 ﻫ .ق)، از جهات مختلف حایز اهمیت است. دست یابی به مبانی فکری و باورهای دینی و مذهبی عرفا و ادبا قطعا در فهم درست تر آثار ایشان مفید و در نشان دادن میزان تسلط ایشان در به کارگیری اصطلاحات و مفاهیم دینی و کلامی، موثر است.مقاله حاضر می کوشد ضمن بررسی صفات الهی در نزد مهم ترین فرق کلامی اسلامی، آرا متفاوت آنها را درباره کلام اله، به عنوان یکی از جنجالی ترین صفات الهی، جست وجو کند و دیدگاه مولانا را به عنوان شخصیتی که مسایل دینی و کلامی را با عرفان اسلامی در نهایت مهارت و توانایی به هم آمیخته و آن دو را با شهد ادب فارسی در کام مشتاقان ریخته است، بیابد و نشان دهد که آیا نظر او را درباره «کلام الهی» می توان با یکی از فرقه های اسلامی منطبق دانست یا خیر.

قیاس چه به معنی لغوی (مقایسه و همانندی برقرار کردن میان دو یا چند چیز) و چه به معنی اصطلاحی (انواع قیاس منطقی و اصولی) بسامد زیادی در مثنوی دارد. در عین حال، مخالفت با قیاس یکی از موضوعات مهم در تعلیم عرفانی مولانا بویژه در حوزه شناخت، به شمار می رود. در مثنوی، قیاس گاه به معنی دلیل و برهان عقلی آمده است، گاه به معنی حدس و گمان، و زمانی به معنی اصطلاح منطقی و در تمام موارد، مولانا با آن مخالفت می ورزد. قیاس کردن به عنوان عامل اصلی خطای شناختی آدمیان، محور اصلی بسیاری از داستانهای مثنوی هم هست، به طوری که تقریبا در تمامی داستانهای دفتر اول خواننده با کاربردهای مختلف قیاس باطل و اغلب مخالفت با آن مواجه می شود. در این مقاله پس از اشاره به معانی مختلف قیاس، ضمن مرور چندین داستان مثنوی دغدغه و حساسیت مولانا را در این زمینه نشان داده ایم. گرچه مولانا در مقام یک شاعر باید بیشتر به شباهتها و برقراری نسبت میان چیزها تاکید کند، اما در مقام یک عارف متفکر و متامل در پی تاکید بر تفاوتها و امتیازات امور و پدیده ها هم برآمده است. این مساله ضمن آنکه قدرت فکری مولانا را در کنار قوت شاعری او نشان می دهد، تعهد عرفانی اورا نیز نشان می دهد که بر اساس آن قیاس را مردود و موجب خبط و خطا شمرده است، بویژه وقتی از تجربه ها وحقایق فراترازحواس و طبیعت، که مدعای اصلی یک عارف امکان دسترسی بدانهاست، سخن به میان می آید. اما نکته مهم در این میان این است که مولانا خود در عمل تن به قیاس می دهد و در تبیین بسیاری از مسایل اخلاقی و عرفانی انواع قیاسها را به کار می برد .