کتابداری و اطلاع رسانی
سال:1389 | دوره:13 | شماره:3 (مسلسل 51) |تعداد مقالات:15

چند سالی است که با مشارکت چهار ناشر که خود را ناشران کتاب های کتابداری معرفی کرده اند و ناشران دیگری که کتاب های کتابداری منتشر می کنند، آثار زیادی مشاهده می شود که دانش آموختگان جدید رشته کتابداری از دوره های تحصیلات تکمیلی آنها را تالیف یا ترجمه کرده اند. بر روی تعدادی از این کتاب ها اسامی یکسانی که همان اسامی درس های دوره های کارشناسی هستند، نیز حک شده است و احتمالا هر یک از آنها در این یا آن دانشگاه یا دانشکده به عنوان کتاب درسی معرفی و محتوای آنها تدریس می شود.

هدف این پژوهش، ارائه الگویی ترکیبی (کمی و کیفی)، سازوکاری مقایسه ای و فرمولی ساده ولی در عین حال جامع برای سنجش قدرت و ضعف رشته های علمی به منظور تحلیل حوزه های علمی در سطوح ملی و جهانی است. با استفاده از شاخص های مختلف علم سنجی، فرمول ارائه شده در عرصه مقاله های نمایه شده حوزه علوم اجتماعی کشور مالزی در SSCI طی یک دوره ده ساله (1999-2008) مورد آزمون قرار گرفت. یافته ها نشان داد: 1- تکیه صرف بر یک شاخص علم سنجی نمی تواند ابزاری چندان کارآمد برای ارزیابی برونداد علمی باشد 2- «شاخص توان علمی» معرفی شده در این پژوهش می تواند مبنای کمی قابل اطمینانی برای مقایسه و سنجش قدرت و ضعف رشته های درون یک حوزه مشخص باشد. محاسبه شاخص توان علمی بر مبنای تعداد انتشارات، تعداد استناد، تعداد استناد نشده ها، حجم انتشارات و استنادهای مجموعه است. در این شاخص، داده ها بر حسب نوع مدرک، دوره زمانی، موضوع و پنجره استنادی محاسبه و نرمال سازی و بر این اساس، امکان مقایسه رشته های درون حوزه میسر می گردد.

بافت به عنوان عنصری اساسی برای درک رفتارهای اطلاعاتی، توجه پژوهشگران فراوانی را از این حوزه به خود جلب نموده است. «ایزیک» نام مجموعه کنفرانس های بین المللی است که هر دو سال یک بار با محوریت همین مفهوم برگزار می شود. با وجود آنکه بیش از یک دهه از معرفی این مفهوم در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی می گذرد، تعریف های ارائه شده برای این مفهوم مانند مفاهیم اطلاعات و نیاز اطلاعاتی، متعدد و تا حدودی متفاوت است. از سوی دیگر، گاهی بافت را با وضعیت یکی پنداشته اند. در ارتباط با رویکردهای بافتی نیز اختلاف نظر بسیاری به چشم می خورد. برخی از پژوهشگران رویکردهای عینی را در مطالعات خود به کار می گیرند و برخی دیگر رویکردهای تفسیری را مناسب تر می پندارند. این مقاله به معرفی این مفهوم پرداخته و رویکردهای رایج مرتبط با آن و همچنین پژوهش های انجام شده در ارتباط با مفهوم بافت را به طور اجمال بررسی کرده است.

هدف از این پژوهش ارائه نمایی کلی از روند حاکم بر شمارگان منتشر شده مجله کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی از بهار 77 تا بهار 87 بوده است. برای این کار از 11 مولفه سهم مشارکت نهادها، رتبه ها و مدارک علمی نویسندگان مقاله ها، سهم مقاله ها بر حسب منبع استخراجی آنها، میزان مشارکت گروه های علمی تخصصی، روشها و تکنیک های به کار گرفته شده در مقاله ها، منابع و مآخذ مقاله های منتشر شده در نشریه، کیفیت جلد و صحافی شمارگان مختلف نشریه، شیوه دسترسی به شمارگان نشریه، بررسی دستاوردهای نشریه و تعیین روند حاکم بر شمارگان منتشر شده از نظر تعداد مقاله های به چاپ رسیده در نشریه به تفکیک سال، استفاده شده است. روش مورد استفاده در تحقیق، توصیفی - کاربردی پیمایش از نوع تحلیل محتواست. طی این پژوهش، در مجموع 339 مقاله در 39 شماره مجله با استفاده از 11 مولفه مزبور بررسی گردید. بر اساس یافته های پژوهش، سهم نهادهای علمی - پژوهشی داخل و خارج کشور در ارائه مقاله به نشریه 71.7% بوده است. از مجموع 339 نویسنده مقاله ها، مولفان با رتبه علمی استادی بیشترین تعداد از نویسندگان مورد بررسی را به خود اختصاص داده اند. مقطع تحصیلی نویسندگان 93 مقاله دکتری و 73 مقاله کارشناسی ارشد بوده است. در مجموع 10 گروه علمی - تخصصی در ارائه مقاله به نشریه مشارکت داشته اند. 33% از مقاله ها برگرفته از کارهای علمی - پژوهشی قبلی بوده است. از مجموع منابع و مآخذ مورد استفاده در نگارش مقاله ها، 64.3% از منابع لاتین استفاده شده است. از لحاظ نوع منابع و مآخذ به کار رفته، مقاله ها قبل از کتابها و پایان نامه ها قرار گرفت که نشان می دهد محققان این حوزه بیشتر مقاله محور هستند. کیفیت جلد و صحافی شمارگان مجله نیز تغییر و تحولات درخور توجه داشته است. به طور کلی، نتایج به دست آمده نشان دهنده وضعیت مطلوب کمی و کیفی نشریه کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس می باشد.

«کیفیت» و «قیمت» دو عنصر اساسی در تصمیم گیری های مدیریتی مربوط به فراهم آوری کالاهای اطلاعاتی است. بسیاری از مصرف کنندگان، قیمت را به عنوان ملاک کیفیت پذیرفته و در مقابل بسیاری از تولیدکنندگان و فروشندگان، برای القای کیفیت به مشتری، قیمتهای بالاتری را برای کالای خود در نظر می گیرند. سنجش میزان ارتباط بین این دو متغیر در کالاهای اطلاعاتی از قبیل کتاب ها و مجله ها، راهگشای تصمیم گیری مدیران در این زمینه است. تحقیق حاضر بدین منظور به مطالعه میزان همبستگی بین کیفیت و قیمت کتاب های حوزه علم اطلاعات پرداخته است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که هیچ نوع ارتباط معناداری بین این دو متغیر وجود ندارد و نمی توان قیمت را به عنوان شاخص کیفیت در کالاهای اطلاعاتی در نظر گرفت.بر این اساس، به نظر می رسد در اقتصاد و بازار پر رقابت امروزی، شروط موفقیت و بقای اقتصادی متحول شده و معادلات ارتباط کیفیت و قیمت به هم خورده است. در اقتصاد امروز، مسائل مهمی از جمله بهینه سازی مطرح می شود که رقبا برای به دست گرفتن بازار، سعی می کنند کیفیت را به نحوی ارتقا بخشند که کمترین تاثیر را بر قیمت داشته باشد و مصرف کننده نخواهد متوجه جبران هزینه بیشتر در ازای دستیابی به کیفیت باشد.

ظهور نظریه معناشناختی اطلاعات با رشد سریع و انفجارگونه اطلاعات در قرن بیستم در طول جنگ جهانی دوم همراه بود، نظریه ای که بر خلاف نظریه ریاضی اطلاعات که برگرفته از دیدگاه شانونی به اطلاعات بود، به محتوای پیام در یک پدیده تاکید دارد. آنچه در این نظریه معیار سنجش اطلاعات قرار می گیرد، میزان معنایی است که توسط عامل انسانی دریافت می شود. در این پژوهش، ضمن بررسی تفاوت های دو نظریه مطرح در حوزه اطلاعات نظریه ریاضی و نظریه معناشناختی - به تاریخچه نظریه معناشناختی اطلاعات، کاربردپذیری این نظریه درحوزه کتابداری و اطلاع رسانی و تبلور آن در نظریه های حوزه رفتار اطلاعاتی و اطلاع یابی پرداخته شده است.

هدف مقاله، بررسی کیفیت و سودمندی استنادها در مقاله های کتابداری و اطلاع رسانی بر اساس نوع، طبقه، و مکان استنادهاست. این پژوهش از نوع کاربردی و با روش تحلیل محتوا انجام گرفته است. جامعه آماری برای بررسی نوع و مکان استنادها 915 استناد و برای بررسی سطح سودمندی استنادها 1000 استناد مربوط به مقاله های پژوهشی تالیفی مجله های کتابداری و اطلاع رسانی با درجه علمی پژوهشی، فصلنامه کتاب، و دفتر کتابداری با درجه علمی ترویجی، مربوط به سال 1385 است. در این بررسی، مقاله های مروری به دلیل تفاوتهای خاص آنها با مقاله های علمی پژوهشی، مورد نظر نبود.نتایج پژوهش نشان داد: 1) بین الگوی استنادی نویسندگان (استفاده از انواع استناد)، در سه مجله مورد بررسی تفاوت معنا دار وجود دارد. 2) توزیع و پراکندگی استنادها در بخشهای مختلف سه مجله مورد بررسی، متفاوت است، به طوری که در هر سه مجله بیشترین تعداد استنادها ابتدا در بخش مرور نوشتار و سپس در بخش مقدمه قرار دارد. 3) سطح سودمندی استنادها در سه مجله مورد بررسی، متفاوت است. سطح سودمندی بالا در مجله کتابداری و اطلاع رسانی با 53.4%، بیشترین فراوانی را دارد، در حالی که این سطح سودمندی در فصلنامه کتاب 28.9%، و در کتابداری 27.9%است. 4) الگوی استنادی نویسندگان، مکان و سطح سودمندی استنادها در کل مجله های مورد بررسی متفاوت است.

پژوهش حاضر به بررسی وضعیت موجود کتابخانه های آموزشگاهی شهر زابل در سال تحصیلی 88-1387 می پردازد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه گردآوری داده ها، پیمایشی است. جامعه آماری آن، آموزشگاه های سه مقطع ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش دانشگاهی، شامل آموزشگاه های دولتی، غیرانتفاعی، شاهد و ...، به تفکیک دخترانه و پسرانه است. مهم ترین یافته های پژوهش نشان می دهد 84% آموزشگاه های شهر زابل، دارای کتابخانه هستند. فضای کتابخانه ها بسیار محدود بوده و 100% آنها کمتر از 30 مترمربع مساحت دارند. اکثر آنها برای مطالعه دانش آموزان فضایی را در نظر نگرفته اند. در کل، سهم هر دانش آموز شهر زابل از فضای اختصاص یافته به کتابخانه های آموزشگاهی 0.08 است. مجموعه کتابخانه ها از نظر کمی ضعیف هستند. 99% کتابخانه های آموزشگاهی کتابدار ندارند. در کل %53 کتابخانه های مورد مطالعه به صورت قفسه بسته و 47% آنها قفسه باز اداره می شوند. کتابخانه های آموزشگاهی مورد بررسی از لحاظ فضا، تجهیزات فیزیکی، منابع کتابخانه ای، بودجه، ارائه خدمات، نیروی انسانی متخصص، استفاده از فناوریهای جدید مانند رایانه، لوح های فشرده آموزشی و ... با مشکل اساسی روبرو هستند. این کتابخانه ها در تمام زمینه ها در حد استانداردهای کتابخانه های مدارس نیستند و به طور کلی می توان گفت با چالش های جدی مواجهند و توان پاسخگویی به نیازهای دانش آموزان را ندارند.

پژوهش حاضر، میزان و چگونگی استفاده از اینترنت در بین دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه کابل، عوامل موثر بر استفاده و نیز موانع و مشکلات استفاده از اینترنت را به عنوان عوامل بازدارنده بررسی می کند. نمونه آماری این پژوهش را 325 نفر دانشجوی مقطع کارشناسی دانشگاه کابل تشکیل می دهند که به طور تصادفی انتخاب شدند. نتایج نشان داد 72% دانشجویان دانشگاه کابل از اینترنت استفاده می کنند. این کاربران بیشتر با هدف یافتن اطلاعات علمی و تخصصی، دست یافتن به اطلاعاتی که در منابع دیگر یافت نمی شود و انجام تکلیف های درسی، از اینترنت استفاده می کنند. همچنین، ثابت شد بین میزان ساعت های استفاده از اینترنت، مهارت های اینترنتی دانشجویان و میزان تجربه استفاده از اینترنت، تفاوت معناداری وجود دارد. اما بین میزان ساعت های استفاده و شرکت در دوره های آموزشی اینترنت دانشگاه، نوع سکونت دانشجویان، داشتن رایانه شخصی و جنسیت کاربران، رابطه معناداری وجود ندارد. کمبود تعداد رایانه به نسبت دانشجویان، دسترسی نداشتن به اینترنت در همه دانشکده ها و سرعت کم اتصال، از جمله عوامل بازدارنده استفاده از اینترنت در داخل دانشگاه کابل و هزینه و قیمت زیاد دسترسی به اینترنت، نبود برق دائمی در کابل و سرعت کم اتصال به اینترنت، از جمله موانع و عوامل بازدارنده استفاده از اینترنت در خارج از دانشگاه کابل اعلام شده است.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی میزان درستی استنادهای به کار رفته در فهرست منابع و مآخذ مقاله های تالیفی فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی است. جامعه مورد بررسی در این پژوهش شامل  585ارجاع داده شده به کتابها و مجله های فارسی و لاتین تمامی مقاله های تالیفی سال 1387 فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی است که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای و جدول مورگان و رجسی حجم نمونه به تعداد 230 استناد تعیین شد. یافته های پژوهش نشان داد در 51.8% از استنادهای مقاله های لاتین، 39% از استنادهای مقاله های مجله های فارسی، 28.5% از استنادها به کتابهای لاتین و 48% از استنادهای کتابهای فارسی، اشتباه وجود دارد. به طور میانگین، در 41.8% از استنادهای صورت گرفته توسط نویسندگان به منابع مختلف اشتباه وجود دارد که از این میزان 21.4% اشتباهات اساسی هستند. همچنین، از نظر آماری، اختلاف معناداری بین میزان اشتباهات صورت گرفته در استنادها بر حسب نوع مدارک مورد استناد وجود ندارد. از سوی دیگر، در سطح اطمینان 95% می توان گفت نوع زبان مدارک مورد استناد بر میزان اشتباه تاثیری ندارد. از نتایج پژوهش استنباط می شود که اشتراک مساعی بین نویسندگان، ویراستاران و داوران و همچنین ارزیابی و بررسی برخی از استنادهای مقاله ها به عنوان بخشی از فرایند پذیرش مقاله ها می تواند به رفع این مشکل کمک زیادی کند.

پژوهش حاضر با استفاده از آمارها و شاخص های موسسه اطلاعات علمی و پرسشنامه، میزان مشارکت اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در تولید علم طی سال های 2000 تا 2007 و عوامل موثر بر آن را بررسی نموده است. این پژوهش یک مطالعه توصیفی - تحلیلی است. بر اساس آمار به دست آمده در پایگاه web of science تعداد مقاله های اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان طی سال های 2000 تا 2007 بیش از 3 15 عنوان است که بیشترین تعداد مقاله به سال 2007 با 48 عنوان و کمترین تعداد به سال 2000 با 3 عنوان مربوط است. همچنین، نتایج به دست آمده نشان می دهد دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان با 97 عنوان از مجموع 153 مقاله، بیشترین تولید را در بین دانشکده های وابسته به دانشگاه به خود اختصاص داده است. بیشترین میزان استناد (252 استناد)، به مقاله های تالیفی اعضای هیات علمی دانشکده پزشکی صورت گرفته است. تعداد مقاله های خارجی منتشر شده اعضای هیات علمی در مجله های غیر وابسته به ISI، 179 مقاله و تعداد مقاله های داخلی 617 عنوان مقاله است. تاثیر برنامه های تشویقی دانشگاه در ایجاد انگیزه اعضای هیات علمی برای چاپ مقاله در مجله های تحت پوشش ISI به طور میانگین ضعیف است. همچنین، بین میزان آشنایی اعضای هیات علمی دانشگاه با زبان انگلیسی و روش تحقیق و تعداد مقاله های چاپ شده آنان در مجله های تحت پوشش ISI رابطه معناداری وجود دارد.

برای برنامه ریزی و تخصیص اعتبارات و منابع میان مناطق مختلف، شناسایی جایگاه منطقه در بخش مربوط و رتبه بندی سطوح برخورداری از مواهب توسعه، ضروری است. با توجه به اینکه از توسعه فرهنگی به عنوان زیربنای توسعه در سایر جنبه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... یاد شده است و از طرفی توسعه کتابخانه ها و بویژه کتابخانه های عمومی، یکی از پیش نیازهای اساسی برنامه ریزی و توسعه فرهنگی جامعه مطرح است، در این مقاله سعی شده درجه توسعه یافتگی استان های کشور از لحاظ دسترسی به شاخص های بخش کتابخانه ای بررسی شود. برای انجام این کار، با انتخاب 12 شاخص کتابخانه ای، ابتدا با استفاده از روش تاکسونومی عددی وضعیت توسعه یافتگی استان  های کشور در این بخش شناسایی شد و استان های کشور در 3 طبقه «توسعه یافته»، «نسبتا توسعه یافته» و «توسعه نیافته» قرار گرفتند. در مرحله بعد، با استفاده از روش های آنتروپی شانون و SAW، استانهای کشور از لحاظ میزان برخورداری از این شاخص ها رتبه بندی شدند. نتایج تحقیق نشان داد در زمینه شاخص های کتابخانه ای، 27% از استان های کشور توسعه یافته، 50% نسبتا توسعه یافته و 23% توسعه نیافته تلقی می شوند. همچنین، نتایج رتبه بندی استان های کشور نشان داد استان های تهران، یزد و آذربایجان شرقی دارای بهترین وضعیت و استان های کردستان، قم و سیستان و بلوچستان دارای بیشترین محرومیت در این بخش هستند.

کتابخانه ها پیامد برنامه ها و خدمات خویش را اغلب با سنجه های قابل شمارشی نظیر میزان مراجعه و حضور در کتابخانه، گردش مواد و شرکت در برنامه های کتابخانه ارزیابی می کنند. اما با تاکید صرف بر معیارهای کمی، کتابداران نمی توانند به پرسش تاثیر خدمات کتابخانه بر شرکت کنندگان پاسخ گویند. این نوشته در پی آن است که به بررسی یکی از روش های موثرتر سنجش خدمات کتابخانه ها یعنی رویکرد ارزیابی پیامد بپردازد. این رویکرد به سنجش تغییراتی می پردازد که تماس با خدمات کتابخانه در زندگی کاربران به وجود می آورد. همچنین، فرایند چهار مرحله ای که «دارنس» و «فیشر» به منظور کمک به کتابداران در تعیین پیامد خدمات کتابخانه خود ابداع نموده اند، شرح داده خواهد شد. در حال حاضر، چالش پیش روی کتابداران، طراحی ابزاری برای ارزیابی پیامدهاست که از یک سو انعطاف پذیر بوده و با پیشرفت های پژوهشی تکامل یابد، و از سوی دیگر به ارضای تامین کنندگان بودجه و نمایش ارزش کتابخانه بینجامد.