تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1385 | دوره:13 | شماره:1 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:10

امروزه نقش سنجش از دور برای مطالعات مختلف منابع طبیعی به خصوص بررسی پدیده های موجود در مناطق سخت و دشوار غیر قابل انکار می باشد. استفاده از تبدیلهای طیفی در سنجش از دور ابزاری است  که می تواند برای شناسایی پدیده های مختلف که با تک باندهای معمولی قادر به شناسایی آنها نیستیم مورد استفاده قرار گیرد. در طول سه دهه گذشته متخصصان سنجش از دور از این تکنیک استفاده کرده و موفق به ارایه شاخصهایی تحت عنوان شاخصهای گیاهی گشتند که امروزه در اکثر مطالعات پوشش گیاهی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین تحقیقاتی نیز در زمین شناسی و خاک شناسی انجام شده که منجر به ارایه شاخصهایی برای شناسایی مولفه های خاک و کانی ها، گردیده است، با این حال به دلیل ویژگیهای پیچیده خاک، تحقیقات در این زمینه هنوز ادامه دارد. بررسی تغییرات طیفی خاکهای مختلف می تواند مقدمه ای برای ایجاد شاخصهای خاک فراهم آورد. در این تحقیق برای بررسی تغییرپذیری طیفی، از تبدیلهای طیفی مربوط به سنجنده TM (18 می1998 ) مربوط به منطقه خشک ورامین استفاده شد. تبدیلهای طیفی از روابط ریاضی بین تعدادی باند مناسب محاسبه می شوند. در این تحقیق جهت بررسی نقش تبدیلهای طیفی در مطالعات منابع زمینی به کمک داده های سنجنده TM سه سری داده مربوط به الف) سه مولفه اول حاصل از تجزیه و تحلیل مولفه های اصلی، ب) نسبتهای مختلف طیفی حاصل از باندهای انعکاسی و باند حرارتی و ج) باندهای اصلی سنجنده، استفاده شد و این شاخصها با یکدیگر مقایسه شدند. نتایج حاصل نقش PC3 را در تفکیک پدیده های مختلف نشان داد. PC3 پدیده های مختلف را با توجه به میزان رطوبتشان از هم تفکیک می کند. همچنین نتایج بررسی، قابلیت شاخصهای مختلف را در تفکیک پدیده های مختلف خاک نشان داد. با این حال تحقیقات بیشتر در مناطق مختلف برای بررسیهای بیشتر در این زمینه و ارایه روابط ریاضی بین شاخصهای مختلف و پدیده های زمینی توصیه می گردد.

بیابان زایی از آن جهت برای کشور ما اهمیت دارد که به موضوع تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب خشک ناشی از عوامل انسانی و اقلیمی می پردازد. درک بهتر روند تخریب سرزمین و پیشروی کویر و نیز خطرات بالقوه آن در آینده جز از طریق مطالعات مستمر و همه جانبه، بررسیهای دقیق محلی و بهره گیری از تجارب و مدلهای کمی موجود میسر نمی باشد. تحقیق حاضر که بر اساس دستورالعمل پیشنهادی فائو- یونپ (1984) انجام شده است، برخی از مولفه های اصلی بیابان زایی از جمله: 1) تخریب پوشش گیاهی، 2) تشدید فرسایش بادی و 3) گسترش شوری در بخش شمالی حوزه دشت یزد- اردکان به وسعت تقریبی 327700 هکتار را از دو جنبه: وضعیت فعلی بیابانی شدن و استعداد طبیعی منطقه برای شدن و بیابان زایی مورد مطالعه قرار داده است. پس از انجام مشاهدات و اندازه گیریهای صحرایی و آزمایشگاهی لازم، برای هر یک از سه فرایند مزبور و از دو جنبه فوق الذکر نقشه هایی با مقیاس 1: 50000 تهیه گردید. نتایج این تحقیق بیانگر آن است که درحال حاضر درجه تخریب پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه «شدید تا خیلی شدید»، گسترش شوری «متوسط تا شدید» و میزان فرسایش بادی «ناچیز تا متوسط» است در حالیکه استعداد طبیعی این سه فرایند به ترتیب «خیلی شدید»، «متوسط تا شدید» و «متوسط تا شدید» می باشد.دستورالعمل فائو- یونپ هر چند در نوع خود مفید و در مقایسه با سایر مدلهای موجود از جامعیت بیشتری برخوردار است، لیکن خالی از اشکال نمی باشد. برخی از این اشکالات عبارتند از: کمی نبودن برخی از معیارهای پیشنهادی آن، حساس نبودن برخی شاخص های پیشنهادی به تغییرات جزیی (یا به عبارتی وسیع بودن دامنه اعداد کلاس محدودیت ها)، دشوار بودن یا قابل اندازه گیری نبودن بعضی از معیارهای ارزیابی، همسنگ نبودن معیارهای پیشنهاد شده برای فرایندهای مختلف به ویژه از نظر تعداد.

هر چند واژه بیابان برای اغلب دست اندرکاران، واژه آشنایی به نظر می رسد، اما محققان علوم محیطی از جنبه تخصصی خود تعاریف و ویژگیهای متفاوتی برای آن بر شمردند. در این مقاله قلمرو بیابانهای استان هرمزگان از جنبه زمین شناسی مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به ویژگیهای زمین شناسی که در ایجاد و توسعه آنها موثر بوده اند، محدوده آنها نیز تعیین شده است. برای این کار ابتدا با استفاده از نقشه های زمین شناسی 1: 250000 ،1: 100,000 و1:1,000,000 سازمان زمین شناسی کشور و شرکت ملی نفت ایران، سازندهای زمین شناختی شور و تبخیری در محدوده استان شناسایی و در محیط GIS رقومی شده اند و تحت عنوان بیابانهای اولیه معرفی شده اند. با ترسیم شبکه زهکشی حوضه های آبخیز رودخانه هایی که حاوی سازنده های تبخیری بوده و سپس تعیین مناطق پایین دست سازنده های تبخیری که از طریق جریانهای سطحی به گچ و نمک آلوده شده اند، بیابانهای ثانویه استان تعیین گردیده است. از تلفیق دو لایه مذکور گسترش بیابانهای استان هرمزگان مشخص شده است. نتایج حاصل نشان داد که 36571.8 کیلومترمربع، (53.1 درصد) از مساحت کل استان را بیابانهای زمین شناختی به خود اختصاص داده اند که 17293.3 کیلومترمربع را بیابانهای اولیه و 19278.5 کیلومترمربع را بیابانهای ثانویه تشکیل می دهند.

اطلاعات موجود در نقشه های پوشش و کاربری اراضی در مدلسازی های هیدرولوژیکی به منظور تخمین زبری سطح یا ضریب اصطکاک و غیره می تواند مورد استفاده قرار گیرد. در این مقاله هدف مقایسه دو روش جهت تهیه نقشه کاربری اراضی و پوشش با استفاده از تصاویر ماهواره لندست می باشد. پیش از استفاده از داده های ماهواره ای ابتدا تصحیحات رادیومتری و هندسی بر روی داده های ETM+ صورت گرفت. سپس با بازدید میدانی، طبقات مختلف کاربری و پوشش اراضی تعریف و نمونه های آموزشی انتخاب گردید. از کلیه باندها به جز باند 6 برای طبقه بندی استفاده شد. به دلیل دقت پایین کلاسهای طبقه بندی شده مناطق مسکونی و جاده این طبقات از فرایند طبقه بندی حذف و جهت وارد کردن این طبقات در نقشه نهایی از لایه های اطلاعاتی در سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده گردید. نتایج حاصل از ارزیابی صحت تصاویر طبقه بندی شده نشان داد که روش فازی با استفاده از سه لایه در طبقه بندی با صحت کلی 75.12 درصد و ضریب کاپا 0.63 دارای بیشترین صحت و پس از آن روش فازی با دو لایه و حداکثر احتمال به ترتیب با صحت کلی 73.3 و 72.39 درصد و ضریب کاپا 0.6 و 0.59 در رتبه های بعدی از نظر صحت قرار می گیرند.

مناطق پوشیده از شن های روان در سطح وسیعی از کشور ایران ملاحظه می گردد که همواره  تهدیدی برای ساکنین این مناطق بشمار می رود. برروی این ماسه بادی ها گیاهانی ملاحظه می گردد که شناخت خصوصیات و ویژگیهای آنها برای تثبیت بیولوژیکی شنهای روان و مدیریت این گونه مناطق دارای اهمیت است. به همین منظور در این مطالعه نیازهای بومی شناختی آمودندرون (Ammodendron persicum) شامل سازگاریهای اقلیمی با بررسی شرایط اقلیمی حاکم بر رویشگاه ها، وضعیت خاک با تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، فنولوژی با ثبت مراحل نمو گیاه، واکنش به قطع با انجام قطع یکسره و اندازه گیری میزان رشد بعدی، رابطه با گیاهخواران با مشاهده چگونگی چرای مستقیم دام از گیاه در رویشگاه، ثبت نحوه تجدید حیات گیاه از نظر شاخه زاد و دانه زاد بودن مورد مطالعه قرار گرفته است. بر اساس مطالعات انجام شده آمودندرون گونه ای درختچه ای، شن دوست و دارای سن بین 10 تا 50 سال می باشد. از نظر فنولوژیکی رشد گیاه در زیرکوه قائن در نیمه دوم اسفند ماه آغاز، در اواسط اردیبهشت وارد مرحله گلدهی شده و تا اواخر خرداد ماه بذر آن می رسد. دوام و سرسبزی آن در طول سال بستگی به میزان بارندگی سالیانه دارد. آمودندرون گونه ای مقاوم به خشکی است و در شرایط اقلیمی خشک با متوسط بارندگی سالیانه حدود 150 میلی لیتر قادر به رویش است. تجدید حیات آن به دو صورت رویشی و زایشی است و در رویشگاه طبیعی بیشتر به فرم شاخه زاد مشاهده می گردد. دامهای چرا کننده به طور معمول از سرشاخه های آن در اواخر پاییز و زمستان تعلیف می نمایند. در مجموع با توجه به ویژگیهای آمودندرون، حفظ آن در مناطق رویشی با اهمیت بوده و امکان بهره گیری از آن در سایر مناطق نیز وجود دارد.

با در نظر گرفتن فرسایش ژنتیکی و سیر قهقرایی پوشش گیاهی استفاده از روشهای احیا و اصلاح مرتع از جمله کپه کاری برای افزایش تولید علوفه مراتع امری ضروری است. ارزیابی مراتع گل آدم سلماس نشان داد که بر اثر چرای سنگین و یکسره بسیاری از گونه های خوش خوراک در حال انقراض بوده و با بنیه و شادابی کم دیده می شوند. و برعکس گیاهان غیر خوش خوراک و مهاجم به مقدار زیاد در مرتع دیده می شوند. در استان آذربایجان غربی حدود 2.3 میلیون واحد دامی مازاد بر تولید مراتع وجود دارد. بنابراین استفاده از عملیاتی که موجب افزایش علوفه گردد کاری ضروری است. به منظور بررسی اثر عملیات کپه کاری در بهبود وضعیت و تولید مرتع، ایستگاه گل آدم سلماس واقع در منطقه نیمه خشک سرد با متوسط بارندگی سالانه 325.8 میلیمتر انتخاب شد. برای تعیین وضعیت، ظرفیت و گرایش مراتع به ترتیب از روش چهار عاملی، قطع و توزین و ترازوی گرایش استفاده شد. در مراتع گل آدم سلماس از سال 1379 تا1383 عملیات کپه کاری با گونه های Agropyron cristatum ،Agropyron desertorum ،Agropyron elongatum ،Onobrychis sativa ،Medicago sativa انجام گرفت. نتایج حاصل نشان داد که در محل عملیات کپه کاری وضعیت مراتع از خیلی ضعیف به ضعیف رسید و تولید از 78.4 کیلوگرم در هکتار به 172.6 کیلوگرم در هکتار افزایش یافت، میانگین پوشش گیاهی و درصد حفاظت خاک نیز از 20 درصد و 76 درصد در سال 1379 به ترتیب به 28 درصد و 86 درصد در سال 1383 رسید که اختلاف آنها معنی دار (P<0.05) بود.

به منظور مطالعه عملکرد و کیفیت علوفه در گونه علف گندمی (Agropyron cristatum L.) در مناطق نیمه استپی استان لرستان، 18 اکوتیپ در دو شرایط آبی و دیم مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که اختلاف میان اکوتیپ برای عملکرد علوفه و درصد قابلیت هضم به عنوان یکی از مهمترین صفات کیفی معنی دار بود. در شرایط دیم اکوتیپ های 208S ،1727P12 ،2087P10 ،4056P4 ،1727P7 و619S  با مجموع عملکرد 1451 تا1774  کیلوگرم در هکتار در سال بیشترین ماده خشک علوفه تولید کردند که در میان آنها دو اکوتیپ 619S و 1727P12 دارای سازگاری بیشتری بودند و برای تبدیل دیمزارهای کم بازده به مرتع و احیا و اصلاح مراتع مخروبه در شرایط آب و هوایی و بارندگی استان لرستان معرفی شدند. درشرایط آبی اکوتیپ های 208P10 ، 208S، 1727P7 ، 208P8 ،1727P10 و208P13  بیشترین عملکرد علوفه را داشتند که در میان آنها 208P8 و1727P7  به ترتیب با دارا بودن 17.6 و17.5  درصد پروتئین خام از کیفیت علوفه خوبی برخوردار بودند. اکوتیپ 208P13 با متوسط عملکرد 1765 کیلوگرم در هکتار در محیط آبی دارای بیشترین درصد قابلیت هضم و پروتئین خام بود. اکوتیپ 529M به رغم دارا بودن بیشترین درصد قابلیت هضم و پروتئین خام، از لحاظ عملکرد علوفه بسیار ضعیف بود. در مقایسه بین میانگین دو محیط برای صفات کیفی نتایج نشان داد که متوسط درصد قابلیت هضم، درصد قندهای محلول در آب، درصد دیواره سلولی منهای همی سلولز ADF، درصد خاکستر در هر دو محیط تقریبا یکسان بود، ولی درصد پروتئین خام در شرایط آبی بیشتر بود.

جهت انتخاب یونجه های یکساله پر محصول برای کشت پاییزه در منطقه دشت گرگان سه گونه یونجه یکساله خارجی شامل Medicago scutellata ،Medicago truncatula ،Medicago littoralis و دو گونه یونجه بومی Medicago orbicularis و Medicago polymorpha درقالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی با چهار تکرار برای مدت سه سال در ایستگاه عراقی محله گرگان مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل نشان داد که بسته به نوسان عوامل اقلیمی و نیز خصوصیات ژنتیکی گونه ها عملکرد آنها در سالهای مختلف متفاوت بود و در مجموع گونه های حساس به سرما در سالهای با زمستان های معتدل و پر باران توانسته اند از تولید بیشتری برخوردار شوند. گونه های مقاوم به خشکی و سرما از جمله گونه M. littoralis به رغم نوسان بارندگی و دما از اثبات تولیدی بیشتر برخوردار بود. در مجموع گونه رطوبت پسند و گرمادوست M. scutellata با عملکرد متوسط 2083 کیلوگرم درهکتار بالاترین تولید را به خود اختصاص داد و گونه M. polymorpha  با منشا بومی با عملکرد متوسط1487 کیلوگرم در مقام دوم قرار گرفت. گونه های M. truncatua با عملکرد 1357.3 کیلوگرم، M. orbicularis با عملکرد 1067 کیلوگرم و M. littoralis با عملکرد 979 کیلوگرم در هکتار در رتبه های بعدی قرار گرفتند.