تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1387 | دوره:15 | شماره:4 (پیاپی 33) |تعداد مقالات:12

احداث سد های مخزنی در سر شاخه رودخانه های بزرگ کشور و افزایش و پایداری عمر مفید آنها به منظور امکان اجرای طرحهای انتقال آب بین حوزه ای نقش مهمی در توسعه پایدار مناطق خشک و بیابانی در حوزه مرکزی ایران دارد. از جمله محدودیت ها در مناطق بیابانی کمبود آب و در حوزه های آبخیز سدها، فرسایش و تولید رسوب است. از آنجایی که تولید رسوب در یک حوزه آبخیز تحت تاثیر عوامل مختلف زمین شناسی و اقلیمی است، در این میان، نقش سازندهای فرسایش پذیر در تولید رسوب حایز اهمیت بیشتری است. در این مطالعه تاثیر سازندهای فرسایش پذیر از طریق روش فیض نیا با بهره گیری از نقشه های زمین شناسی منطقه و امتیاز دهی سازندهای آن در محیطGIS  و استفاده از تکنیکهای رقومی سازی و تلفیق اطلاعات، در استانهای مجاور حوزه آبخیز کارون 1 شامل استانهای چهارمحال و بختیاری، اصفهان، کهکیلویه و بویراحمد، خوزستان و فارس مورد بررسی قرار گرفت. سهم آبدهی هر یک از استانها به ترتیب 168.1، 50.1، 64.7، 64.6 و 8.5 مترمکعب بر ثانیه می باشد. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیونی نشان می دهد که دبی رسوب با مساحت حوزه آبخیز، دبی جریان و مساحت سازندهای فرسایش پذیر با ضرایب همبستگی 0.974 و 0.97 و در سطح معنی داری 1 درصد رابطه دارد. منظور از سازندهای فرسایش پذیر با عنایت به مطالعات و منابع موجود در این زمینه سازندهای آغاجاری (Mg)، رازک- گچساران (Mr-Mgs)، (فلیش) امیران (Kaf)، گورپی- پابده (Kg-Ep)، کژدمی (kk) و هرمز (PEh) می باشد که در محدوده مطالعاتی حضور دارند. با توجه به عوامل موثر در دبی رسوب، نسبت تولید رسوب هر استان محاسبه گردید و مشخص شد استان چهار محال و بختیاری با 47.9 درصد بیشترین و استان فارس با 2.1 درصد کمترین تاثیر را بر دبی رسوب حوضه کارون 1 دارند. نتایج حاصل می تواند در مدیریت حوزه های آبخیز به منظور کنترل رسوب ورودی به مخازن سدها از طریق تاکید بر اجرای طرحهای مدیریت عرصه های منابع طبیعی به تفکیک استانی با تخصیص اعتبارات ویژه و ملی موثر باشد.

از آنجایی که شناسایی اثرهای یک گونه در یک منطقه خاص می تواند تعیین کننده اثرهای آن گونه در دیگر مناطق کشور باشد، اقدام به بررسی اثرهای تاغکاری بر پوشش زیراشکوب بین درختچه تاغ و زیر درختچه تاغ در اراضی بیابانی شهرستان اردستان شد. برای مطالعه 3 منطقه تاغکاری و یک منطقه به عنوان شاهد که از نظر ارتفاع، شیب، خاک و ژئومورفولوژی تقریبا مشابه بود انتخاب شد و با استفاده از روش آماری تعداد پلاتهای مورد نیاز هر منطقه محاسبه شد. در این بررسی تراکم و درصد تاج پوشش گونه های زیراشکوب در بین درختچه تاغ و زیر درختچه تاغ در مناطق تاغکاری و منطقه شاهد مورد مقایسه قرار گرفتند، سپس داده های به دست آمده از نمونه برداری با استفاده از آنالیز واریانس و آزمون دانکن در سطح 5 درصد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که کشت تاغ سبب بهبود ترکیب گیاهی، افزایش در تراکم و درصد تاج پوشش گونه های زیراشکوب در بین درختچه تاغ و کاهش در تراکم و درصد تاج پوشش گونه های زیراشکوب زیر درختچه تاغ شده است.

حفظ و احیای پوشش گیاهی در منابع طبیعی از اهمیت خاصی برخوردار است و لازم است که مورد توجه خاص قرار گیرد. جهت رسیدن به این هدف باید ویژگی های اکولوژیک گونه های مهمی را که تشکیل دهنده پوشش گیاهی در عرصه منابع طبیعی می باشند مورد شناسایی قرار داد و سپس در جهت اصلاح و احیای رویشگاه های آنها اقدام نمود. به همین منظور، بررسی آت اکولوژی گونه Ferula oopoda که در سطح نسبتا وسیعی از استان کرمان می روید، صورت گرفت. در این بررسی نقشه رویشگاه و خصوصیات رویشگاهی شامل توپوگرافی، اقلیم، خاک، گونه های همراه، فنولوژی و سیستم ریشه گیاه مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان داد که گونه Ferula oopoda اغلب در عرصه های شمالی و برف گیر مناطق کوهستانی و سردسیر استان، با ارتفاع 3100-2000 متر از سطح دریا حضور دارد. میانگین بارندگی سالانه در این رویشگاه ها 400-250 میلیمتر و میانگین دمای سالانه 11-7 درجه سانتیگراد می باشد. خاک رویشگاه های این گیاه مرتعی عمدتا بسیار کم عمق و بافت آن سبک و سنگریزه دار است و اغلب بر روی سازند زمین شناسی کنگلومرا واقع شده است. اسیدیته خاک 7.8-7.3 و هدایت الکتریکی آن ds/m .0.31-0.43می باشد. در رویشگاه های مختلف، این گیاه در جهت ها و شیب های مختلف دیده می شود. ریشه اصلی این گیاه تا عمق 90-60 سانتیمتر در خاک نفوذ می کند. بررسی مراحل فنولوژی نشان داد که رشد رویشی در اوایل فروردین شروع می شود و تا اواسط اردیبهشت ادامه دارد. مرحله گلدهی از اوایل اردیبهشت تا اوایل خرداد، تشکیل بذرها از اواخر اردیبهشت تا اوایل تیر، رسیدن کامل بذرها از اواخر خرداد تا اوایل مرداد و مرحله ریزش بذر ها از اواسط تیر تا اواسط مرداد می باشد. وزن هزار دانه بذر های جمع آوری شده گیاه از مناطق مختلف 30.2 -27.1 گرم می باشد. بذر های این گیاه قادرند تا چندین سال قوه نامیه خود را حفظ نمایند و با مهیا گشتن شرایط مطلوب جوانه بزنند. بذرکاری این گیاه به منظور احیا و اصلاح مراتع تخریب شده که دارای شرایط اکولوژیک شبیه به آنچه که در رویشگاه های آن در استان کرمان وجود دارد قویا پیشنهاد می شود. لازم است که در جهت حفظ و گسترش این گونه مرتعی مرغوب اقدامات اساسی انجام گیرد.

گیاه کندل یک گونه صنعتی، دارویی و علوفه ایست که در آسیای مرکزی و از جمله ایران می روید. در سالهای اخیر به علت استفاده بی رویه، رویشگاههای آن در کشور در حال تخریب می باشد. یکی از روشهای احیا رویشگاه این گونه گیاهی، بهبود عملیات بذرکاری می‏ باشد. اگر زمان کاشت منطبق بر دمای مناسب جوانه زنی گیاه در منطقه شود، شانس جوانه زنی بذرها افزایش می یابد. در این پژوهش، از یک طرح آزمایشی کاملا تصادفی با آزمایشهای فاکتوریل 5×2 با دو عامل درجه حرارت با پنج سطح 3  6، 9، 12 و 15 درجه سانتی ‏گراد و عامل شستشو با دو سطح (بدون شستشو و با شستشو) با 4 تکرار در هر تیمار استفاده شد. نتایج این تحقیق نشان داد که عامل شستشو بر جوانه زنی بذر کندل بی اثر بوده, ولی عامل درجه حرارت تاثیر مستقیم بر جوانه زنی آن دارد. اصلی ترین نتیجه تحقیق حاضر عبارت است از : بهترین درجه حرارت برای جوانه زنی بذر کندل دمای 3 درجه سانتی ‏گراد می ‏باشد و هر چه از این دما بالاتر رویم درصد جوانه زنی کمتر شده به نحوی که در دمای 15 درجه سانتی‏ گراد جوانه زنی بذرها به صفر می رسد. بنابراین در کشت مکانیزه این گیاه, بهتر است به جای کشت فصل کاشت، بازه کاشت با دامنه دمایی متوسط 3 درجه سانتی‏ گراد را بکار برد.

با توجه به رویشگاه جامعه استپی درمنه در ایران، تحقیقات پایه ای جهت شناخت جنس درمنه در حال انجام است. در مقاله حاضر به ویژگی های کمی و کیفی آناتومی هشت جمعیت (شش گونه) درمنه موجود در استان آذربایجان غربی از منظر سیستماتیکی و اکولوژیکی پرداخته ایم. در این مطالعه، بعد از شش ماه پیش تیمار محلول آب و الکل (70%) برای نرم شدن اندام ها و حفظ حالت بافت ها ، برگ، ریشه، ساقه و اپیدرم پنج بوته از هر جمعیت به صورت برش دستی جهت مطالعات میکروسکوپی آماده شد. بعد از رنگ آمیزی لازم، اندازه گیریها و تهیه عکس در بزرگنمایی های مختلف و توسط میکروسکوپ نوری انجام شد. جمعیت های خشکی پسند واقعی (گزرومرف ها) به لحاظ سازگاری و تغییراتی که در ساختار و شکل ظاهری حاصل کرده اند مورد بررسی قرار گرفتند. جهت تعیین خصوصیاتی که قادر به تفکیک اکولوژیک یا سیستماتیک جمعیت ها یا گونه ها از هم باشند به کمک نرم افزار SPSS تجزیه واریانس یکطرفه صورت گرفت. نتایج حاکی از این می باشد که اغلب ویژگی ها به شدت تحت تاثیر عوامل اکولوژیکی و رویشگاهی می باشند؛ به گونه ای که تقریبا تمامی ویژگی ها بین تمام جمعیت ها (حتی جمعیت های متعلق به یک گونه واحد) دارای اختلاف معنی داری بودند. مهمتر اینکه، عواملی مانند اندازه و تراکم روزنه ها که سایر محققان جهت تفکیک گونه ها پیشنهاد داده اند، برای جنس یاد شده ناکارآمد می باشد.

یکی از گزینه های مهم در برنامه ریزی مرتع یافتن بحرانی ترین چراگاههای حوزه آبخیز و در اولویت قرار دادن آنهاست. بر این اساس برای حوزه آبخیز حبله رود در شرق دماوند الگوی ترکیب عوامل مکانی مرتع (شیب، بارش، تولید مرتع یا واحد دامی در ماه، گرایش مرتع، وضعیت مرتع)، عوامل مکانی بحران که تردد دام در نزدیکی آنها بیشتر و فشار بر چراگاه زیادتر است (نزدیکی به جاده، به روستا، به رودخانه، به چاه و به چشمه) و محدودیتهای مکانی (شیب، رخساره ژئومرفولوژی توده یا برونزدسنگی، کاربری زمین، محل جاده، محل رودخانه، محل روستا) در محیط ارزیابی چند معیاره مکانی نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی ILWIS طراحی شد. استاندارد سازی فازی عوامل و محدودیت ها با توابع هدفی یا بیشینه خطی مستقیم (سود) یا غیر مستقیم (هزینه) در محدوده ارزشی صفر تا یک انجام شد. وزن نرمال عوامل (دامنه اعداد صفر تا یک) با مقایسه زوجی عوامل با ارزشهای ارجحیتی 1 تا 9 و ناسازگاری کمتر از 0.1 از روش تحلیل سلسله مراتبی مشخص شد. تلفیق این لایه ها به صورت تحلیل چند معیاره انجام شد. نقشه شاخص مرکب در محدوده ارزشی صفر تا یک ساخته شد. طبق این نقشه و نمودار ستونی ارزش پیکسل های آن، محل بحرانی ترین چراگاههای حوزه آبخیز با مساحت 150 هکتار در نقشه نهایی برای اولویت بندی برنامه ها به دقت تعیین شد. استفاده از این الگوی در مناطق دیگر باعث استفاده بهینه از داده ها و صرفه جویی در زمان و هزینه است.

بیابانهای ناشی از فرایند های ژئومرفولوژی از نظر خواص مرفوژنیک، ساختمانی، لیتو- ادافیکی و ترکیبی طبقه بندی و تعریف شده اند. در این پژوهش از روش مرفوژنیک برای تعیین و تفکیک مناطق بیابانی استان هرمزگان استفاده شده است. برای این کار با استفاده از نقشه های زمین شناسی و نقشه های توپوگرافی و تلفیق داده های مربوط به عوارض ژئومورفولوژی خاص بیابان از جمله دشت سرها، بستر های طغیانی در مسیر شبکه آبها، تپه های ماسه بادی ـ نبکا ها، کویر ها و زمینهای نمک دار، بدلند ها، گنبد ها، توده های نمکی و ... شناسایی شده و سپس با استفاده از تصاویر ماهواره ای ETM محدوده عوارض اصلاح و عوارض جدید شناسایی شده و به آن افزوده شده اند. در پایان کار محدوده های یاد شده به عنوان محدوده بیابانهای استان هرمزگان معرفی شدند. بر اساس بررسیهای به عمل آمده توسعه رخساره های ژئومورفولوژی خاص بیابان در گستره استان قابل مشاهده اند و مساحی حاصل از آنها 17.2درصد از مساحت استان هرمزگان را در برگرفته اند.

به منظور دستیابی به جمعیت های پر محصول با کیفیت بالای علوفه در فستوکای بلند، تعداد 36 جمعیت در قالب طرح لاتیس سه گانه در سالهای 1384 و 1385 در شرایط آبی در ایستگاه تحقیقات اردبیل مورد ارزیابی قرار گرفتند. صفات مورد بررسی، شامل عملکرد علوفه، ارتفاع بوته، تاریخ ظهور خوشه و نیز صفات کیفی ارزیابی شده با استفاده از دستگاه طیف سنج مادون قرمز نزدیک (NIR)، قابلیت هضم، قندهای محلول در آب، پروتئین خام، خاکستر کل، درصد دیواره سلولی بودند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که غیر از درصد خاکستر در سال اول، بین جمعیتهای مورد مطالعه از نظر سایر خصوصیات بررسی شده اختلاف در سطوح احتمال 1 و 5 درصد معنی دار بود. نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد، که اثر ژنوتیپ برای کلیه صفات به استثنای درصد خاکستر و اثر متقابل ژنوتیپ در سال برای عملکرد علوفه، تاریخ خوشه دهی و درصد خاکستر معنی دار بود. مقایسه میانگین داده های دو سال نشان داد که جمعیت های VIII (روسیه)، 782026 (شهرکرد) و 60075 (توانکش) به ترتیب با5.76، 5.32 و 5.5 تن علوفه خشک در هکتار بالاترین عملکرد علوفه را به خود اختصاص دادند، بنابراین درصورت یکنواختی در زمان ظهور خوشه می توان از جمعیت های فوق بعنوان والدین ارقام ترکیبی استفاده نمود. از نظر ارتفاع بوته ژنوتیپ های 60075 (توانکش) و 60066 (بروجن) به ترتیب بیشترین و کمترین ارتفاع بوته را داشتند. از نظر تاریخ ظهور خوشه ژنوتیپ های 418 (استرالیا) دیررس و 1317 (بانک ژن ایران) زود رس ترین بودند. ژنوتیپ های 60071 (بروجن) و 078 (آمریکا) از بالاترین درصد قابلیت هضم برخوردار بودند. ضریب همبستگی بین قابلیت هضم و درصد قندهای محلول در آب مثبت و معنی دار بود. این دو صفت با درصد ADF همبستگی منفی و معنی دار داشتند. تاریخ ظهورخوشه با صفات عملکرد علوفه و ارتفاع بوته رابطه منفی و معنی دار داشت. در حالی که، همبستگی بین عملکرد علوفه و صفات قابلیت هضم و قندهای محلول در آب، کم و ناپایدار بود. با توجه به نتایج بدست آمده جمعیت های VIII (روسیه)، 782026 (شهر کرد) و 60075 (توانکش) از لحاظ تولید علوفه و 60071 (بروجن) و 078 (آمریکا) از نظر کیفیت علوفه، جمعیتهای برتر برای اصلاح مراتع و تولید چراگاه در مناطق استپی شمال غرب کشور معرفی شدند.

منابع طبیعی کشور طی قرنها، بستر زیست، تولید و معاش و حضور اقوام کوچنده این سرزمین بوده و به رغم خشکی طبیعی به مدد وجود پستی و بلندی و تنوع اقلیم، امکان استفاده های متنوع و متناسب را برای بهره برداران فراهم کرده است. طی این دوره بهره برداری تا زمانی که استفاده از سرزمین در حد توان اکولوژیک آن بوده، هیچ شکلی از انهدام و تخریب منابع طبیعی مشهود نبوده، اما طی قرن حاضر و بخصوص چند دهه اخیر با افزایش جمعیت و افزایش سطح زندگی، استفاده بی رویه و البته خارج از توان اکوسیستم ها توسعه یافته و تخریب منابع طبیعی در نظر بهره برداران، متولیان و پژوهندگان نمود پیدا کرده است. به دلیل اهمیت مساله تخریب منابع طبیعی کشور و با هدف دستیابی به عوامل اجتماعی اقتصادی موثر در تخریب منابع طبیعی در این مقاله با استفاده از نتایج تحقیقی میدانی، با تکیه بر3 محور بررسی اسناد و مدارک، جمع آوری اطلاعات عرصه ای و کار ستادی با استفاده از ابزارهای مشاهده، مصاحبه و تکمیل پرسشنامه در سطح 11 استان کشور نتایج بدست آمده مورد بحث و نتیجه گیری قرار گرفته است. در استانهای اردبیل، گیلان، همدان، کرمانشاه، تهران، مرکزی، خوزستان، اصفهان، یزد، بوشهر و سیستان و بلوچستان ابتدا با استفاده از روش هانری پابو نواحی و زیر نواحی رویشی مشخص و در هر ناحیه مناطق با حداقل 5000 هکتار وسعت به عنوان منطقه نمونه تعیین و اندازه گیری ها و جمع آوری اطلاعات از روستاهای واقع در آنها با استفاده از پرسشنامه روستا و خانوار انجام شد. در هر استان نیز پرسشنامه هایی حاوی سوالهای مرتبط با موضوع از کارشناسان و دست اندرکاران منابع طبیعی تکمیل شد. در مجموع 504 پرسشنامه کارشناسان، 487 پرسشنامه روستا و 1847 پرسشنامه خانوار بهره بردار تکمیل و اطلاعات آنها استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در مجموع، 20 عامل موثر در تخریب در 3 گروه دام و دامداری، قطع و برداشت و تغییر کاربری و طرحها دسته بندی شدند. از نظر بهره برداران، گروه عوامل مربوط به دام و دامداری 47.2%، گروه قطع و برداشت 16.9% و گروه تغییر کاربری و طرحها 35.9% در تخریب منابع طبیعی سهم دارند. از نظر کارشناسان، گروه عوامل مربوط به دام و دامداری 43.3%، گروه قطع و برداشت24.3% و گروه تغییر کاربریها و طرحها 32.4% تخریب منابع طبیعی را بر عهده دارند. از جمع بندی نظرات بهره برداران و کارشناسان نیز مشخص شد که گروه دام و دامداری45.9 % گروه قطع و برداشت20.6  و گروه تغییر کاربریها و طرحها33.5% در تخریب منابع طبیعی موثرند. بدین ترتیب مهمترین عامل در تخریب منابع طبیعی کشور، عوامل مربوط به دام و دامداری شامل افزایش تعداد دام و دامدار، چرای بی رویه (چرای زودرس، چرای طولانی و چرای شدید یا خارج از ظرفیت) و تضادهای بین استفاده کنندگان از مراتع می باشد. در این بررسی تعیین سهم عوامل تخریب به تفکیک نواحی رویشی نیز نتایج قابل اتکایی برای برنامه ریزان منابع طبیعی بدست آورد.

به منظور شناخت مهمترین عوامل موثر بر زردی و پژمردگی تاغ های دست کاشت، مطالعه برخی عوامل اساسی اکولوژیکی در منطقه محسن آباد گرمسار به عنوان منطقه ‏ای با تاغزار دست کاشت و منطقه چاه جام شاهرود با تاغزار طبیعی انجام شد. در روش تحقیق، بررسی شرایط موجود تاغزارهای طبیعی و دست کاشت استان و انجام مطالعه فنولوژی، خاک شناسی، هواشناسی، تعیین قوه نامیه بذرها در سالهای مختلف، تعیین درصد رطوبت و ماده خشک در سرشاخه های پایه های سبز، پژمرده و زرد کامل، برای تعیین نقش عوامل یاد شده در زردی تاغ ها، پیش بینی شد. نتایج بدست آمده از مطالعه تاغزار دست کاشت با شرایط تاغزارهای طبیعی مقایسه شده است. بر اساس این نتایج، بارندگی و درجه حرارت نقش مستقیم بر رشد و بذر دهی درختچه های تاغ دارد. مهمترین عوامل موثر بر زرد شدن تاغ ها علاوه بر شرایط آب و هوایی، کمبود عناصر تبادلی و مغذی در خاک، بافت نامساعد خاک و نزدیکی فواصل درختان و درختچه ها که سبب ایجاد رقابت درون گروهی شدیدی شده، شناسایی شد. وجود تک پایه های تاغ سرسبز و شاداب در بین گروهی از تاغ های زرد و خشک و پژمرده به علت مقاومت ژنتیکی آنها بوده و احتمالا از گونه های بومی کویرهای مرکزی ایران هستند.