مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1385 | دوره:39 | شماره:1 (پی در پی 152) |تعداد مقالات:14

مقاله حاضر بحثی است لغوی و تفسیری بر شعر در قرآن کریم، که ضمن بیان آرای مختلف و شبهات وارده، با استمداد از آیات و احادیث اهل بیت (ع) به نقد و بررسی آنها پرداخته، و دیدگاه کافران و قرآن کریم را نسبت به مفهوم شعر بیان کرده است. همچنین شیوه های پاسخگویی پیامبر (ص) را در برابر تحدی دیگران با شعر بر شمرده است.

مساله اساسی این مقاله، تصویر سوررئالیستی است. تصویر سوررئالیستی از نظر ماهیت معرفتی و زیبا شناختی، اساسا با تصویر کلاسیک، رمانتیک، نمادگرا و ایماژیستی متفاوت است. مقاله، نخست با اشاره به پیشینه نگارش سوررئالیستی، سابقه این شیوه نگارش را از کتاب مقدس و عصر افلاطون تا تصوف اسلامی نشان داده است. آنگاه به بررسی مبانی نظری تصویر سوررئال پرداخته و مبانی معرفت تصویر سوررئالیستی را کاویده و بر این اساس، درباره ماهیت تصویر سوررئال و زیبایی شناسی آن بحث می کند، سپس نقش و ارزش تصویر سوررئالیستی را مطرح و جایگاه تصویر را در بافت نوشتار سوررئالیستی بررسی کرده است. هدف آن است تا خواننده تفاوت روند آفرینش، ارزش زیبایی شناختی و خاستگاه معرفتی و منطق تصویرگری سوررئالیستی را با تصویرگری در شیوه های سنتی و رومانتیک و حتی نمادگرا دریابد و نسبت آن با زبان و مجازهای معمول بداند.

درک و فهم بخشهایی از شعر معاصر عربی امروز نه تنها برای مخاطبان عادی، مشکل و در پاره ای اوقات غیر ممکن بوده است بلکه حتی برای صاحب نظران مباحث ادبی نیز ایجاد مشکل نموده و گاه دریافت معنا و مضمون آن با دشواری روبرو شده است. این مشکل، چنان فراگیر و گسترده است که باعث شده موضوع ارتباط بین شاعر معاصر عرب با مخاطب وی دستخوش اختلال جدی شود؛ به طوری که امروز موضوعی به نام «ازمه التوصیل – بحران ارتباط» در مباحث ادبی جدید در مورد شعر معاصر عربی پدید آمده است. استفاده از رمز و اسطوره، ساختارشکنیهای افراطی در زمان شعر، تاثیر پذیری شدید از ادبیات غربی ورود معانی جدید به شعر و ادب عربی از عوامل مهم این بحران شمرده می شوند.

دیباچه گلستان با این دو بیت به پایان می رسد:در این مدت که ما را وقت خوش بود                       ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بودمراد ما نصیحت بود و گفتیم                                  حوالت با خدا کردیم و رفتیمعموم شارحان، انکیزه سعدی را از طرح این دو بیت در دیباچه گلستان، ذکر تاریخ مگارش این کتاب استنباط کرده اند و نیز برخی از سعدی پژوهان با استناد به همین دو بیت و همزمانی تاریخ گلستان و حمله مغول به بغداد و براندازی خلافت عباسی، بر «وقت خوش سعدی» در این ایام خرده گرفته اند. نگارنده با اعتقاد به وجود معمایی شگفت در این دو بیت و رمز گشایی از آن، می کوشد این انتقاد بر سعدی را پاسخ دهد.

عصر جاهلی به عصر بربریت و خونریزی و بی قانونی شهره شده است. ولی اندکی تامل در ادب جاهلی به طور عام و شعر به طور خاص و شعر مرثیه به طور اخص، از این حقیقت پرده بر می دارد که موضوع، آن گونه نیست که برخی پنداشته اند؛ چون مزیتهای شریف و لطیف انسانی و عواطف پاک بشری و صفات نیکو و خصال پسندیده در شعر مرثیه در این دوره موج می زند. گویا مرثیه سرایان بزرگ این دوره با بیان این مزایای بشری درباره درگذشتگان خود سعی داشته اند الگویی از صفات والای بشری را پیش روی بازماندگان قرار می دهند و بی تردید گزینش مرثیه به عنوان یک قالب عاطفی برای این رسالت بسیار ماهرانه بوده است. سر انجام این که وجود خصلتهای شریف در هر دوره ای قابل ستایش است گر چه دوره جاهلی باشد و فراموش کردن انسانیت تاسف بار است گر چه در دوره معاصر باشد.

ژان کوکتو، نویسنده، شاعر و فیلم ساز فرانسوی قرن بیستم می گوید: « از بدو ادبیات تا کنون تنها دو موضوع بزرگ عشق وجود دارد: رومئو و ژولیت و تریستان و ایزوت».در این مقاله تلاش گردیده تا چگونگی شکل گیری افسانه «تریستان و ایزوت»، معروف ترین رمان فرانسوی قرن دوازدهم میلادی، شرایط اجتماعی این دوران، عوامل موثر بر پیدایش این اثر بزرگ و نیز تاثیراتی که این رمان و ادبیات این دوران بر عرصه ادبی و آثار قرون بعدی فرانسه گذارده، مورد بررسی قرار گیرد.

تامل در قالبهای شعری از چند دیدگاه اهمیت دارد. نخست اینکه جستاری است در شناخت خاستگاه هر قالب ادبی؛ دوم رابطه قالب با درونمایه های آن را می نمایاند؛ و سوم این که شناخت قالب ادبی را از دیدگاه ادبیات تطبیقی و تاثیر گذاری یا تاثیر پذیری آن، ممکن می سازد. ضرورت این تحقیق از آن روی دو چندان است که سه پاره ریختی است که در روزگار ما بازیابی و بازسازی شده است. در این مقاله، نگارنده می کوشد درباره علل و چند و چون عناصر و موضوعات پیشگفته شرح و توضیح دهد.

در این مقاله برآنیم تا بر مبنای روان شناسی تحلیلی یونگ یکی از غزلیات دیوان شمس مولانا را تحلیل کنیم. یونگ شخصیت آدمی را به دو منطقه کلی «ضمیر خودآگاه» (ego) و «ضمیر ناخودآگاه» (self) تقسیم می کند. ضمیر خودآگاه همان شعور ظاهر است که از حساسیت و خاطره ها و افکار و تمایلات و عواطف و به طور کلی از هر آنچه که معلوم شخص است، یا می تواند باشد تشکیل یافته است. ضمیر ناخودآگاه از دو بخش فردی و جمعی تشکیل می شود. بخش نخست، شامل کیفیات و خصوصیات است که زمانی خود آگاه بوده و به دلایلی واپس زده و یا فراموش شده اند اما بر رفتار و پندار مستقیم یا غیر مستقیم دارند. ناخودآگاه جمعی، شامل عصاره ای است از تجربیات نیاکان و اجداد ما مه در تاریکترین بخش وجودمان جریان دارد و ما آنها را در رویاها به شکل صور سمبلیک مشاهده می کنیم. در این مقاله سعی کرده ایم ایده یونگ را بر روی یکی از غزلیات مولانا پیاده کنیم و نشان داده ایم که بسیاری از غزلیات مولانا و سایر عرفا در حقیقت بیانی شاعرانه است از واقعه دیدار با همین ناخودآگاه جمعی و فردی که به شکل سمبلیک بر آنها ظاهر شده است.

در آثار ادبی بر خلاف هنجار منطق و ریاضی، گاه دو چیز که در ظاهر نقیض هم هستند با هم جمع می شوند و همدیگر را نقض نمی کنند. عظمت خداوند از یک سو و محدودیتهای وجودی انسان از سوی دیگر، همچنین ضرورت تلاش انسان برای شناخت خدا در عین نا سناختگی و دسترس ناپذیری او، همه تناقض محسوب می شوند. همچنین صفات و اسمای خداوند نظیر: ظاهر و باطن، قهار و رحیم، متناقض به نظر می رسند لیکن علی رغم این محدودیتها و تناقضها، انسان دست از طلب بر نداشته، و فراتر از آن، تلاشهای خود را در قالب زبان بیان کرده و صرفا به یک کشف باطنی بسنده نکرده است. از این رو برای کشف اندیشه و حدود فکر انسان باید به تحلیل زبان او پرداخت. یکی از اندیشمندان و عارفان بزرگ در فرهنگ ایرانی که صاحب آثار زبانی متعدد و تنوع است عطار نیشابوری است. بدین منظور، به تحلیل زبان آثار هشتگانه وی پرداخته ایم. با تحلیل زبان عطار، روشن می شود که کلام اسلامی و فراتر از آن، اندیشه آدمی، از بیان متناقض نما ناگزیر است؛ متناقض نما یک امکان و ظرفیت خاص برای بیان اندیشه ای بزرگ و بی ظرف است.

در این مقاله با اذعان به این واقعیت که سنت و میراث ادبی هر قوم از ذخایر گرانسنگ آنان است، نشان می دهیم که تعامل با این سنت و میراث ادبی کهن در روزگار معاصر، به اغراض و شیوه های مختلفی انجام می گیرد؛ از جمله با استفاده از نقاب که از اسلوب بلاغی متداول و شناخته شده ای در ادبیات مغرب زمین و نزد اعراب است. پس از طرح مساله، ابتدا به تعریف، منشا و خاستگاه و پیشینه تاریخی نقاب پرداخته شده و آن گاه درباره انواع و کارکردهای آن و رابطه نقاب با استعاره و نماد بحث شده است. در پایان نیز برای عینیت بخشیدن به مفهوم نقاب، به بررسی و تحلیل این شگرد، در شعر شفیعی کدکنی با تکیه بر دو نمونه انتخابی «محاکمه فصل اله حروفی» و «زندیق زنده» از دو مجموعه آیینه ای برای صداها و هزاره دوم آهوی کوهی پرداخته شده است.

شعر عربی در خراسان قرن چهارم و پنجم، در میان طبقات برجسته اجتماع، چون علما، فقها، متصوفه، عرفا، سیاسیون و ادبا، از منزلتی بس نیکو برخوردار بود و بسیاری از اقشار یاد شده طبع خویش را در اغراضی چند آزموده اند و آثاری را از خویشتن بر جای نهاده اند. نیشابور نیز، به جهت وجود انبوه طبقات مذکور، بازارش گرمتر و پر رونق تر بود. گستردگی اشعار این ولایت و تنوع اغراض در آنها، که خود نشان از تفکر، فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن می دهد، سبب شد تا نگارنده پس از تقسیم بندی آنها در موضوعات گوناگون به «رثا»، که شایعترین ابواب شعری در میان همه ملل بوده است، بپردازد و گوشه ای از احساسات و عواطف این ملت را در اشعار مرثیه ایشان، به جویندگان فرهنگ و ادب خراسان بنمایاند.

دوشیزه روشنی از اساطیر مانوی است که نور ربوده شده به دست دیوان را دوباره به سرزمین روشنایی بر می گرداند. در برگرداندن این نور، مهرایزد (روح زنده) با یاری زروان و مادر زندگی و برای نجات انسان نخستین که نور او ربوده شده، در دست دیوان اسیر گردیده و در دنیای تاریکی افتاده، در تکاپو هستند. آنها انسان نخستین را نجات داده، نور را به او برگردانده و او را به سرزمین روشنایی باز می آورند. رستم نیز در هفت خان برای نجات کاوس که نور چشم او بدست دیوان ربوده شده و در سرزمین تاریکی در دست دیوان اسیر است با راهنمایی زال و رودابه، و یاریگری رخش در تکاپوست. او با کشتن دیو سپید و بیرون آوردن جگرش، نور زندانی شده در جگر دیو را به چشم کاوس بر می گرداند. در پایان کاوس را نجات می دهد و او را به سرزمین ایران باز می آورد. هدف نویسنده بررسی تطبیقی این دو اسطوره مانوی و ایرانی است که در آن به سه نکته مهم دست یافته است: 1- کاوس از نمونه های نخستین انسان در شاهنامه است؛ 2- کارکرد رستم در برگرداندن نور بر گرفته از اساطیر مانوی است؛ 3- جگر دیو سپید، زندان نور است که با چکاندن خون آن به چشم کاوس، نور آزاد می شود و کاوس بینا می گردد.

در میان همه موضوعات شعری - به شرط آنکه صدق عاطفه و خلوص احساس را در آنها اعتبار کنیم - مرثیه زیباترین و عمیق ترین و کاملترین نوع شعر است و در کنار ویژگیهای خاص خود، شعاعی از دیگر اغراض شعری را نیز در خویش دارد. دلالت ضمنی مراثی بر دیگر مفاهیم شعری گر چه در شعر کهن عربی غالبا محدود به مضامین مدح است، اما در شعر معاصر آشکارا احساس می شود. زیبایی و نرمی و مهر غزل را در کنار متانت و استحکام مدح و صلابت و سطوت حماسه در شعر سوگ معاصر می یابیم. بر خلاف مرثیه کهن، مرثیه معاصر تصویر مرده ای در زندان گور نیست بلکه ترسیم شهید زنده ای است که همواره پیامی پویا ورای مرزهای سوگ محض دارد. این شعر اینک بخشی از ادبیات مقاومت و فرهنگ شهادت است و از این رو تبلور اسطوره فدا و روایت رهایی از بندهاست.