مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1385 | دوره:39 | شماره:3 (پی در پی 154) |تعداد مقالات:13

زمان گذشته افعال در هر دو زبان روسی و فارسی، بیانگر انجام عملی است که در زمان گذشته اتفاق افتاده است، با این حال با توجه به بررسیهای صورت گرفته تفاوت فراوانی میان کاربرد شکل و معنای آن در هر دو زبان موجود است. در دستور زبان روسی، مقوله ای دستوری وجود دارد به نام گونه (نمود) فعل که به نحو گسترده ای بر معانی دستوری و لغوی افعال و بخصوص معانی زمان گذشته افعال تاثیر می گذارد، به عبارت دیگر، چون اکثر افعال دارای دو مصدر استمراری و مطلق هستند، معانی زمان گذشته در تقابل این دو مصدر آشکار می گردند. در حالیکه معانی افعال زمان گذشته در زبان فارسی بوسیله شکلهای مختلف فعل که از یک مصدر یکسان ساخته می شوند بیان می گردند. با این حال یک شکل فعلی در زبان فارسی می تواند هم عمل فعلی را که از مصدر استمراری ساخته شده بیان نماید و هم عمل فعلی را که از مصدر مطلق ساخته شده است.در این مقاله، معانی مختلف شکل زمان گذشته و اشکال دیگری که بیانگر این معنا هستند از دو بعد دستوری و لغوی مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین اشکال دیگر زمانی و صرفی که بوسیله آنها این مفهوم منتقل و بیان می شود نیز بررسی شده است.

انسان متمدن امروز با ایجاد تغییر در شکل و ساختار اسطوره های قدیمی، اندیشه های خود را در پیکره اسطوره ها و افسانه های کهنسال می ریزد و چه بسا در این میان به خاطر اندیشه های امروزی با اندیشه هایی که در آن شکل گرفته اند ناچار به ایجاد تغییر در شکل و مسیر اسطوره ها می گردد. نمونه ای از این تغییر را می توان در اسطوره سیمرغ در شعر دکتر خانلری دید؛ سیمرغی که آبشخور او این بار نه فرهنگ ما بلکه اندیشه وجود گرایان غربی است. تحلیل این شعر و بیان چرایی توجه دکتر خانلری و اندیشه وجود گرایان، موضوعی است که پرداختن بدان هدف این مقاله است.

کمال الدین اسماعیل از شاعران قصیده سرای معروف اواخر قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم هجری است. وی در قصاید شیوایی که در موعظه و حکمت سروده، افکار و اندیشه های بلند عرفانی خود را بیان کرده است. کمال در عرفان پیرو شهاب الدین عمر سهروردی است و مسلک عرفانی او یک مسلک زاهدانه و عابدانه است که در آن به زهد، فقر، قناعت، مرگ ارادی و اختیاری (یا کشتن نفس)، اجرای دقیق احکام شریعت و عبادت بسیار اهمیت داده می شود.

لطف بیان و ایجاز و ابهام کلام حافظ بیش از هر چیز به اثر پذیری از قرآن برمی گردد و تدبر و استغراق تام وی در کلام الهی به اعتقاد بسیاری از عشق و تسلیم مخلصانه خواجه شیراز به لطایف قرآنی نشات گرفته است. دامنه این تاثیر همه ابعاد زبانی و معنایی سخن حافظ را شامل می شود. در این گفتار سعی شده به برخی از جلوه های قرآن در شعر حافظ پرداخته شود که کمتر تاکنون از آن سخن گفته شده است. بدین منظور، نخست اسلوب بیانی حافظ و سپس اغراض گوناگون وی چون: اغراض تصویری (بلاغی - داستانی)، اغراض تجریدی (تلمیح، تضمین، موسیقایی)، اغراض معنایی (ترجمه، تفسیر، دگرگونی خاص)، اغراض ترکیبی (الهامی و تمثیلی ...)، اغراض چند گانه و مواردی از این دست بیان گردیده است. حاصل این تحقیق و تحلیل حکایت از آن دارد که حافظ نه همچون یک شاعر حرفه ای بلکه همچون یک شاعر منتقد و معتقد در لفظ و معنی قرآن غور کرده است.

موضوع اصلی مقاله، تاویل حکایت شیخ صنعان است. بدین منظور ابتدا تاویل و تفسیرهای موجود از این حکایت را بررسی کرده و نکات مثبت و احیانا ضعف هر مورد را نشان داده ایم. در این میان، به آثار منوچهر مرتضوی، دکتر زرین کوب، دکتر پورنامداریان و جلال ستاری توجه بیشتری داشته ایم. سپس و در قسمت دوم مقاله، به ارایه تاویل خودمان از حکایت پرداخته ایم که اساسا متفاوت است با تاویلهای دیگر. در تاویل ما عشق شیخ لزوما تزکیه بخش نیست، بلکه به منزله گرفتاری در هواجس نفسانی است. برای تبیین تاویل از شیوه تحلیل ساختاری بهره گرفته ایم و حکایت را درسه موقعیت و دو مرحله انتقال بررسی کرده ایم. در موقعیت نخست، شیخ صنعان، پیری صاحب کمال است. در موقعیت دوم، مردی درافتاده به دام نفس و سرانجام در موقعیت سوم، پیری ره یافته. در تاویل ما تمام اجزای حکایت در نظر گرفته شده و معنای نمادین تک تک اجزا را ذکر کرده ایم.

این مقاله می کوشد ساختار روایت قصه مرغان شیخ اشراق را، از دو جنبه نحوی و کلامی، مورد بررسی قرار دهد. به این منظور، ابتدا ضمن تعریفی از روایت و داستان، متن را از دیدگاه نحوی بررسی می کند و ضمن تجزیه متن به کوچکترین واحدهای روایی (گزاره ها)، شمایی کلی از طرح روایت، سازه های آن و نظم آنها ارایه می دهد. سپس با توجه به جنبه کلامی روایت، مسایل مربوط به راوی و دیدگاه او، وجه و زمان سخن بررسی می شود و در پایان به نتایج زیر دست می یابد:متن، متنی روایی است مبتنی بر سخن (و نه داستان) متشکل از چند گزاره و دو پی رفت. متن در کلیت خود و در هر یک از پی رفتها از طرحی مبتنی بر نظم منطقی و زمانی پیروی می کند. متن فاقد دیدگاه است و من راوی، در مقام خطیب، به کمک منطق خاصی از مکالمه، که ویژه این نوع سخن (خطابه) است، داستانی را روایت می کند. این داستان (رویا) پی رفت اصلی روایت است که من راوی، آن را با استفاده از دیدگاه های گوناگون و وجوه مختلف بیان، روایت می کند و به دلیل همین ویژگی رویاگونه داستان، زمان روایت از زمان داستان طولانی تر است، در صورتی که زمان کل متن روایت، منطبق با زمان داستان است.

در آثار عرفانی فارسی، قوس نزولی وجود از ذات واجب الوجود آغاز می شود و به انسان، که آخرین موجود عالم مادی است، پایان می پذیرد. در این مسیر، مراحلی طی می شود که جستار حاضر در صدد است این مراحل یا مراتب را بر اساس ترتیب تاریخی - البته با کمی تسامح - در آثار ادب عرفانی فارسی تا سده نهم قمری بررسی کند. در یک تقسیم بندی کلی می توان در این زمینه دو دیدگاه را تشخیص داد: 1. دیدگاه فلسفه گرا در آثار کسانی همچون سهروردی، سنایی و جامی. در این دیدگاه صادر اول، عقل است که از سه تعقل او عقل دوم، نفس فلک اول و فلک اول پدید می آیند. هر یک از عقول نیز به نوبه خود تعقلاتی دارند که بر اثر آنها عقول نفوس و افلاک پدید می آیند تا نوبت به عقل دهم می رسد که عالم مادی حاصل تعقل اوست. البته در همین دیدگاه بین سهروردی و سنایی تفاوتهای فراوانی وجود دارد؛ 2. دیدگاه ذوقی در آثار کسانی مانند عطار، رازی، مولانا و سمنانی که در آنها یا از عقول و نفوس به صورتی بسیار کلی و اجمالی یاد می شود و یا اصلا سخنی به میان نمی آید.

کلام اشعری نه تنها دیر زمانی است همچون نوعی است کیشی اسلامی، سلطه و تفوق خود را بر سایر نحله های کلامی تثبیت کرده بود، بلکه از آغاز با تصوف و اندیشه های صوفیانه نیز پیوند یافته و بر آنها تاثیرات ژرفی نهاده است. آنچه به دنبال می آید، کوششی است برای نشان دادن برخی از ابعاد این پیوند، آن هم با توجه به کتاب مشهور تعلیمی صوفیان، یعنی مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی. این مقاله شامل دو بخش است: بخش نخست، تحلیلی مختصر از آن جنبه هایی از کلام اشعری است که می تواند به نوعی، پیوند میان تصوف و این نحله کلامی یا برخی از دلایل و بنیادهای چنین پیوندی را تا حدودی روشن سازد و به این ترتیب نه گونه ای تکرار اندیشه های کلامی اشعری، بلکه بازخوانی برخی از آنها به شمار تواند آمد. در بخش دوم ربط و پیوند میان این نظام کلامی و اصول عقاید صوفیان، چنانکه در باب اول مصباح الهدایه به بیان آمده، نشان داده شده است.

این مقاله به بررسی و توصیف واژه های مرکب و بویژه اسامی و افعال مرکب از نظر وجود و یا عدم وجود هسته نحوی و معنایی می پردازد. بر این اساس، ابتدا ملاکهای تشخیص واژه مرکب از دیگر گروههای نحوی تعیین شده و سپس توصیف نحوی و معنایی این واژه ها ارایه گردیده است. از نظر معنایی، اسامی و افعال مرکب به سه دسته هسته گرا، هسته گریز و دوتایی تقسیم شده و حوزه های معنایی یا مفهوم هر یک از این دسته واژه ها همراه با مثال توصیف گردیده است. همچنین بر اساس توصیف داده های جمع آوری شده به زایایی فرایندهایی که منجر به واژه سازی و بویژه واژه های مرکب هسته گرا، هسته گریز و دوتایی می شود، پرداخته شده و در نهایت ساختمان اسامی مرکب و افعال مرکب ازحیت عناصر معنایی تشکیل دهنده مورد مقایسه قرار گرفته است.

در این مقاله، هدف ورود به مباحث فنی و گاه پیچیده زبان شناسی نیست بلکه بیان یک واقعیت بسیار ساده و در عین حال، قابل استفاده در امر واژه سازی زبان فارسی است. بدین معنا که با توجه به عملکرد طبیعی زبان برای بی نیاز کردن آن از خیل لغات و تعبیرات و اصطلاحات بیگانه، طریقی بسیار ساده و در دسترس، اما تقریبا فراموش شده در اختیار ماست که با شناسایی محققانه آن، مقداری از مشکل سازی و معادل گزینی برطرف می شود و آن عبارت است از به کار گیری مجدد واژگان کهن تر زبان، که به دلیل تحولات آوایی و فرآیندهای واجی، شکل جدیدتری از آنها در زبان پدید آمده است که بار معنایی واژه کهن را بر دوش می کشد و در عین حال صورت کهن واژه نیز کاملا از دایره زبان خارج نمی شود و هنوز برای اهل زبان مانوس است. می توان از این صورت های مانوس اما متروک و رها شده در معانی نزدیک و مرتبط و حتی نامرتبط با اصل، در امر واژه سازی برای موارد مستحدث، استفاده کرد.

انگیزه های گوناگونی از دیر باز تا کنون باعث کوتاه کردن کلمات شده اند، اصل کمکوشی و دوری از تکلف و تسریع در امر انتقال و نیز بهره گیری از ظرفیت های طبیعی زبان به منظور قرینه سازی و هر گونه تمهیدات ایفاعی و ضرورت های شعری و به طور کلی استفاده درخور و بجا از ویژگیهای هنری - تجمیلی - ادبی می تواند در زمره موجبات این امر قرار گیرد. تخصصی شدن شاخه های گوناگون و درهم تنیده علوم و فنون، که امروزه با کشف و ظهور یافته های نوپدید همواره فربه تر و پردامنه تر می شوند نیز بهره گیری از این ابزار را نه تنها مطلوب تر که ناگزیرتر ساخته است. در میان شیوه های کوتاه کردن واژگان، امروزه دو شیوه، تداولی گسترده دارد که یکی اختصار ((abbreviation است و آن دیگری واژآمیزی (blending).