گلجام
سال:1388 | دوره:- | شماره:13 |تعداد مقالات:7

فرشینه های اروپایی و گلیم های ایرانی از کاربردی ترین انواع منسوجات تخت و بدون پرز در هر دو منطقه هستند که در ظاهر به لحاظ طرح و نقش، رنگ آمیزی و بافت تفاوت هایی دارند و کارکردهای خاصی را به خود اختصاص می دهند. بنابراین مطالعه بر روی آنها، با هدف شناسایی و تطبیق این دست بافته های ارزشمند صورت پذیرفته که می تواند زمینه هایی را برای تحول و بهبود گلیم ایرانی، با حفظ هویت هنری آن فراهم نماید. گلیم های ایرانی و فرشینه های اروپا به دلیل ویژگی های فرهنگی و معنوی خاص این مناطق، با اینکه از ابزار و مواد اولیه و فناوری مشابهی در بافت استفاده می کنند، اما دارای طرح ها و نقوش متفاوت و ترکیبات گوناگون رنگی و اندازه ها و نیز کارکردهای مختلفی هستند. به منظور نیل به اهداف مقاله از مطالعات کتابخانه ای، اسنادی بهره گرفته شد و با بررسی و تطبیق این گروه از دست بافت های ایرانی و اروپایی، به وجوه اشتراک و افتراق بسیاری دست یافتیم.

عشایر بختیاری گروهی از اجتماع محسوب می شوند که نوع زندگی شان بی تردید در گذر زمان دستخوش تغییرات گوناگون شده است، تغییراتی که ناگزیر ادامه خواهد داشت. دست بافت های آنان مجموعه ای از معدود دست ساخت های ایشان است که در طول سالیان متمادی باورها، اعتقادات و آنچه را که نسل به نسل به آنها رسیده در خود جای داده است. تک تک تصاویر نقش بسته بر بافته ها به همراه شیوه های بافت به دختران بختیاری آموخته می شود و بر ملزومات زندگی آنان نقش می بندد. آنها با توجه به نیازهایشان و با مواد اولیه ای که در دسترس دارند، ضروری ترین و کاربردی ترین وسایل خود را می بافند و در سرتاسر زندگی همراه خود نگه می دارند. این مقاله از طریق روش تحقیق پژوهشی تاریخی و توصیفی نگاشته شده است و هدف اصلی آن علاوه بر معرفی تک تک بافته ها، معرفی و ریشه یابی اسطوره ای برخی از نقوش نمادین نیز هست. چرا که با توجه به گسترش دلالان بازارهای صنایع دستی و نفوذ آنان در میان بختیاری ها، بیم آن می رود که نقوش مورد تقاضای بازار کم کم جای نقوش سینه به سینه آموخته شده را بگیرد و اثری از آنها باقی نگذارد و یا حتی نفوذ وسایل و ابزار معمول شهری، ضرورت تولید بافته ها و به تبع آن ثبت نقوش اصیل را در میان این قوم از بین ببرد.

هدف اصلی این مطالعه ارزیابی نظام های تولیدی موجود در فرش دست باف، یعنی نظام کارفرمایی، خویش فرمایی و مشارکتی است. برای این منظور، در این مطالعه از شاخص های مختلف اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و کیفی در چارچوب تکنیک های چندمعیاری (تاکسونومی و دلفی) استفاده شد. نتایج حاصل از آن است که در آذربایجان شرقی به ترتیب نظام کارفرمایی در مقیاس واحدهای بزرگ تولیدی (در واقع به نام نظام مشارکتی و دارای فعالیت کارفرمایی) و نظام کارفرمایی، از نظر عملکرد کلی دارای رتبه اول و نتیجتا به عنوان مناسب ترین نظام تولیدی در صنعت فرش دست باف است.

قالی سیستان یکی از اصیل ترین هنرهای بومی منطقه است که با روح و جسم مردم این سامان پیوندی تنگاتنگ دارد. از آنجا که این هنر اصیل در سال های اخیر کمتر مورد توجه و مطالعه متخصصان و محققان ذیربط قرار گرفته، روز به روز تغییراتی در طرح، نقش و رنگ آن ایجاد شده و بیم آن می رود تا نقش مایه های به کار رفته در قالی های اصیل سیستان به فراموشی سپرده شوند. بنابراین برای حفظ و احیا نقوش این میراث ارزشمند فرهنگی و هنری لازم است تا نقوش اصیل قالی سیستان شناسایی شده و در تهیه نقشه های جدید و با اصالت مورد استفاده قرار گیرند. در این پژوهش سعی نگارندگان بر آن است تا با بررسی نقوش به کار رفته در قالی های سیستان به شیوه پیمایشی و کتابخانه ای و تطبیق آنها با نقوش سفال های نخودی شهر سوخته، بر اصالت نقشه قالی های سیستانی و قدمت آنها مهر تایید نهاده و با پیوند دادن قالی سیستان با گذشته افتخارآمیزش راه را برای تهیه نقشه های اصیل قالی سیستان هموار سازند. نتایج تحقیق حاضر همچنین بر این حقیقت گواهی می دهند که نقوش قالی های اصیل سیستان به ویژه نقش مایه های هندسی، ریشه در فرهنگ بومی منطقه داشته و نقش مایه های حیوانی و گیاهی نیز عمدتا از اقلیم و محیط طبیعی منطقه الهام گرفته اند.

با توجه به اهمیت تبلیغ فرش دست باف و با وجود تعداد ابزارهای ترفیعی و تبلیغاتی موجود و نظر به محدودیت منابع مالی برای فرش دست باف، شناسایی و اولویت بندی این ابزارها از دیدگاه صاحب نظران می تواند در برنامه ریزی و تصمیم گیری دست اندکاران این هنر- صنعت موثر واقع شود. به همین خاطر در این تحقیق دستیابی به دو هدف اصلی مدنظر بوده است: هدف اول عبارت است مشخص نمودن ضریب اهمیت شاخص های ارزیابی ابزارهای ترفیعی و تبلیغاتی فرش دست باف و هدف دوم مشخص نمودن اولویت ابزارهای ترفیعی و تبلیغاتی مورد استفاده در زمینه معرفی این کالا به مشتریان در بازارهای هدف داخلی است. جامعه آماری این تحقیق عبارت است از خبرگان و کارشناسان آگاه به ابزارهای ترفیعی و تبلیغاتی فرش دست باف در استان تهران. برای دستیابی به هدف اول، هشت شاخص برای ابزارهای ترفیعی و تبلیغاتی فرش دست باف مطرح گردیده که عبارتند از سطح پوشش، هزینه، به هنگام بودن، عمر آگاهی، قابل اعتماد بودن، کیفیت، اثربخشی و سهولت استفاده. بر اساس روش AHP گروهی و بهره گیری از نظر خبرگان و کارشناسان، مقایسات زوجی بین شاخص های فوق انجام گرفته است، همچنین در تحقیق حاضر جهت تعیین اولویت ابزارهای ترفیعی و تبلیغاتی به زعم خبرگان و کارشناسان، نمونه آماری از روش تصمیم گیری چندمعیاره و نوع TOPSIS بهره گرفته شده است. نتایج حاصل از اجرای روش AHP نشان داد که شاخص اثربخشی با ضریب اهمیت (0.224)، شاخص به هنگام بودن با ضریب اهمیت (0.168)، شاخص کیفیت با ضریب اهمیت (0.140) و شاخص سطح پوشش با ضریب اهمیت (0.125) مهمترین شاخص های ارزیابی یک ابزار ترفیعی و تبلیغی هستند. یعنی هر چه یک ابزار بتواند به طور موثر، در زمان مناسب و با کیفیت مطلوب تعداد بیشتری از افراد جامعه هدف را تحت پوشش قرار دهد، از اهمیت قابل توجه تری برخوردار است، و همچنین بر اساس اجرای روش TOPSIS، تلویزیون، نمایش حضوری محصول، مجلات تخصصی و روزنامه چهار ابزاری هستند که بر اساس شاخص های هشت گانه یاد شده از اولویت بیشتری برخوردارند.

جهت بررسی تاخوردگی فرش دست باف تحت فشار استاتیکی، نمونه فرشی آزمایشی در سه حالت مختلف تاخورده تحت باری معادل با g/cm2 50 قرار گرفته و سپس به صورت متوالی و یکنواخت بار اعمالی به ترتیب تا 100، 200، 500، 1000 و 1500  g/cm2افزایش می یابد و ضخامت آنها به صورت متوالی ثبت و سپس با حذف متوالی و یکنواخت بارها به ترتیب و مجددا ضخامت نمونه فرش آزمایشی قرائت می گردد. با شبیه سازی و برازش مدل دو جزئی فشارپذیری de-jong بر روی نتایج حاصله، ضمن تخمین ضخامت جزء غیرقابل فشار، پارامترهای فشارپذیری فرش سیستم KES-F محاسبه و مورد قضاوت قرار می گیرند. بر اساس نتایج به دست آمده مشخص گردید انرژی فشرده سازی در انحنای تاخورده فرش بسیار پایین بوده، در حالیکه انرژی فشرده سازی در منطقه ای که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار می گیرند بسیار بالا است. با این حال درصد جهندگی در منطقه ای که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار دارند، بر خلاف منطقه انحنای تاخورده به میزان قابل توجهی پایین بوده که این مساله حاکی از حساسیت و شکل پذیری راحت تر این مساله در مقایسه با منطقه ای است که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار می گیرند. از سویی دیگر ضخامت جزء غیرقابل فشار در منطقه ای که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار می گیرند از سایر مناطق بررسی شده بیشتر است. دراین حالت فشرده سازی تنها به واسطه فرورفتن پرزهای لایه فوقانی در لایه تحتانی رخ می دهد. در حالت تخت و بدون تاخوردگی نیز بوم قالی فشرده نشده و صرفا پرزها تا حد امکان بر روی هم فشرده می شوند. در این مقاله برای توصیف رفتار تاخوردگی فرش دست باف تحت فشار استاتیکی از پدیده Domino تاخوردگی بهره گرفته می شود.

قالی ایران دارای عناصر مختلف تزئینی است که یکی از این عناصر را کتیبه هایی برگرفته از خطوط کوفی، ثلث و نستعلیق شکل می دهد. کتیبه ها به چند نوع مختلف قابل تقسیم هستند. نوعی از آنها نوشتاری هستند که آیات، اشعار و شناسنامه قالی را در خود درج کرده اند و نوع دیگر تزئینی صرف و عاری از هرگونه نوشتار که با فرم و شکل خود، کتیبه را تداعی می کنند. تبدیل نوشتار به عنصر تزئینی خلاقیتی است که هنرمندان ایرانی به بهترین نحو بدان دست یافتند، همان طور که هندسه خشک و بی روح را با روند گره سازی به هنری زیبا مبدل کردند. کتیبه به عنوان یک عنصر تصویری و نسبت به متنی که در آن واقع شده قابلیت خوانش های گوناگونی را به دست تحلیلگران مختلف دارد. این قالی ها هم از منظر همنشینی با عناصر دیگر و هم از منظر جانشینی قابل تحلیل و خوانش هستند. بنابراین کتیبه نه به عنوان یک نوشتار بلکه به عنوان یک متن در داخل متن بزرگ تر دیگر، یعنی قالی، و همچنین در داخل یک انضمام کلی چون مسجد و منزل که در آن واقع می شود، می تواند خوانش های متفاوت داشته باشد. لازم به ذکر است که این مقاله بر پایه تحقیق کتابخانه ای شکل گرفته است.