گلجام
سال:1387 | دوره:- | شماره:11 |تعداد مقالات:7

این مقاله به بررسی تناسبات هندسی پنج نمونه از شاخص ترین طرح های فرش صفوی، به عنوان یکی از مهمترین سبک های هنر فرش در ایران می پردازد. فرایند بررسی شامل استفاده از روش های هندسی انتقال اندازه ها و جستجوی یافتن سنجه (مدول) مبنا برای تشخیص تناسب در فرش با هدف تعیین و مقایسه اندازه سنجه ها نسبت به یکدیگر بوده است. سپس یافته های حاضر با تحقیقات و تناسبات هندسی مرجع در هندسه ایرانی مقایسه شده است. در نهایت با هدف تعیین منشا این نظام تناسبات، نتایج بررسی حاضر با تناسبات خاص موجود در هنرهای تزیینی دوره های تیموری، ایلخانی و سلجوقی که بر اساس نظریات محققان دارای تناسبات خاص و ویژه هستند، مقایسه شده است. نتیجه بررسی نشان می دهد فرش ها از تناسبی هندسی در کلیت خود برخوردار هستند. این تناسب ویژه شامل نسبت های مشخصی است که بین نقوش و ابعاد فرش و به طور کلی در تناسبات کل و جزء برقرار است.

شاهسون ها یا عشایر ایلسون (عشایر شاهسون بعد از انقلاب نام خود را به (ایلسون) تغییر دادند)، یکی از مهمترین طوایف شمال غربی و ترک زبان ایران به شمار می روند. سرزمین کنونی این ایل، منطقه کوهستانی اهر، مشکین شهر، دشت مغان، کناره های رود ارس و پاره ای دیگر از مناطق آذربایجان شرقی است. آنها به تولید سوماک، کیف گلیم (مفرش)، بافته های مسطح، روکرسی، پالاس و ورنی شهرت دارند. در طرح و بافت گلیم های آنها نوعی محدودیت به چشم می خورد. از نگاره های بزرگ و برجسته، به صورت ردیفی استفاده شده است. اکثریت این نقوش در بافته های قفقاز و آناتولی نیز مشاهده می گردد. بعضی شباهت های اقوام شاهسون و قفقاز به حدی است که امکان تمایز آنها به سختی میسر است، به خصوص در بافته های قدیمی تر که مربوط به زمانی است که مرزهای جنوبی قفقاز و شاهسون یکی بوده اند. هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی عناصر تزیینی و نقوش گلیم های ایل شاهسون و منطقه قفقاز است. این مقاله با هدف پاسخگویی به سوالات زیر نوشته شده است: 1) نقوش تزیینی بافته های ایل شاهسون چه هستند؟، 2) نقوش بافته های منطقه قفقاز چه عناصر تزیینی دربردارند؟ و 3) نقوش دو منطقه چه شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟ مقاله از نوع تاریخی و روش بررسی، توصیفی- تحلیلی است. بر اساس این روش ابتدا مناطق و سپس نقوش بافته ها توصیف و تحلیل می شوند. گردآوری مطالب از منابع کتابخانه ای و الکترونیکی انجام گرفته است.

این تحقیق با هدف بررسی وضعیت نظام تولید و توزیع فرش دستباف مبتنی بر زنجیره تامین ارزش، تلاش می کند تا اولا نوع سیستم تولید و توزیع فعلی فرش دستباف را مشخص نماید و ثانیا بر اساس نظر خبرگان و کارشناسان فرش دستباف به بررسی امکان پذیری تبدیل نظام فشاری به نظام کششی بپردازد. جهت دستیابی به این امر از روش تحقیق توصیفی شاخه پیمایشی و تبیینی استفاده شده است. جامعه آماری این مطالعه را خبرگان و کارشناسان آگاه به نظام تولید و توزیع فرش دستباف تشکیل می دهند و بر اساس شناختی که مرکز ملی فرش ایران از این افراد دارد، تعداد 55 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب گردیدند. جهت جمع آوری اطلاعات از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که وضعیت فعلی نظام تولید و توزیع فرش دستباف ایران مبتنی بر نظام فشاری است. بدین معنی که هم در تولید و هم در توزیع این محصول کمتر به نظر و سلیقه مشتری توجه می شود و فعالان فرش دستباف ایران به عرضه فرش دستباف خود در بازارهای هدف می پردازند، به این امید که مشتری با ملاحظه فرش و هنر آنها تشویق به خرید گردد. اما در بسیاری از موارد این مهم کارساز واقع نمی شود و رقبای ایران در بازارهای هدف با درک این وضعیت به تولید و توزیع فرش های مورد دلخواه مشتریان هدف از نظر رنگ، شکل، اندازه، طرح و نقشه می پردازند. همچنین نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد با برنامه ریزی و آگاه سازی فعالان فرش دستباف امکان تبدیل نظام تولید و توزیع مبتنی بر فشاری به کششی وجود دارد.

تدوین نشدن کتب و مباحث هنرهای سنتی (خصوصا فرش دستباف) بر اساس شیوه های علمی، همواره از جمله مواردی است که ذهن را به خود مشغول می نماید. سال هاست که ادبیات نوشتاری در زمینه طرح و نقش فرش به گونه ای عجیب بدون ساختار و توام با نواقص بسیار ارائه می گردد و هر یک از بزرگان صاحب قلم در این حوزه از ظن خود – چه درست و چه نادرست – بر آن افزوده اند و آشنا و بیگانه پای در جای پای دیگری – ولو در راهی نادرست – می گذارند. این مقاله تلاشی کوچک را در راه پروراندن این نگاه آغاز نموده است که: جهت شناخت و طبقه بندی «طرح» و «نقش» قالی ایران نیازمند ساختارهایی متقن و محکم هستند. مرور بخش هایی از کتاب هایی که از طرح و نقش نام برده و برای آنها طبقه بندی معرفی می کنند، نشانگر ناهمگونی تعاریف، نامشخص بودن ماخذ و ساختارها و همچنین تفاوت های فاحش آنها با یکدیگر است، چنانکه گویی برای طرح و نقش تنها مجموعه ای از عنوان ها و بدون هیچ هدفی شناختی و محتوایی گردآوری شده است. هیچ یک از این طبقه بندی ها اتکا علمی لازم را دارا نیست، از این رو در پی شناخت طرح و نقش می باید شیوه و تعاریفی را اتخاذ نمود که جامعیت لازم را دارا باشد و فاقد بیانی صرفا توصیفی و سلیقه ای باشد. از این رو این نوشتار نتیجتا این نظر را مطرح می کند که «طرح» را می توان معماری و تصویر کلی نقش های جای گرفته در یک متن دانست و «نقش» را عنصری خواند که با توانمندی های خاص خود، طرح را می آراید.

یک نقش از صافی ذهن انسان های مختلفی عبور می کند. دالان زمان و ذهن در شکل گیری طرح ها نقش مهمی ایفا می کنند. بسیاری از طرح ها و نقوش قالی محصول تبادلات فرهنگی ملت ها و اقوام مختلف هستند، همان گونه که بسیاری از محصولات فرهنگی و اجتماعی نظیر داستان ها، گویش ها، آداب و رسوم و ... بین ملت ها و اقوام مختلف مبادله می گردند و در این مسیر رنگ و بو و لهجه محلی به خود می گیرند، نقش ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. نقش ها نیز در نقل و انتقالات خود از محلی به محل دیگر دچار تغییر و تحول می گردند. هر نقشی فرزند نیازهای جامعه خود در زمانی خاص محسوب می گردد، شاید هم این طرح و نقش در جوامع دیگر متناسب با نوع زندگی، عملکردی متفاوت داشته باشد و حتی با نامی دیگر معرفی و عرضه گردد. طرح های شکسته هریس نیز از این قاعده پیروی می کنند. طرح لچک ترنج شاه عباسی گردان را بافندگان این ناحیه به طرح شکسته تبدیل کرده اند و به مرور با تغییرات صورت گرفته به روش ذهنی و ابداعات نو در طرح ها، الگوهای بصری تازه ای به فرهنگ تصویری فرش عرضه شده است. وجود ارتباط بین نقش مایه هایی مثل گویک، للک، سوقوردی و ... در قالی هریس و بن مایه های اسطوره ای تامل برانگیز است. بافندگان ذهنی باف این حوزه، با بهره گیری از عامل تشبیه و انتزاع به خلق مجموعه ای از نقش مایه های بدیع پرداخته اند.

در عرصه فرش دستباف ایران، مناطقی گوناگون با دیرینه ای متفاوت وجود دارند که برخی از آنها همچنان ناشناخته باقی مانده یا به فراموشی سپرده شده اند. یکی از این موارد منطقه باستانی «ایج» و فرش هور شریعتمدار است که در زمانی نه چندان دور، از شاهکارهای بی نظیر فرش بافی فارس محسوب می شد. بی تردید از جمله پژوهش های ضروری در پهنه فرش دستباف، بیرون کشیدن و آشکار نمودن چنین گنجینه های فرهنگی از زیر غبارها و ناپیداهای روزگار است. پژوهش حاضر با هدف معرفی این هویت پنهان با همه ویژگی هایش و از جمله خصوصیات طرح و مفاهیم نهفته در آرایه های نمادین آن صورت پذیرفته است و با استفاده از مطالعه میدانی و کتابخانه ای تلاش کرده توانمندی های هنرمندان خلاق و بافندگان گمنام این فرش خاص را در معرض مطالعه پژوهشگران و علاقه مندان فرش این مرز و بوم قرار دهد. ناگفته های آشکار شده در این جستار، می تواند به افزایش داده های مورد نیاز در برنامه ریزی ها و پژوهش های کاربردی فرش ایران مساعدت نماید. همچنین این تحقیق اصیل، از امحا اطلاعات فرش موردنظر پیشگیری نموده و زمینه های احیا و رونق دوباره آن را در منطقه ایج و استهبان فارس فراهم می کند.

فرش مهمترین کالای صادرات غیرنفتی کشور است که طی چهار دهه گذشته، بیش از 25 درصد ارزش صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده و صادرات کشور از این کالا تاثیر چشمگیری پذیرفته است. بر این اساس، هدف این تحقیق بررسی عملکرد صادراتی فرش دستباف ایران و شناسایی بازارهای هدف و موانع حضور در آنهاست. بدین منظور ابتدا مزیت نسبی فرش دستباف ایران با استفاده از شاخص های RCA، RSCA و X2 طی سالهای 2000-2005 میلادی محاسبه شد، در ادامه جهت انتخاب مناسب ترین بازارهای بالقوه صادراتی ابتدا کشورهای واردکننده فرش شناسایی و سپس با به کارگیری روش تاکسونومی عددی (Taxonomy) این بازارها اولویت بندی شدند. نتایج مطالعه نشان داد که کشور ایران در صادرات فرش دارای مزیت نسبی صادراتی است، اما روند نزولی مزیت نسبی فرش دستباف طی سال های مورد مطالعه حاکی از تضعیف موقعیت رقابتی این کالا در سطح جهان است. به عبارت دیگر نزولی بودن شاخص مزیت نسبی فرش دستباف حرکت کشور به سمت از دست دادن تخصص در صادرات فرش را نشان می دهد. همچنین نتایج اولویت بندی بازارهای هدف نشان داد به ترتیب کشورهای آمریکا، امارات، ژاپن و آلمان عمده ترین بازارهای صادرات فرش دستباف ایران هستند.