فصلنامه سیاست
سال:1395 | دوره:46 | شماره:3 |تعداد مقالات:14

استفاده گسترده از رسانه ها و شبکه های اجتماعی مجازی و روابط مبتنی بر ارتباطات الکترونیکی، فعالیت سیاسی و اجتماعی را در دهه اخیر بسیار متحول کرده است. از این رهگذر در این مقاله در پی آنیم تا تاثیر رسانه های اجتماعی مجازی بر عرصه سیاست ایران را بررسی کنیم. بنابراین این مقاله این پرسش را مطرح می کند که چگونه رسانه های اجتماعی مجازی موجب تحول در عرصه سیاست ایران شده است؟ مصادیق اثرگذاری این رسانه ها چیست؟ در پاسخ به این پرسش ها این فرضیه مطرح می شود که رسانه های اجتماعی مجازی، از یک سو با قرار دادن قدرت در دست شهروندان، امکان کنشگری بلاواسطه را در عرصه سیاسی کشور برای شهروندان ایرانی فراهم کردند و از سوی دیگر، این رسانه ها با تسهیل امکان کنشگری فردی، به کنشگران ایرانی این امکان را می دهند که تا حدی مستقل باشند و دیدگاه های رسمی را به چالش بکشند. با توجه به ماهیت پرسش های مطرح شده، در این پژوهش از روش ترکیبی مطالعه بهره برده ایم. از این رهگذر با بررسی و تشریح آرای متفکرانی چون لیوتار، بودریار، کاستلز و باختین سعی بر آن خواهد بود تا فرضیه مطرح شده، آزمون شود. در این زمینه مصادیق مورد بحث انتخابات ریاست جمهوری دهم و کارناوال های شهری در پارک های تهران، که با قرار گروهی از جوانان عضو شبکه های اجتماعی مجازی صورت گرفت، است.

گسترش کمی نظام آموزشی مدرن و علاقه وافر ایرانیان به تحصیل در علوم جدید و حمایت گسترده حکومت ها طی یک قرن اخیر از نظام آموزشی مدرن و صرف هزینه های زیاد برای گسترش و بهبود کیفیت آن به هیچ وجه به معنای ورود علم و نگرش علمی به مناسبات زیستی ایرانیان نیست. نظام تولید اقتصادی و مناسبات اجتماعی و ساختار سیاسی مستقل از سازه دانایی مدرن و با اتکا به مناسبات سنتی پیشامدرن در ایران به حیات خود ادامه می دهد. پیوند دانش مدرن با زندگی روزمره در زیست جهان اروپایی به علم و دانش مدرن نقش انکارناپذیر در زندگی مدرن داد که زیست جهان ایرانی هرگز آن را تجربه نکرد.

با شدت گرفتن عملیات خشونت بار تروریستی در جهان، در زمینه علل ساختاری شکل دهنده تروریسم، تحقیقات آکادمیک بسیاری صورت گرفته است. برخی محققان، متغیرهای مادی را در افزایش امکان تروریسم بررسی کرده و نشان داده اند که با بهبود شرایط محیط اجتماعی- اقتصادی، می توان امکان شکل گیری تروریسم را کاهش داد. گروهی دیگر از محققان نیز نشان داده اند حتی با افزایش هزینه های مادی فرصت استفاده از تروریسم و بهبود زمینه های ساختاری نیز مواردی را می توان یافت که تروریسم به تداوم خویش ادامه داده است. این محققان معتقدند متغیرهای مادی تنها زمینه فعال کردن تروریسم نیستند و باید متغیرهای ایدئولوژیک و روانی، زیست فرهنگی - هویتی را نیز لحاظ کرد. پدیده تروریسم دلایل پیچیده و متنوعی دارد و نمی توان علل و ریشه های آن را در یک حوزه به خصوص جست وجو کرد. در این مقاله با دیدگاهی توصیفی- تحلیلی پس از معرفی و نقد رویکردهای روان شناختی، رفتارگرایی عقلانی، رویکرد جامعه شناختی در حوزه هویت، به عنوان چارچوبی نظری برای فهم دلایل شکل گیری گروه های تروریستی در جهان کنونی معرفی می شود. این چارچوب نظری می تواند محققان را در تبیین شکل گیری گروه های تروریستی به خصوص در منطقه خاورمیانه یاری رساند. این مقاله با شیوه ای کتابخانه ای، بر این فرض استوار است که تروریسم کنونی در خاورمیانه متاثر از عوامل و محرومیت های هویتی است. رویکرد جامعه شناختی تروریسم به عنوان راهکار فهم هویتی تروریسم، ارجاع به آرای جان برتون، می شود.

پرسش از نسبت دو مفهوم «حق» به معنای درستی و «خیر» به معنای غیرارزشی آن و تقدم و تاخر یا اولویت هر یک نسبت به دیگری از مسائل مهم حوزه هنجارهاست که نخست در قلمرو نظری فلسفه اخلاق، بخش شایان توجهی از مباحث اندیشمندان را به خود اختصاص داده است. از آنجا که مباحث بنیادین فلسفه اخلاق در خصوص هنجارها منحصر به حوزه اخلاق فردی نیست و پاسخ به پرسش های آن ساحت اندیشه سیاسی را نیز به عنوان بخش دیگری از حکمت عملی درمی نوردد، پرسش یادشده نیز در اندیشه سیاسی و به طور خاص عدالت پژوهی، گرایش های فکری و درنتیجه تجویزهای مختص خود را به وجود آورده و در مقابل یکدیگر قرار داده است. این نوشتار درصدد است با خوانش برخی آرای مهم اندیشمندانغرب درباره عدالت از دوران باستان تا دوران معاصر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نشان دهد که اندیشمندان عدالت اعم از اینکه با اصل پرسش از منازعه حق و خیر به عنوان یک سوال مستقل مواجه بوده اند یا نه، همواره به یک جانب این دوگانه (حق و خیر) گرایش داشته اند و نوع نگرش به این منازعه نقشی محوری در شکل گیری آرای ایشان درباره عدالت داشته است.

هدف این پژوهش، طرح اهمیت سطح تحلیل تصمیم گیر در مطالعه سیاست خارجی است. حوزه تحلیل سیاست خارجی با عنایت به تحولات عملی و نظری بعد از جنگ سرد به ویژه رخت بربستن نظریه های ساختارگرا، تصمیم گیری را به کانون اصلی بررسی سیاست خارجی وارد کرده است. چنین امکانی با عنایت به نقش انسان در نظریه های سیاست خارجی و روابط بین الملل فراهم آمده است. با این وصف، سوال اصلی پژوهش این است که آیا سطح تحلیل تصمیم گیر می تواند بنیان و تکیه گاه نظری مطمئنی برای بررسی و تحلیل سیاست خارجی باشد و در این صورت مزایای حاصل از تکیه بر سطح تحلیل تصمیم گیر در مطالعه سیاست خارجی چیست؟ پژوهش حاضر ضمن پاسخ مثبت به پرسش مذکور استدلال می کند که تکیه بر سطح تصمیم گیر می تواند در حل مشکل سطح تحلیل، تکمیل و تحول در نظریه و مدل های تصمیم گیری و در نهایت امکان تلاقی نظری بین عوامل مادی و معنایی راهگشا باشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فقیهان به صورت وسیعی وارد عرصه سیاست شدند و از آنجا که فقه همان حقوق اسلامی است، می توان نتیجه گرفت که سیاست کشور تا اندازه ای تحت مدیریت حقوق دانان قرار گرفت. به اقتضای ساختار علم حقوق و نوع نگرش حقوق دانان به واقعیت، این گروه، ساختار شخصیتی ویژه ای دارند که با سایر سیاستمداران متفاوت است. این مقاله با استفاده از روش تحلیل نمونه آرمانی به بررسی ساختار شخصیتی حقوقدانان و ویژگی های آنان در جهان بینی، روش ها و منابع می پردازد. براساس بررسی انجام گرفته، این ساختار شخصیتی تاثیراتی را در منش و روش فقیهانی که در مسند سیاست قرار می گیرند به جا می گذارد. در پایان نتیجه گیری می شود که هنگامی که فقیهان وارد سیاست شوند به نسبت، جزمی تر و قاطع ترند؛ در مرحله اجرای احکام، کمتر سازش پذیرند ولی در مرحله صیانت از ساختار کلی نظام محافظه کارترند؛ نیز تکلیف مدارتر، پیش بینی پذیرتر، فن مدارتر و متن گراترند.

انقلاب اسلامی از زمان وقوع از دیدگاه های مختلفی تحلیل شده است، اما مساله ای که در مطالعه پدیده انقلاب اسلامی مغفول مانده، تحلیل آن از منظر نظری و جست وجو برای یافتن یک بنیان نظری برای آن است. در واقع بیشتر مقالات و کتاب هایی که در زمینه انقلاب اسلامی نگاشته شده است یا از انقلاب تلقی پدیده سیاسی- اجتماعی داشته اند و ازاین رو در پی یافتن علل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن بوده اند یا آن را نظام ایدئولوژیکی یا گفتمانی می پنداشتند و علت آن را در منازعات اجتماعی و اقتصادی یا راهبردهای طرد، سرکوب و غیریت سازی گفتمان های رقیب می جستند. ادعای این تحقیق مبنی بر ضعف تحلیل نظری از انقلاب اسلامی و نبود بنیان نظری برای آن، در این است که آثار و نوشته های دکتر شریعتی در میان منابع مطالعاتی انقلاب اسلامی مغفول مانده است؛ آثاری که بیش از دیگر آثار متفکران، منابع نظری برای پدیده انقلاب اسلامی در آن فراهم شده است.

ناسیونالیسم و مدرنیسم و ارتباط آنها از دیدگاه متفکران گوناگون و جریان های فکری مختلف، همواره مورد بحث بوده است. متفکران بسیاری در زمینه مقولات قومیت، ملت و ملی گرایی و ارتباط آنها با مدرنیته به اظهار نظر پرداخته اند. اختلاف نظر اصلی میان اندیشمندان و جریان های فکری مختلف همواره بر سر این موضوع بوده که آیا می توان شکل گیری ملت را نیز همانند شکل گیری ملی گرایی در ارتباط با مدرنیسم قلمداد کرد یا خیر. در حالی که مدرنیست ها نوعی رابطه علی بین ناسیونالیسم و دولت- ملت برقرار می کنند، نظریه پردازانی همچون آنتونی اسمیت چنین نظری را نقد می کنند. مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش است که تفاوت دیدگاه آنتونی اسمیت و مکتب نوگرا در مورد ناسیونالیسم و مدرنیسم چیست؟ ایده حاکم بر مقاله این است: درحالی که نوگرایان ملت و ملی گرایی را حاصل تحولات عصر مدرن قلمداد می کنند، آنتونی اسمیت معتقد است بین ناسیونالیسم و مدرنیسم ارتباطی قوی وجود دارد، اما این رابطه علی نیست و ملت را ضرورتا محصول مدرنیته نمی داند.

در حالی که دیدگاه مسلط رابطه ضروری میان گسترش دسترسی به رسانه های دیجیتال و بسط ظرفیت های استقرار و تثبیت دموکراسی قائل است، تجربه انقلاب های عربی، نتایجی خلاف این دیدگاه خوش بینانه پیش روی ما قرار می دهد. مقاله نشان می دهد که رسانه های دیجیتال در مراحل مختلف تحولات کشورهای عربی، تاثیرات مختلفی برجای گذاشته اند. در مرحله فروپاشی رژیم های اقتدارگرا، این تاثیر بسیار سریع و شدید بوده است؛ در مرحله شکل گیری نظم بدیل دموکراتیک، این تاثیرگذاری اندک بوده و در نهایت در مرحله آخر، از قابلیت های این شبکه ها به عنوان ابزاری در خدمت نفرت پراکنی قومی و دینی و تشدید خشونت استفاده شده است. براساس الگوی «دولت های ضعیف- جوامع قوی» نشان داده ایم که چگونه ضعف ساختاری دولت و وجود یک جامعه به شدت پراکنده، فاقد انسجام و «قوی» در خاورمیانه باید به عنوان کلید درک تاثیرگذاری سریع و شدید سیاست دیجیتال در مرحله فروپاشی رژیم های اقتدارگرای عرب و بدل شدن این ابزارها به عنصر تشدیدکننده روند تباهی سیاسی این کشورها در مرحله انحطاط انقلاب های عربی مدنظر قرار گیرد.

جمهوری خواهی در ایران از زمان طرح در دوره قاجار تا زمان وقوع در انقلاب اسلامی و پس از آن با برداشت ها و تفاسیر گوناگون ارائه و پیگیری شده است. ایرانیان که بر اثر سابقه طولانی حکومت های پادشاهی مطلقه وراثتی، فاقد تجربه دموکراسی بودند، بر اثر کسب آگاهی های ناشی از ورود مفاهیم سیاسی جدید، به اعتراض علیه حکومت استبدادی پرداختند. سلطنت، نماد استبداد و اصلی ترین مانع تحقق اراده سیاسی ایرانیان دانسته می شد. در نتیجه به رغم آمیختگی سلطنت با سنت و کسب مشروعیت از جانب مذهب، جامعه ایران خواستار محو سلطنت شد. بدیهی است که جایگزین سلطنت، جمهوری است. در نتیجه جمهوری خواهی ایرانی بیش از آنکه مفهومی ایجابی و در راستای ایجاد یک نظام دموکراتیک باشد، مفهومی سلبی بود که صرفا در پی محو نظام سلطنتی به عنوان نماد استبداد مطلقه بوده است.

این مقاله تلاشی است برای تحلیل و ارزیابی مساله "دیگری" در تاریخ روابط خارجی ایران از منظر جامعه شناسی تاریخی در روابط بین الملل. نویسنده در چارچوب رویکرد جامعه شناسی تاریخی و استفاده از تکنیک تبیین روایی از این رهگذر مساله "دیگری" را در روابط خارجی ایران برمی کاود. به لحاظ زمانی این مقاله دوره کلان تاریخی متعاقب تکوین حکومت صفوی تا ده سال نخست تاسیس نظام جمهوری اسلامی را در برمی گیرد. به نظر نویسنده با توجه به رویدادهای داخلی و خارجی مرتبط با روابط خارجی ایران، عنصر "دیگری" در عصر صفوی با توجه به تضاد مذهبی یا درون دینی با عثمانی سنی مذهب تکوین یافت، در اعصار قاجار و پهلوی با توجه به مواجهه ایران با قدرت های بزرگ سده نوزدهم میلادی و ابرقدرت های جنگ سرد به ترتیب تحول و تداوم یافت، و در عصر جمهوری اسلامی در سایه تاسیس نظام جمهوری اسلامی تثبیت شد و به اوج نهادینگی رسید.

واکاوی پیروزی و تداوم گفتمان اسلام گرایی میانه رو بر دیگر گفتمان های موجود در ترکیه در یک محیط اجتماعی که نزدیک به یک قرن در آن غربی سازی و سکولارگرایی مهم ترین مبنای تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده، محوری ترین بحث مقاله پیش رو است. این مقاله فراتر از بحث های ایدئولوژیک موجود، در پی واکاوی نحوه شکل گیری این تغییر بنیادین به عنوان یک فرایند طولانی در این کشور است. در همین زمینه، پرسش مطرح در این مقاله این است که: مهم ترین عامل غلبه گفتمان اسلام گرایی میانه رو بر دیگر گفتمان های موجود در ترکیه چیست؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیه اصلی مقاله این است که: دگردیسی در فرهنگ سیاسی ترکیه در سایه تعدیل شکاف های موجود در این کشور مهم ترین عامل غلبه این گفتمان در این ساختار سیاسی و اجتماعی سکولارگرای ژاکوبینیستی است.

یکی از مهم ترین وقایع سیاسی و اجتماعی تاریخ ایران، انقلاب مشروطه است که با وجود تالیفات فراوان در این زمینه، هنوز مجهولاتی از آن باقی مانده است. یکی از این مجهولات نقش یکی از علمای کرمان به نام آیت الله میرزا محمدرضا مجتهد است که در طی مهاجرت صغری یکی از خواسته های متحصنین، بازگشت ایشان از تبعید بود. در برخی آثار مربوط به مشروطه از او نام برده شده و در مواردی از پیشگامان مشروطه معرفی شده است. هدف این مقاله بررسی عملکرد این روحانی در روند حوادث و تحولات نهضت مشروطه است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که ایشان یکی از نیروهای تاثیرگذار در تحولات مشروطه در کرمان بوده، اما برخلاف آنچه نقل شده مشروطه خواه نبوده است. نقش ایشان در انقلاب مشروطه منحصر به فرصتی است که از موقعیت فلک کردن او توسط حاکم وقت کرمان نصیب آزادی خواهان در تهران شد تا به نظام استبدادی و عین الدوله بتازند و خواهان حاکمیت مشروطه در ایران شوند.

از ابتدای تاریخ بشر، یکی از مشکلات پیش روی هر دولتی، این است که چگونه براساس رضایت عمومی حکومت کند. این عبارت سیاسی قدیمی که "شما نمی توانید بر روی سرنیزه جلوس کنید" حکایت از این دارد که اگرچه دولت می تواند قدرت خود را بر مبنای اجبار سیاسی به کار بندد، برای مدت زیادی استفاده از اجبار نمی تواند برای حکومت جامعه کافی باشد. جامعه شناسان سیاسی از زمان وبر به بعد، در پاسخ به این پرسش که چرا مردم رضایت می دهند بدون استفاده از زور بر آنان حکومت شود، از مفهوم مشروعیت استفاده کرده اند. با توجه به مباحث مطرح شده، و بررسی تاریخی دو نظام هخامنشی و ساسانی، نتیجه می شود که اندیشه جامعه از زمان هخامنشیان تا ساسانیان در حال تکامل بوده و اگرچه بنا بر نظر وبر مشروعیت قانونی خاص جامعه نو است، اندیشه اقتدار از پایین و مفهوم قرارداد اجتماعی در جامعه عصر ساسانی وجود داشت و بر طبق آن عمل می شد.