فصلنامه سیاست
سال:1388 | دوره:39 | شماره:1 |تعداد مقالات:19

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به رغم ثبات برخی از عوامل موثر در سیاست خارجی، رفتار خارجی این کشور در قبال اسراییل دچار دگرگونی اساسی شد و حالت منازعه جویانه به خود گرفت. در حالی که قبل از این دوران، روابط بین دو رژیم در زمینه های مختلف استراتژیک، نظامی و حتی اقتصادی در سطح بالایی قرار داشت. بنابراین، سوال اصلی پژوهش حاضر این است که کدام نظریه روابط بین الملل بهتر می تواند این تغییر در سیاست خارجی را تبیین نماید؟ بدین جهت این مقاله فرضیه اصلی خود را روی نظریه سازه انگارانه روابط بین الملل قرار داده و بیان می دارد که شکل گیری منافع ج.ا.ا ایران و جهت گیری های سیاست خارجی آن ریشه در نحوه شکل گیری و تکوین هویت آن دارد. بدین منظور در بخش اول این مقاله به بررسی تئوری سازه انگاری در روابط بین الملل، در بخش دوم به نقش این نظریه در تجزیه و تحلیل سیاست خارجی و در بخش سوم به بررسی سیاست خارجی ج.ا.ا ایران در قبال اسراییل از منظر این نظریه پرداخته می شود.

دموکراسی الگویی نوین است که سازمان ملل متحد، دولت ها و ملت ها در دهه پایانی قرن بیستم و آغاز سده جدید برای پرهیز از جنگ، خونریزی و استقرار صلح و امنیت بین المللی مورد توجه قرار داده اند. نیاز به شناخت ابعاد مختلف موضوع انگیزه پژوهش حاضر، تحت عنوان «بررسی جهان شدن دموکراسی و تاثیر آن بر صلح و امنیت بین المللی» است.سوالات پژوهش عبارتند از:-1 آیا جهانی شدن دموکراسی موجب صلح و امنیت بین المللی خواهد شد؟-2 آیا جهانی شدن موکراسی موجب تحول برخی اصول حقوق بین الملل خواهد شد؟در ارتباط با سوال اول، وظایف و عملکرد ارکان مختلف سازمان ملل و اقدامات دولت های بزرگ مطالعه شده و بررسی ها نشان می دهد که رویکرد غالب در سازمان ملل متحد این است که دموکراسی یکی از پایه های اساسی تامین صلح و امنیت پایدار بین المللی است. در سوابق اقدامات شورای امنیت سازمان ملل ملاحظه می شود که این شورا به دلیل نقض دموکراسی در برخی از کشورها، آن را نقض صلح تلقی کرده و به استناد مقررات فصل هفتم منشور، اقداماتی توصیه ای و اجرایی کرده است. اما به منظور پاسخ به سوال دوم، به روند تحولات در مفاهیم سه گانه «اصل حق تعیین سرنوشت ملت ها»، «اصل عدم استفاده از زور در روابط بین الملل» و «اصل عدم مداخله در امور داخلی کشورها» در اثر جهانی شدن دموکراسی باید پرداخته و چنین به نظر میرسد که زمینه های تحول این مفاهیم به واسطه برخی اقدامات دولت ها، سازمان ملل متحد و دیوان بین المللی دادگستری و دکترین، در حال شکل گیری است. هر چند جبهه مخالفین در سطح بین المللی قابل توجه است.

مارکس از فلاسفه بزرگ تاریخ، معتقد است دولت امری موقتی است و برآمده از طبقات است که سرانجام به وجود آن نیازی نخواهد بود و با برافتادن سرمایه داری دوران تاریخی انسان آغاز خواهد شد. در این مقاله به فرجام دولت پس از سقوط سرمایه داری پرداخته می شود و آن را در دو قسمت دیکتاتوری پرولتاریا و پس از آن بررسی کرده و نشان می دهد که در هر دو مرحله، وضعیت دولت با آنچه امروز مدنظر داریم کاملا متفاوت است، چه آنکه در اولی با دولتی بسیار قوی و در دومی با دولتی بسیار کوچک مواجهه هستیم. در پایان، نسبت این دو با دموکراسی، یکی از مهم ترین مولفه های دولت مدرن بررسی می شود.

از کسانی که مبنای اندیشه در امر اجتماعی را با نظریه معنا در هم آمیختند، لاکلا و موف هستند. نظریه این دو یعنی تحلیل گفتمان در حوزه جامعه شناسی رهگشا و ثمربخش است. زیرا معنا در بستر گفتمانی سوسور و نظریه اجتماعی این دو ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. لاکلا معتقد است حوزه اجتماع به نحوی همان نظام نشانه شناختی است که در آن مبارزه بر سر تعریف نشانه ها و تلاش برای تثبیت معنا جاری و ساری است. کار ویژه اصلی نظام نشانه شناسی اجتماعی باز تعریف جهان به شیوه خودش است. در این جهان تعریف شده، سوژه ها و گروه های اجتماعی هویت می یابند. برای هویت یابی سوژه ها و گروه های اجتماعی، این نظام نشانه شناسی اجتماعی، حوزه های اجتماعی را به قطب های متخاصم تبدیل می نماید. در این بستر، نشانه ها در قالب دال و مولول خودنمایی می نماید و اجتماع عرصه مبارزه برای تعریف و تثبیت معنا می گردد. در نتیجه، زندگی فردی و اجتماعی انسان ها در سیطره نظام های معنا بخش قرار می گیرد و آن نظام های معنا بخش هستند که حقیقت ساز می گردند. یعنی به شیوه خاص خود حقیقت را تعریف می نمایند. پس نسبی هستند و مطلق نمی باشند؛ احتمال دارد حقیقت در زیر سیطره نظام معناشناسانه روزی در معرض تغییر قرار گیرد. در واقع، این نظام معناشناسانه بر این باور است که حقیقت ابدا ثبات ندارد و همواره احتمال تغییر آن می رود.

این پژوهش به دنبال بررسی رابطه سیاست خارجی ج.ا.ا و سند چشم انداز در رسیدن ایران به قدرت برتر منطقه ای است. در سند چشم انداز ایران 1404 برای نخستین بار نگاه منطقه ای به سیاست خارجی مطرح شده است. مفهوم قدرت برتر منطقه ای برایند دو هدف است: -1 کسب جایگاه برتر علمی، فن آوری و اقتصادی، -2 تعامل سازنده و موثر در روابط خارجی. هدف از ارایه این مقاله بررسی چالش های سیاست خارجی ج.ا.ا در اتخاذ رویکرد "تعامل سازنده" در سیاست خارجی ایران می باشد. در این مقاله، ابتدا به مفهوم چشم انداز و تعابیر لغوی و اصطلاحی آن اشاره شده است. سپس سابقه منطقه گرایی در سیاست خارجی ایران در قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مورد بحث قرار می گیرد. آنگاه مفهوم منطقه و نظام منطقه ای در سند چشم انداز و ابعاد چالش برانگیز قدرت منطقه ای ایران بررسی می شود. در پایان ارزیابی کوتاهی از سیاست خارجی دولت نهم در ارتباط با تحقق اهداف سند چشم انداز به عمل آمده است.

گفتمان اصلاح طلبی بر پایه مجموعه ناسازه های نظری پیکربندی شد و فاقد انسجام نظری بود. زیرا به طور توامان، در آن هم از آموزه های سنتی اسلام و هم از آموزه های مدرن لیبرال استفاده شده بود. اجماع فوری اصلاح طلبان، ناشی از ضرورت تاریخی مخالفت با نامزد محافظه کاران بود که پیروزی خود را قطعی می پنداشت. آنان بر آن بودند که با تجمیع آرای پراکنده و ایجاد یک جبهه گسترده، صدای نوگرایان دینی و اصلاح طلبان را به جامعه برسانند و در عرصه سیاست حضور داشته باشند. اما راهبرد مشخصی برای این همگرایی یا ائتلاف سیاسی طراحی نکرده بود. اجماع نانوشته در پیرامون حمایت از خاتمی حاصل شد. هنگامی که پیروزی ناباورانه به دست آمد، اختلاف نظرها شروع شد. این اختلافات که از ناسازه های نظری گفتمان ناشی می شد، اختلاف نظر در پیرامون مبانی فکری و عقیدتی گسترده، روش های سیاسی گوناگون و رویه های اجرایی متفاوت اصلاح طلبان دور می زد. تفسیرهای موسع یا مضیق و مردم سالارانه یا سنتی از اصول قانون اساسی، شیوه تقسیم قدرت و بهره گیری از منافع قدرت سیاسی ریاست جمهوری، مجلس و شورای شهر شکل گرفت. بنابراین، هر فرد و گروهی جنبش اصلاح طلبی را به سویی کشاند و اجماع اصلاح طلبان فروپاشید و بستر لازم برای تحول نظری و تغییر شیوه های مبارزه سیاسی آنان فراهم گشت. در این مقاله، فرایند فروپاشی اجماع اصلاح طلبان در چهارچوب یک رهیافت نظری بررسی می شود.

تاریخ به معنای پژوهش درباره رویدادهایی است که در یک دوره زمانی خاص از سوی افراد پژوهشگر به شمار آمده، به چشم دیده شده و در ذهن، مورد عطف توجه قرار گرفته اند و به کار ساختن سازه ای از روایت درباره همان رویدادها آمده اند. واقعیت فزون بر تاریخ است و با فاصله ای بسیار از حیث عدد و رقم، پیشتاز است. این امر به زایش هویت می انجامد. هویت در این معنا یکی از محک هایی است که می توان با تکیه بر آن، رخداد تاریخی شده را بررسی کرد. هنگامی که از هویت به مثابه فرآیند سخن می گوییم در حقیقت از استمرار پدیده های تاریخی شده ای سخن به میان آورده ایم که یک فرد، گروه، قوم یا ملت در مقام پاسخ به پرسش هایی که از او درباره گذشته اش پرسیده اند، بر می آید. نگارنده با واکاوی چهار اثر تاریخی در صدد بررسی عنصر ایرانی هویت در گزارش های تاریخی روزگار قاجاران برآمده است.

مسیحیت صهیونیستی به مثابه یک جریان افراطی مسیحی با تکیه بر تفاسیر تحت اللفظی از متون کتاب مقدس، خواهان تحقق پیشگویی های کتاب مقدس بر اساس عقاید تقدیرگرایانه خویش است تا از این طریق زمینه را برای ظهور مسیح (ع) در آخرالزمان فراهم آورد. به اعتقاد این گروه خداوند مقرر کرده است. بشر باید هفت مرحله یا مشیت را از سر بگذراند تا به ظهور مسیح (ع) در آخرالزمان برسد. زمینه های پیدایش مسیحیت صهیونیستی به پروتستانتیسم و پیوریتانسیم باز می گردد. چرا که تا پیش از آن و در دوران حاکمیت کلیسای کاتولیک، همواره یهودیان، قاتلان مسیح دانسته می شدند اما با وقوع پروتستانتیسم، نهضت اصلاح دینی به رهبری مارتین لوتر با بیان ریشه های عبرانی مسیحیت به ستایش از یهودیان پرداخت و این فرایند توسط فرق منشعب از آن به ویژه پیوریتانسیم ادامه یافت.ما در این مقاله خواهیم کوشید با بررسی ریشه های پیدایش و مبانی عقیدتی مسیحیت صهیونیستی، زمینه برای شناخت هر چه بهتر جریان مسیحیت صهیونیستی فراهم آید.

از زمان شکست ایرانیان در جنگ با روس ها و شکل گیری ذهنیت عقب ماندگی در ایران تا کنون، پاسخ به مساله عقب ماندگی، علل پیدایش و نحوه رفع آن مهم ترین دغدغه جامعه و نیروهای فکری و سیاسی آن بوده است. در حالی که مجموع عوامل داخلی و خارجی مانع از نیل به موفقیت می گردید، برداشت های متعدد و گاه متعارض از نحوه پاسخگویی به مساله عقب ماندگی، کلید اصلی این ناکامی ها بود. این برداشت ها که پس از انقلاب مشروطه برای نخستین بار در تدوین قوانین و استقرار نهادهای مدنی و سیاسی به وجود آمدند، چالش هایی عمده را میان سنت و تجدد پدید آوردند. در این زمینه جریان هایی را که بلافاصله پس از انقلاب مشروطه شکل گرفته اند و تا به امروز نیز ساختار خود را حفظ کرده اند، می توان به سه دسته بزرگ تجددخواهی (با سه گرایش عمده لیبرال دموکراسی، سوسیال دموکراسی و مارکسیسم)، سنت گرایی (با سه گرایش محافظه کاری، شریعت مداری و عدالت خواهی) و نوگرایی دینی تقسیم نمود که در این مقاله به نحوه شکل گیری و مواضع هر یک از آنها در رابطه با تجدد و چگونگی پاسخ به مساله عقب ماندگی خواهیم پرداخت.

عدالت؛ یک واژگان، یک مفهوم و یک پدیده است. پدیده، مفهوم و واژگان عدالت، بسان سیاست، بسیار سهل و در عین حال بسیار سخت می باشد. عدالت سیاسی؛ عدالت در سیاست و سیاست عادلانه است. عدالت سیاسی، عدالت در سیاست و سیاست عادلانه، تعادل میان یا میانه توسعه اقتصادی و تعالی فرهنگی؛ معنوی و اخلاقی است. عدالت به این معنا، عدالت متعالی است. عدالت متعالی، در قبال و در مقابل عدالت نامتعالی و متعارف یا عدالت طبیعی و نیز عدالت تک ساحتی و فرای آن قرار دارد. عدالت متعارف، طبیعی و تک ساحتی مادی است. عدالت مادی صرف در حقیقت عدالت نیست. بلکه عدالت ظاهری و بخشی یا جزیی بوده و نارسا یا نارسایی در عدالت می باشد. حتی شبه عدالت بوده و در یک نگاه ضدعدالت است. یعنی بی عدالتی یا ظلم و ستم می باشد. عدالت متعالی؛ عدالت رسا و سازوار یا رسایی و سازواری در عدالت می باشد.

مفهوم شورا، و نسبت شورا و دموکراسی، بیش از یک قرن است که در کانون مباحث نوگرایی دینی در جهان اسلام قراردارد و البته، تفسیرها و نظریه های متفاوتی نیز تولید شده است. «نظریه عمومی شورا» از مهم ترین تئوری های شوراگرایی و مردم سالاری دینی است که توسط توفیق محمد الشاوی (1918 م/ 1339 ق)، اندیشمند معاصر مصری، طرح و بسط یافته است. به نظر شاوی، نظریه عمومی شورا سه ویژگی اساسی دارد؛ 1) تدارک بنیاد شرعی برای نوگرایی دینی، 2) تلقی شورا به مثابه قاعده عمومی عمل اجتماعی که فراتر از حوزه صرف سیاسی است، و 3) تفکیک بین شورا و استشاره.همین نکته سوم مهم ترین دستاورد نظریه عمومی شورا است. شاوی کوشیده است تا شورا به مثابه نهاد تصمیم عمومی را از استشاره که امری اختیاری است، تفکیک نموده و تفسیری نسبتا روشن از آن دسته ادله دینی شورا ارایه نماید که ناسازه می نمایند و بین الزامی و غیرالزامی بودن شورا نوسان دارند. نظریه عمومی شورا به لحاظ ساختار منطقی ویژه ای که دارد، تا حدودی به نظریه های دموکراسی مشورتی (Deliberative Democracy) درغرب امروز نزدیک است.

این مقاله با هدف تحریر شرایط تکوین چالش های نظری متداول ایدئولوژی های سیاسی و بررسی راه کارهای غلبه بر آنها، چند ایده اصلی را به بحث نهاده است:1) ایدئولوژی های سیاسی به لحاظ تحول اجتناب ناپذیر مبانی انگیزشی و شناختی آنها، نیازمند تحول هستند و در صورت عدم تحول و یا تحول نامناسب به دگماتیسم و با بیگانگی نظری تبدیل می شوند.2) پیدایش دگماتیسم و بیگانگی نظری در میان حاملان یک ایدئولوژی سیاسی، حاصل عملکرد پنج متغیر 1) ورود جزم اندیشان و بیگانه اندیشان به صف حاملان یک ایدئولوژی 2) تاثیر مناسبات قدرت 3) محدودیت ارتباطات 4) عقل گریزی و 5) گرایش ذهنی به حفظ ثبات است.3) راهکار مقابله با دگماتیسم و بیگانگی نظری در سطح فردی و گروهی مقابله با پنج متغیر فوق الذکر و در سطح حاکمیت سیاسی گسترش مناسبات مردم سالارانه است.برای بررسی تجربی ایده های فوق الذکر، ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران نمونه تحقیقاتی این مقاله بوده است.

انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 چندین گروه، طبقه و حزب با عقاید ناهمگون، که همه آنها مخالف رژیم پیشین بودند را متحد ساخت. در انقلاب اسلای ایران نیز همانند بسیاری از انقلاب ها، پس از پیروزی انقلاب، این ائتلاف چندان دوام نیاورد. مطابق نظریه کرین برینتون، بعد از پیروزی انقلاب، میانه روها بر سر کار می آیند. اما پس از مدت کوتاهی توسط تندروها به حمایت از رژیم پیشین و استفاده از روش های غیرانقلابی متهم می شوند. منازعه تندروها و میانه روها، به پیروزی تندروها و انحصار قدرت توسط آنها می انجامد. انقلاب اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. رویدادهایی که از 22 بهمن 1357 تا تیرماه 1360 در ایران به وقوع پیوست، بازتابی از منازعه انقلابی در فرایند انقلاب می باشد. با توجه به این چارچوب نظری، در این پژوهش، تاکید بر تقابل بنی صدر، آخرین بازمانده میانه روها و حزب جمهوری اسلامی، نماد انقلابی های اسلام گرا می باشد. سرانجام این منازعه، شکست بنی صدر و حذف میانه روها از عرصه قدرت می باشد.

در این پژوهش با اشاره آماری به گسترش پدیده تروریسم در جهان، به تحلیل پدیده تروریسم بر پایه جنبش های سیاسی- اجتماعی می پردازیم و بحث را با بررسی و تبیین مکانیسم عملکرد گروهی تروریسم از طریق امکانات تبیینی نظریه عمل جمعی (بر محور عقلانی و انتخابی بودن استراتژیک کنش و عمل آدمی) به پایان می بریم.

مطابق روش شناسی قرائت متنی، مفسر هر متن صرفا با تمرکز بر خود متن می تواند معنای آن را دریابد. این روش شناسی مبتنی بر دو فرض اساسی است: یکی این که متن یک ابژه خودکفا بوده و دارای جهانی مستقل و خودمختار است و مفسر با تامل در این جهان قادر است معنای متن را بدون توجه به قصد و نیت مولف و نیز بدون نیاز به شناخت زمینه اجتماعی- تاریخی پیدایش آن درک کند. دیگر اینکه، متون خصوصا متون کلاسیک، متضمن سوالات اساسی و دایمی و ایده های عام و فرازمانی است که بشر همواره در طول تاریخ با آنها درگیر بوده و خواهد بود. اسکینر ضمن نقد و نفی این دو فرض به نقد روش شناسی قرائت متنی می پردازد و ناکفایتی آن را در فهم اندیشه های سیاسی نمایان می سازد. در این مقاله، روش شناسی قرائت متنی و نقد اسکینر بر آن مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و از این رهگذر چه به لحاظ سلبی و چه به لحاظ ایجابی نکاتی مفید و آموزنده در روش شناسی تاریخ مفاهیم و ایده های سیاسی مطرح شده است.

کشورهای اروپایی، شدیدترین مواضع را در برابر جنگ پیش دستانه جورج بوش اتخاذ کرده اند. این امر تحت تاثیر مولفه های مخلتف قرار گرفته است. اول آنکه، در کشورهای اروپایی سنت موازنه گرایی منطقه ای و بین المللی پیوند یافته اند. دوم آنکه، جنگ پیش دستانه به افزایش قدرت تحرک امریکا در حوزه امنیت کشورهای اروپایی منجر می شود و در نهایت اینکه، جنگ پیش دستانه زمینه انشعاب در کشورهای اروپایی را فراهم می سازد. زمانی که آمریکایی ها جنگ در عراق را بدون توجه به ائتلاف جهانی و مشروعیت یابی بین المللی آغاز کردند؛ زمینه برای جدال و ستیزش کشورهای دوسوی آتلانتیک به وجود آمد. این امر را می توان شکلی جدید از واکنش بین المللی نسبت به اقدامات امنیتی آمریکا از زمان جنگ دوم جهانی به بعد دانست. سوال اصلی مقاله آن است که اروپا چه واکنشی در قبال جنگ پیش دستانه بوش از خود نشان داده است؟ در حالیکه فرضیه بر سنت های موازنه قوا در اروپا تاکید داشته و آن را مخالف یکجانبه گرایی بوش می داند. آمریکا و اروپا هر دو با سنت های رئالیستی و کاربرد زور در سیاست بین الملل آشنایی دارند. در حالی که اروپائیان به کارگیری قدرت را صرفا در شرایطی مطلوب و موثر می دانند که امکان ایجاد تفاهم بین تمامی قدرت های بزرگ یا کشورهای عضو ائتلاف وجود داشته باشد. اگر اقدامات پیش دستانه با مقاومت واحدهای سیاسی هدف روبه رو شود، در آن شرایط امکان افول قدرت امریکا و گسترش بحران های امنیتی در حوزه منطقه ای فراهم خواهد شد. روندی که امریکایی ها طی سال های 8-2003 در خاورمیانه با آن روبرو بوده اند، بیانگر چنین شرایطی است. بنابراین، مواضع کشورهای اروپایی در ارتباط با جنگ پیش دستانه بوش مغایر با الگوهای سیاسی، مواضع بین المللی و مطلوبیت های امنیتی اروپا بوده و منجر به انتقاد از سیاست های امریکا در سه سطح گردیده است.

کتاب «بنیادهای علم سیاست»، کتاب اصلی درس مبانی علم سیاست به ارزش سه واحد است که برای دانشجویان مقطع کارشناسی رشته علوم سیاسی تدریس می شود. با توجه به این که این اثر ارزشمند، بهترین منبع برای درس مبانی علم سیاست و آزمون کارشناسی ارشد معرفی می گردد، پس از معرفی و ذکر مفروضات این مکتوب به بررسی و نقد شکلی و محتوایی این اثر می پردازیم و در نهایت پس از ارایه فهرست مطالب پیشنهادی، برخی از اصطلاحات و بازنگری ها از جنبه شکلی و محتوایی در این اثر ارزشمند را توصیه می کنیم.