فصلنامه سیاست
سال:1387 | دوره:38 | شماره:2 |تعداد مقالات:19

ژاپن به عنوان دومین قدرت برتر اقتصادی جهان، طی دهه های گذشته نقشی مهم در عرصه سرمایه گذاری خارجی بویژه در کشورهای در حال توسعه ایفا کرده است. مسایل اقتصادی در شکل گیری راهبردهای روابط خارجی این کشور نقشی مهم داشته اند. فروپاشی اتحاد شوروی و ظهور کشورهای جدید در آسیای مرکزی عرصه ای جدید برای شرکت های خارجی ایجاد کرد. تغییر در ساختار نظام بین الملل و نیز ویژگی های سیاسی – اقتصادی این کشورها، موجب شده که دولتمردان ژاپنی در سال های اخیر در سیاستگذاری خارجی خود در این منطقه، بازنگری کرده، مبنایی جدید برای تامین منافع خود در این منطقه ایجاد کنند. سوال اصلی این مقاله یافتن الگویی برای تبیین سیاست خارجی ژاپن در آسیای مرکزی است که با روش تاریخی – تحلیلی، روند تحول در سیاست خارجی ژاپن در کشورهای آسیای مرکزی، فرایندهای ایجاد شده و نیز چالش های فراروی ژاپن برای فعالیت در این منطقه بررسی می شود.

در عصر جهانی شدن، علیرغم پیشرفت های چشمگیر اقتصادی و رفاهی و تاثیرات سازنده جهانی شدن بر شیوه زندگی بخشی از جامعه بشری، همچنان بخش عظیمی از جمعیت جهان در منتهای فقر و تنگدستی به سر می برند. جهانی شدن از یک سو باعث ارتقا روزافزون سطح زندگی در کشورهای پیشرفته صنعتی شده است و از سوی دیگر موجبات رکود و عقب ماندگی هر چه بیشتر بسیاری از کشورهای فقیر، به ویژه در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین را فراهم کرده است. این که امروزه بخش زیادی از مردم این مناطق در فقر و فلاکت به سر می برند، نتیجه مستقیم عملکرد نظام اقتصادی و تولیدی جهان امروز می باشد. ارایه پاسخ به این سوال که آیا جهانی شدن اقتصاد موجب پیشرفت اقتصاد و توسعه اقتصادی کشورهای جهان خواهد شد یا فقر و عقب ماندگی را در بسیاری از کشورهای فقیر دامن زده است، تا حدودی پیچیده است و نیاز به دقت و امعان‎ نظر فراوان دارد. واقعیت این است که جهانی شدن علیرغم این که فرصت هایی مغتنم برای توسعه اقتصادی فراهم کرده است اما، به شکل نامنظم و در مسیری پر پیچ و خم پیش می رود. آنچه بدیهی به نظر می رسد این که در عصر جهانی شدن، کشورهای فقیر نتوانسته اند از مزایای جهانی شدن بهره مند شوند و بیش از پیش به حاشیه رانده شده‎اند.

فارابی در تحلیل جامعه شناسانه از کنش و حیات اجتماعی، جامعه را به صورت سیستمی تحلیل می نماید که دارای ساختار سلسله مراتبی است که عامل تعیین کننده این سلسله مراتب ویژگی های طبعی و روانشناختی افراد و توانایی ها و مهارت های آنان است، و این توانایی ها به واسطه کار و تلاش فرد شکل گرفته است. اما این کار در درون ساختار اجتماعی تولید شده است که توسط سیاستمداران طراحی و نگهداری می شود، که به واسطه آن شرایط خاص اجتماعی بوجود می آید، بنابراین، فارابی برای نقش و عاملیت رهبری و سیاست اهمیت ویژه ای قایل است. اما به موازات اهمیت رهبری، فارابی برای آگاهی، اندیشه و مولفه های ذهنی و روحی و در نتیجه برای تعلیم و تربیت نیز اهمیتی ویژه قایل است که موجب پرورش استعدادها و مهارت های خاص در انسان می شود. بنابراین فارابی متفکری فرهنگ گراست که معتقد است ارزش ها، هنجارها، نمادها، اعتقادات و طرز تلقی افراد نقشی تعیین کننده در کنش اجتماعی آنان دارد. لذا باید گفت از نظر فارابی: بر هر مردمی کسانی حکومت می کنند که شایسته آنند؛ و این نیز مصداق این آیه قرآن است که می فرماید: «ان ا... لایغیر اما بقوم حتی یغیرو ما بانفسهم».

فرهنگ جامعه / دولت ها می تواند در روندی متشکل از نوعی ساختارِ اخلاقیِ علمی / نسبی، فرآیند اندیشیدن علمی، با دستورکار شناخت پویای واقعیت پیش رود. اخلاق فوق الذکر، خود، روندی متشکل از رفع دشواری ها به عنوان ساختار، تعامل پویای دانسته های انسان ها، به عنوان فرآیند و دستور کار، ضرورت شناخت روا و پایا را هدف گرفته است. فرآیند اندیشیدن علمی هم به ترتیب از سازگاری دانش با امر واقع، تعامل پویا میان مفاهیم انتزاعی و انضمامی، و شناخت غیر مطلق گرا پدید آمده است. این ساختارها، فرآیندها و دستور کارها در حوزه مناظرات رشته روابط بین الملل، فرهنگ علمی به منظور تبیین و فهم روابط بین الملل را شکل داده و بازتعریف می کنند تا دانش این رشته، در عرصه نظری (تصمیم گیری) و در عرصه عملی (کنش و واکنش ها)، را در دامنه ای از اکتشاف / چیستی (explorative)، توصیف / چگونگی(descriptive)، و تبیین / چرایی و پیش بینی هدف قرار دهد. در این پارادایم، ابزار و شیوه های دانش (روش و شناخت شناسی) و موضوع و محتوی (هستی شناسی) آن هم باز تعریف می شود.

در مقطعی از تاریخ انقلاب اسلامی جدال بین طرفداران هایدگر آلمانی با طرفداران پوپر انگلیسی، انگیزه بخش روشنفکران دینی در ایران بالاخص دهه 70 در زمینه های نظری بود. هایدگر فیلسوف شهیر آلمانی که احمد فردید، امام خمینی را همسخن وی در نقد غرب معرفی می کرد، بحث خود را از هستن شروع و به اندیشه ختم می نماید. ایشان اندیشمندی پست مدرن است که در تقابل با اندیشه دکارت، به نقد تجدد و فلسفه غرب می پردازد. علاقمندی هایدگر به مابعدالطبیعه و دازاین باعث شد تا برخی از روشنفکران دینی در ایران به تحمید و تبیین نظرات فلسفی ایشان بپردازند. مقاله حاضر در پی تبیین افکار و آرا اندیشه هایدگر آلمانی و نحوه تاثیر این افکار بر اندیشمندان ایرانی است. عمده این تاثیر در نقد غرب می باشد.

دولت در ایران در دهه اول انقلاب به سمت سیاست های اقتصادی حرکت کرد که می توان از آنها به سیاست های بازتوزیعی تعبیر کرد. بخشی از استدلالات کلی ادبیات انقلاب این است که حرکت دولت های انقلابی به سمت سیاست های بازتوزیعی از خصلت های عمومی و تا حدی ساختاری آنها محسوب می شود. همچنین آنگونه که برخی جامعه شناسان سیاسی استدلال می کند دخالت دولت در ساخت اقتصادی و در اینجا حرکت دولت به سمت سیاست های بازتوزیعی، می تواند موجد برخی تحولات در ساخت دولت شود. بنابراین تا آنجا که به ایران پس از انقلاب مربوط می شود می توان بحث کرد که اولا حرکت این دولت به سمت سیاست های باز توزیعی در دهه اول انقلاب از خصلت های عمومی و تا حدی ساختاری دولت های پس از انقلاب محسوب می شود. ثانیا و در مرحله بعد اجرای این سیاست ها هم به نوبه خود باید بر ساخت این دولت موثر ظاهر شده باشد. بر همین اساس، مقاله ابتدا بر سیاست های بازتوزیعی پس از انقلاب در ایران متمرکز شده آنها را توضیح می دهد سپس استدلال می کند که اجرای سیاست های بازتوزیعی حداقل به دو شیوه باعث غیر یکپارچه شدن ساخت دولت در ایران پس از انقلاب شده است.

یکی از مباحث مهم که امروزه در حوزه سازمان های بین المللی در رشته روابط بین الملل مطرح است، جایگاه مفهوم «سازمان های بین المللی» در درون رهیافت های مهم نظری روابط بین الملل است، که متاسفانه تلاش چندانی از سوی پژوهشگران این حوزه مطالعاتی در این زمینه انجام نگرفته است. بنابراین در این مقاله تلاش می شود تا جایگاه سازمان های بین المللی در درون چهار رهیافت مهم رشته روابط بین الملل یعنی رئالیسم (واقع گرایی)، لیبرالیسم، مارکسیسم، و جهان وطن انگاری مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. از این رو هدف پژوهش حاضر، فراهم آوردن زمینه های نظری لازم در قالب چهار رهیافت فوق الذکر است.

با توجه به مشکلات اقتصادی و به ویژه تجاری هژمونی ایالات متحده در جهان پس از جنگ سرد، شاهد موجی نوین از تلاش این کشور برای تقویت و تثبیت شرایط اقتصادی هژمونی اش هستیم. هژمونی اقتصادی یک دولت از یک سو، مستلزم برخورداری از بالاترین قابلیت های اقتصادی، و از سوی دیگر، مستلزم اراده و توانایی آن دولت برای رهبری امور اقتصادی جهان می باشد که در اینجا نقش قدرت (به مفهم کلی آن) اهمیت می یابد. دولت آمریکا در جهان پس از جنگ سرد به پشتوانه قدرت ویژه اش، مجددا در راستای احاطه بر فرصت های تجاری و در عین حال مدیریت امور تجاری جهان فعال شده است. گرایش به هژمونی تجاری آمریکا در این دوره، دو مجموعه از سیاست  های به هم وابسته داشته است: 1. سیاست  های چندجانبه جهانی که در چارچوب آن تقویت سازوکارهای نهادی جهانی در قالب گات / سازمان تجارت جهانی تحت رهبری آمریکا پی گیری قرار می شود؛ و 2. سیاست  های منطقه ای و دوجانبه که به تبع آن آمریکا به توسعه موافقت های ترجیحی منطقه ای و دوجانبه تجارت آزاد می پردازد.

این مقاله پس از مروری بر تحول مفهوم ملت باوری و هویت ملی در اروپا به چگونگی انتقال این مفهوم به آسیای مرکزی و بسط و ترویج آن توسط اتحاد شوروی می پردازد و معضل امروز مردم این منطقه را در دست یافتن به تعریفی از هویت ملی خود پس از استقلال از اتحاد شوروی و در عصر جهانی شدن مورد بررسی قرار می دهد. کوشش دارد نشان دهد که ماهیت تصنعی جمهوری های قومیت محورِ ایجاد شده در دوران اتحاد شوروی نه با پیشینه تاریخی و فرهنگی منطقه سازگار است و نه با روند جهانی شدن و تاکید رهبران فعلی کشورهای نواستقلال آسیای مرکزی بر ملت باوری رمانتیک و ملت سازی دیرهنگام نتیجه ای جز جدایی بیشتر و اختلاف و احیانا جنگ و منازعه در منطقه نخواهد داشت.

این مقاله پس از مروری بر تحول مفهوم ملت باوری و هویت ملی در اروپا به چگونگی انتقال این مفهوم به آسیای مرکزی و بسط و ترویج آن توسط اتحاد شوروی می پردازد و معضل امروز مردم این منطقه را در دست یافتن به تعریفی از هویت ملی خود پس از استقلال از اتحاد شوروی و در عصر جهانی شدن مورد بررسی قرار می دهد. کوشش دارد نشان دهد که ماهیت تصنعی جمهوری های قومیت محورِ ایجاد شده در دوران اتحاد شوروی نه با پیشینه تاریخی و فرهنگی منطقه سازگار است و نه با روند جهانی شدن و تاکید رهبران فعلی کشورهای نواستقلال آسیای مرکزی بر ملت باوری رمانتیک و ملت سازی دیرهنگام نتیجه ای جز جدایی بیشتر و اختلاف و احیانا جنگ و منازعه در منطقه نخواهد داشت.

بخشی از جنبش دفاع از حقوق زنان، از نیمه قرن بیستم به بعد، تمایلات رادیکال از خود نشان داد و به نقد بنیادین گفتار مسلطی پرداخت که آن را علت اصلی فرودستی زنان می دانست. این علت از نگاه آنان، نظام مردسالاری بود که ریشه در روابط سلطه مرد / زن در درون خانه داشت، و از اینجا به روابط سلطه در دنیای اقتصاد و سیاست می رسید. فمینیسیت های رادیکال در این موضع خود از گفتار فلسفی - سیاسی مطرح در نیمه قرن، یعنی نئومارکسیسم و نئوفرویدیسم، متاثر بودند. این مکاتب که با تاکید بر عنصر فرهنگ به جای اقتصاد، بیطرفی و واقع نمایی علم و اعتبار آداب و رسوم رایج را مورد تردید قرار دادند، و اغفال را صفت مهم نظام سرمایه داری دانستند، سرمشقی برای فمینیسم رادیکال شدند. مقاله حاضر در پی تقویت این فرضیه است که همانطور که دیدگاه های شالوده شکن کسانی مثل بنیامین و مارکوزه به ویژه در باب سیاست، به سبب ماهیت زیر و زبرکننده خود، شانس اندکی برای تحقق داشت و به زودی جای خود را به اصلاح طلبی دهه هفتاد سپرد، فمینیسم رادیکال، به ویژه ربطی که میان تعریف از امر سیاسی و وضع زنان مطرح می کند، هم سرنوشتی متفاوت نمی تواند داشته باشد.

هواداران تبیین گرایی درباره هدف غایی مطالعه سیاسی و نتایج مترتب بر اصل علیت دچار افراط کاری هستند. گرایش این گروه از پژوهشگران به قیاس های قانون وار از امور تجربی، درک پیچیدگی پدیده ها و تحولات سیاسی را دشوارتر می کند. هدف از نگارش مقاله حاضر انتقاد از این دیدگاه و دفاع از روشی تبیینی است که به جنبه های توصیفی اهمیتی بیشتر قایل داده، چارچوب های تاریخی و اقتضاها را در نظر داشته و صرفا مبتنی بر گرته برداری از علوم طبیعی نباشد. در همین ارتباط، مفهوم «علیت» به معنای رایج آن در علوم سیاسی مورد انتقاد قرار گرفته است. در نهایت، نویسنده این نکته را بیان می کند که زمان کنار گذاشتن شیوه های صوری – استدلالی تبیین فرا رسیده و ترکیبی از تبیین و تفسیر نتایج بهتر به همراه خواهد داشت.

در طی دو دهه اخیر همراه با توسعه و تکامل سریع «ارتباطات رایانه ای» (Computer Mediated Communications (CMC))  در جهان و گسترش روزافزون دسترسی ملت ها به اینترنت و شبکه های رایانه ای، پژوهشگران حوزه علوم سیاسی، جامعه شناسی و ارتباطات این پرسش را مطرح کرده اند که آیا ارتباطات رایانه ای در اینترنت می تواند زمینه توسعه سیاسی و تقویت دمکراسی را از طریق احیا «حوزه عمومی» (Public Sphere) در چارچوب مفهومی ارایه شده توسط «یورگن هابرماس»  (Jurgen Habermas)فراهم سازد؟ نویسندگان مختلف هر یک برخی از ابعاد مفهوم حوزه عمومی را مورد توجه قرار داده و آن را در بررسی رابطه اینترنت با سیاست و قدرت و تاثیرات متقابل آنها بکار برده اند. از این بررسی ها چنین بر می آید که مفهوم حوزه عمومی از نظر اکثر محققان الگوی نظری مناسبی است ولی نیازمند جرح و تعدیل و یا تطبیق با شرایط خاص جوامع ضمن در نظر گرفتن امکانات و مخاطرات کاربرد ارتباطات رایانه ای است.

طی یک دهه گذشته استفاده از تحریم به عنوان ابزاری جهت مهار و جلوگیری از گسترش سلاح های کشتار جمعی به سرعت گسترش یافته و کاربرد آن دستخوش تحولات ژرفی شده است. به منظور درک نقش منع گسترش سلاح های کشتار جمعی در سیاست خارجی قدرت های بزرگ به طور عام و در اعمال تحریم از سوی اعضای دایم شورای امنیت به ویژه آمریکا و اتحادیه اروپا به طور اخص، می بایست پایه ساختار ادبیات گوناگون و مهم تر از همه مطالعات بر نظریه روابط بین الملل و تحریم ها بررسی شود. این مقاله تلاش دارد با توجه به شرایط حساس تحریم کشورمان این خلا مطالعاتی را پر نماید. اگرچه دو ساختار تحریم و تئوری های روابط بین الملل دارای روابط غیرقابل انکاری هستند اما به بندرت به صورت پیوسته بررسی شده اند.

در بازخوانش آموزه ها و باورهای دینی زرتشت پیامبر، امکان بازنمایی گونه ای گفتار نظم اخلاقی در ساحت شهریاری فراهم می آید که، سرآیند پدیداری آن را می توان در نگره یزدان شناختی و حکمت اخلاقی این نخستین حکیم متاله ایرانی باز جست. چه اینکه در آموزش های اللهیات زرتشت، چارچوبی بایست سویه برای به سامان آوردن نسبی دال های سیاسی و اجتماعی بر پایه تالیف نسبت های انضباطی متافیزیک آمریت سیاسی چهره می نماید، که نقطه عزیمت آن را می توان در الگوی باز تعریف او از شایست ها و ناشایست های منشور سیاست شهریاری بر مدار سر نمون مینوی - مثالی نظام آفرینش اهورایی و مدلول های حقیقت سان آن در صورت بندی رخساره تاریخی فرمانروایی گیتیانه شاه آرمانی ایرانی دید. در نوشتار پیش رو، کوشش شده تا با کاربست کوتاه روایتی تحلیلی، چارچوب و مفردات این گرته برداری استعاری بر پایه مفروض ها، مفاهیم و گزاره های دینی مزدیسنایی (انگاره – مفاهیمی چون «اشه»، «فره»، «دینداری»، «دادگری»، «خویشکاری»، «پیکار خیر و شر»، ...) مورد بررسی و بازخوانشی تحلیلی قرارگیرد.

کنفرانس علوم و امور جهانی پاگواش با عنوان «چشم انداز خلع سلاح، گفتگو، همکاری و ثبات در منطقه مدیترانه» در روزهای 29 مهر تا 5 آبان 1386 با سخنان ماسیمو دائلما وزیر امور خارجه ایتالیا درباره سیاست خارجی کشورش و پیام بان کی مون دبیر کل سازمان ملل گشایش یافت. مهم ترین موضوعات بررسی شده در این همایش عبارت بود از: مسابقه تسلیحات جدید یا جنگ سرد جدید، عدم گسترش خلع هسته ای، نقش اروپا در ثبات خاورمیانه و منطقه مدیترانه، پیامدهای جنگ علیه تروریسم، تهدید های غیرنظامی امنیت، تروریسم هسته ای، تاثیر جهانی شدن بر کنترل تسلیحات، فروش اسلحه به خاورمیانه و ضرورت ایجاد مناطق عاری از سلاح های هسته ای.

نقد و ارزیابی کتاب «انتخاب عقلانی و مطالعات امنیتی، استفن والت و منتقدانش»، نوشته براون اون، لین جوز و میلر در واقع در واقع کندوکاوی برای شناخت مطالعات امنیتی در روابط بین الملل است. به عبارتی، بررسی رهیافت انتخاب عقلانی والت و مدل صوری ـ ریاضی می تواند ما را به ارایه بدیلی روشن در روش شناسی مطالعات امنیتی کمک نماید. این نقد و ارزیابی به طور کلی به مقالات انتقادی علیه روش غیر صوری ـ تجربی والت اشاره می کند و سپس پاسخ های والت در این باب را نشان می  دهد و در نهایت به ارزیابی و نقد کلی کتاب و دفاع از روش شناسی متکثر در حوزه مطالعات امنیتی روابط بین الملل می پردازد.