تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال:1385 | دوره:14 | شماره:2 (پیاپی 24) |تعداد مقالات:8

صمغ و رزین طبیعی یکی از نیازهای نخستین صنایع مختلف از جمله صنایع غذایی، دارویی، آرایشی، رنگ و غیره است که از گونه های مختلف گیاهی مانند سوزنی برگان، مرکبات، نارون، سنجد، زردآلو و پسته جنگلی یا بنه تهیه می شود. یکی از مشکلات اصلی این است که استخراج این مواد را باید از درختان میانسال تا مسن تهیه کرد. یکی از روش های استخراج صمغ و رزین (در عصاره مجاری رزینی بنه، هم صمغ و هم رزین وجود دارد که برای سهولت، فقط مجاری رزینی در متن آمده است). شکافتن پوست و در مواردی بخش کوچکی از چوب جوان تنه و یا شاخه های جوان این درختان است. راه دیگر تولید صمغ و رزین حاصل از نیش حشرات و یا صدمه پوستی برخی قارچ ها است که باعث می شود تا گیاه برای مقابله با این عوارض از خود واکنش نشان دهد که حاصل این واکنش تراوش صمغ است. البته در مورد دوم معمولا زمانی اتفاق می افتد که گیاه خیلی مسن و یا ضعیف شده باشد. به هر حال تراوش صمغ و رزین، به ویژه در مواردی که تکرار شود ضعف گیاه را به دنبال دارد که می تواند موجب نابودی گیاه هم بشود.در این تحقیق تلاش شد تا در صورت ممکن از نهال های جوان، عصاره مورد نیاز استخراج گردد که لازمه آن، در مرحله نخست، شناسایی ساختار فیزیکی و روند و رشد و تکامل مجاری صمغ و رزین در بنه است. در این تحقیق روند پیدایش و بلوغ مجاری صمغ در نهال های بنه Pistacia atlantica subsp. mutica مطالعه شد. کیفیت مجاری مولد رزین که در مجاورت سیستم آوندی و یا در بافت چوب نخستین قرار داشتند بررسی گردید و معلوم شد که مجاری مولد رزین در مرحله تشکیل و مرحله بلوغ و نیز ذخیره رزین در مراحل فوق چه وضعیتی دارند و آیا امکان تهیه رزین از نونهال های بنه وجود دارد یا خیر. همچنین وجود مجاری مولد رزین در همه اندام های نهال یکساله پسته بنه این فرضیه را که بنه فقط در سنین بالا می تواند رزین تولید کند، رد کرد. از طرفی وجود تعداد مشخص و در عین حال متنوع مجاری رزین در پوست تنه و برگ ژنوتیپ های مختلف تفکیک و تشخیص ژنوتیپ ها را از این طریق امکان پذیر ساخت.

صنوبرها با سرعت رشد زیاد و امکان تولید جست های متعدد برای دوره های متوالی از مناسب ترین گونه های درختی برای تولید ماده چوبی در کوتاه مدت محسوب می گردند. این درختان می توانند در دوره های زمانی کوتاه مدت 2 تا 5 سال، مقادیر فراوانی چوب تولید کنند. چوب های تولیدی در این روش در صنایع مختلفی همچون تخته خرده چوب، ام دی اف، صنایع سلولزی و کاغذسازی مورد استفاده قرار می گیرد.در این بررسی 18 کلن صنوبر از گروه ها و گونه های مختلف در دو دوره بهره برداری 4 ساله مورد بررسی قرار گرفت. طرح در قالب بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا گردید. از هر کلن در مجموع سه تکرار 90 قلمه در سه ردیف 10 عددی کاشته شد و پس از کف بر کردن سال اول، چهار سال به رویش خود ادامه داد. با اندازه گیری شاخصه های رویشی همچون زنده مانی، تعداد، قطر و ارتفاع جست ها بصورت سالانه و قطع، دسته بندی و توزین تر و خشک دستجات تنه و شاخه های تولیدی در پایان دوره چهار ساله در نهایت میزان تولید هر کلن و وضعیت شاخصه های رویشی آن تعیین گردید. پس از پایان دوره بهره برداری اول، عرصه برای رویش جست ها در دوره دوم آماده شده و کلیه مراحل اجرایی و اندازه گیری ها مشابه دوره اول تکرار گردید. پس از پایان دوره دوم کلیه آمار و اطلاعات مورد بررسی و تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته و در نهایت وضعیت و عملکرد کلن های مختلف تعیین شد.نتایج بدست آمده از دو دوره بهره برداری 4 ساله عبارتند از:- گروه کلن های دورگ P. euramericana و به ویژه کلن های P. e.costanzo, P.e.triplo, P.e.561/41, P.e.vernirubensis با تولید 24 تا 27 تن ماده خشک در سال و در هکتار بیشترین تولید را داشته اند.- از نظر زنده مانی چهار کلن مذکور در بند بالا به همراه کلن های گونه P.nigra از وضعیت مناسب و قابل قبولی برخوردارند. وضعیت زنده مانی کلن های گونه P.deltoids و P.alaba چندان رضایت بخش نیست.- افزایش قابل توجه تولید در دوره دوم (تا نزدیک به دو برابر دوره اول و در مورد کلن های برتر) را می توان ناشی از استقرار مناسب، توان تغذیه بالای ریشه های گسترده و قوی و بهبود شرایط رویشی دانست.

پلی مورفیسم DNA کلروپلاست (cpDNA) در 14 جمعیت راش (Fagus orientalis Lipsky) توسط مارکرهای PCR-RFLP و میکروساتلایتی (SSR) مطالعه شد تا تاریخچه تکاملی این گونه مهم اقتصادی- اکولوژیکی جنگل های شمال ایران روشن گردد. دو منطقه ژنی cpDNA، OA و DT تکثیر و به وسیله آندونوکلئازهای محدود کننده HaeIII و HinfI هضم شده و قطعات حاصل توسط الکتروفورز ژل پلی آکریل آمید جداسازی گردیدند. قطعات محدود کننده منطقه DT هیچ پلی مورفیسمی در میان افراد جمعیت های مورد مطالعه نشان نداد. در حالی که در میان افراد درون جمعیت های مورد مطالعه منطقه اسالم و جمعیت نکا- 1400، شاهد وجود پلی مورفیسم در قطعات محدود کننده منطقه OA بودیم. سه هاپلوتایپ (که از نظر فیلوژنتیکی مرتب شده اند) در گستره توزیع این گونه مشاهده شد. میزان بالای تمایز ژنتیکی (Gst=%68.7) با ساختار جغرافیایی در گوناگونی آن برخلاف مطالعات قبلی تمایز ژنتیکی هسته ای پایین (که از مطالعات قبلی توسط مارکرهای آنزیمی بدست آمده است) نشان دهنده کم بودن جریان ژن توسط بذر در راش می باشد. از 9 میکروساتلایت کلروپلاستی مطالعه شده فقط 2 میکروساتلایت کلروپلاستی پلی مورفیسم نشان دادند که بر اساس ترکیب های مختلف آللهای مشاهده شده، 10 هاپلوتایپ شناسایی شد. توزیع هاپلوتیپ ها تمایز قابل ملاحظه ای را با ساختار جغرافیایی مشخص (%80=Fst) نشان دادند. طبق آزمون واریانس ملکولی (AMOVA) 52% از گوناگونی کل میکروساتلایت های کلروپلاستی به اختلاف های میان منطقه ای، 28% به تفاوت های میان جمعیتی و 20% به اختلاف های درون جمعیتی تعلق دارد. اگرچه تنوع هاپلوئیدی مشاهده شده توسط مارکر PCR-RFLP بسیار کمتر از SSR بود. با وجود این، هر دو مارکر غنای هاپلوئیدی بالایی در بخش غربی جنگل های راش خزری نشان دادند. غنای هاپلوتیپی بالا در جمعیت های غربی که توسط هر دو مارکر در این بررسی مشاهده گردید تاکیدی بر این فرضیه است که سمت و سوی گسترش راش در جنگل های خزری از غرب به شرق بوده و فاصله جغرافیایی مهمترین عامل تمایز جمعیتی در راش می باشد.

در این مطالعه به منظور بررسی اثرات بهره برداری سقز در نحوه ترمیم پوست درختان بنه، طرح آماری اسپلیت پلات که در آن عامل A طبقات قطری (30-20 و 31-40 و 41-50 و بیش از 50 سانتیمتر) و عامل B تعداد تیغ (50، 45، 40، 35، 30، 25، 20، 15، 10، 5) بوده در چهار تکرار و سه سال متوالی بر روی درختان بنه در محدوده طرح جنگل تحقیقاتی بنه به مورد اجرا گذاشته شد. پس از تیغ زنی در دو نوبت (تیر و مرداد) علاوه بر تعیین میزان سقز، روند ترمیم پوست درختان مورد ارزیابی قرار گرفت. بررسی نحوه ترمیم در درختان مورد آزمایش حاکی از وجود اختلاف معنی داری میان طبقات قطری مختلف بوده و بیشترین ترمیم پوست مربوط به درختان جوان تا میانسال و کمترین ترمیم مربوط به درختان مسن می باشد. نتایج این بررسی نشان داد که با توجه به ابعاد علمی و فنی بهره برداری از درختان بنه، شرایط اکولوژیکی حاکم بر این جنگل ها و قدرت ترمیم پذیری کم به دلیل بالا بودن نسبت درختان مسن در توده های جنگلی موجود، بهره برداری از بنه به صلاح درختان بنه نمی باشد.

به منظور تعیین بهترین ارقام مناسب صنوبر در صنایع سلولزی که بیشترین تولید چوب را در واحد سطح دارا می باشند طرح تحقیقاتی بهره برداری کوتاه مدت صنوبر، در سه دوره بهره برداری دو ساله، سه ساله و چهارساله به صورت جداگانه در چمستان به مرحله اجرا گذاشته شد و ارقام صنوبر با توجه به قدرت تولید جست (از محل یقه و ریشه)، رویش و مقدار تولید بیوماس چوبی در واحد سطح مورد مقایسه قرار گرفتند.در این طرح که با کاشت مستقیم قلمه انجام شد، پس از طی یک دوره رویش (در زمستان سال بعد)، کلیه جست های حاصل از محل یقه کف برگردیدند تا تنظیم و یکنواختی و تسریع در رشد و قدرت جست زنی نهال ها صورت گیرد. در پایان هر یک از دوره های بهره برداری، کلیه جست ها قطع و برداشت شدند و بیوماس چوبی یک بار، بلافاصله پس از قطع (به صورت تر) و بار دیگر پس از 6 ماه به صورت خشک شده توزین گردید. در این طرح 15 کلن صنوبر از گونه های دلتوئیدس، اورامریکن و نیگرا مورد آزمایش قرار گرفتند. پس از اندازه گیری و آماربرداری سالیانه، متغیرهایی همچون درصد زنده مانی نهال، تعداد کل جست تولید شده به ازای هر پایه، تعداد جست های بلندتر از دو متر، میانگین قطر و ارتفاع جست های بلندتر از دو متر، قطر و ارتفاع بلندترین جست ها و مقاومت یا حساسیت کلن ها در برابر آفت ها و بیماری ها تعیین گردیدند. در پایان اجرای طرح، مقایسه کلن ها از نظر رویش و زنده مانی و تولید ماده خشک چوبی در واحد سطح به عمل آمد. تجزیه و تحلیل نتایج بر اساس قالب آماری طرح بلوک های کامل تصادفی انجام شد. بر این اساس در دوره بهره برداری دو ساله، کلن Populus deltoides 69.55  با تولید 20.05 تن ماده خشک چوبی در سال و در هکتار بیشترین تولید را داشته و پس از آن کلن های Populus euramericana triplo با تولید 17.52 تن در هکتار و کلن P.d. 73.51 با تولید 17.19 تن در هکتار قرار گرفته اند. در دوره بهره برداری سه ساله، صنوبر دلتوئیدس P.d. 77.51 با تولید 16.70 تن در هکتار و در سال بالاترین تولید را داشته است و پس از آن کلن های P.e. triplo و P.d. 69.55 به ترتیب با تولید 15.75 تن و 14.73 تن در هکتار قرار گرفته اند.در دوره بهره برداری چهار ساله، صنوبر دلتوئیدس P.d. 69.55 با تولید 19 تن ماده خشک چوبی در هکتار و در سال حداکثر تولید را داشته و پس از آن، کلن های Pd. 77.51 و P.e. triplo به ترتیب با تولید 17.77 تن و 16.96 تن در هکتار قرار دارند. میان کلن ها در هر سه دوره از نظر تولید ماده خشک چوبی اختلاف معنی دار وجود دارد.

این تحقیق به منظور بررسی خصوصیات شیمیایی خاک در ارتباط با چند تیپ پوشش جنگلی در زاگرس (جنگلهای مریوان) انجام گردید. جهت مطالعه، ابتدا نقشه تیپ بندی شده منطقه تهیه شد. منطقه دارای چهار تیپ برو (بلوط ایرانی)- زالزالک، برو- افرا، وی ول- برو و وی ول- بنه همراه گلابی بود. برای مطالعه خصوصیات شیمیایی خاک، در هر تیپ در ارتفاع و درصد شیب یکسان چهار پروفیل حفر گردید و در سه عمق 25-50, 0-25 و 50-75 سانتیمتری نمونه های خاکی برداشته شد و به آزمایشگاه منتقل شد. تجزیه واریانس داده های حاصل از آزمایشگاه در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام گرفت. نتایج نشان داد که در لایه اول همه تیپ ها کربن آلی بیش از سایر لایه ها بوده و تیپ برو- افرا دارای کمترین کربن آلی نسبت به سایر تیپ ها بود. اسیدیته در هر سه لایه در تیپ برو- افرا بیشتر از سایر تیپ ها بود که این ممکن است به علت بالا بودن مقدار آهک در آن تیپ نسبت به سایر تیپ ها باشد. ازت در تیپ های مختلف تفاوت معنی داری از خود نشان نداد و فسفر در تیپ برو- افرا از سایر تیپ ها کمتر است که علت آن را می توان به پایین بودن کربن آلی در این تیپ نسبت داد. در مورد پتاسیم نیز در همه تیپ ها هر چه به سمت عمق خاک می رویم مقدار آن کم می شود. در نهایت تیپ های مختلف از نظر خصوصیات شیمیایی خاک از هم متفاوت بوده و در تیپ هایی که مقدار کربن آلی (که به همان لاشبرگ بر می گردد) بیشتر بوده، خصوصیات خاک نیز مناسب تر بوده است.

یکی از روش های حفظ و احیای منابع جنگلی، دستیابی و معرفی توان جنگل ها در زمینه های تولیدی، بخصوص محصولات فرعی است. در میان گونه های درختی و درختچه ای زاگرس، بنه به دلیل خصوصیات ویژه، به خصوص در زمینه تولید سقز و بذر، از اهمیت بالایی برخوردار است و در برخی از مناطق جنگلی زاگرس از آنها به شیوه صنعتی بهره برداری و فرآوری می گردد. خصوصیت ویژه این گونه در تولید بذر، که مورد توجه برخی از صنایع نظیر تولید ترشی، روغن و تنقلات است، می توان جایگزین مناسبی برای بهره برداری از سقز باشد. آگاهی از میزان تولید بذر بنه و توان جنگل های منطقه در گام نخست اطلاعات مورد نیاز را جهت برنامه ریزی دقیق و اصولی در اختیار متولیان امر قرار می دهد. به همین منظور موضوع میزان تولید بذر بنه در درختان با سنین مختلف بررسی گردید. در این تحقیق که در جنگل های منطقه پشتکوه فلارد واقع در استان چهارمحال و بختیاری صورت پذیرفت، پس از بررسی وضعیت کمی و کیفی پایه های بنه از نظر سنی و تولید میوه، تعداد 10 پایه ماده بنه در طبقات قطری مختلف انتخاب گردید. سپس بصورت جداگانه اقدام به جمع آوری بذر (اعم از رسیده و نارس)، از کلیه پایه ها نموده و با توزین بذرها، وزن کل و 100 دانه مربوط به هر یک از پایه ها تعیین گردید. سپس ارتباط بین تولید بذر با قطر برابر سینه و سایر روابط همبستگی، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که با افزایش قطر برابر سینه میزان تولید بذر رسیده و بذر کل افزایش می یابد، اما نسبت بذر رسیده به بذر کل در طبقات قطری 15 و 20 سانتیمتر بیشتر از سایر طبقات می باشد. همچنین با توجه به تعداد پایه های بنه موجود در استان، بیشترین میزان تولید بذر رسیده مربوط به طبقات قطری 20 و 25 سانتیمتر می باشد. با توجه به اینکه پایه های بنه استان غالبا در طبقات قطری 15 تا 25 سانتیمتر قرار دارند، درآمد حاصل از تولید بذر بنه می تواند برای روستاییان حاشیه جنگل بسیار قابل توجه باشد.

در این مقاله، سازگاری 13 گونه و واریته مختلف سوزنی برگ کاشته شده در سال 1380، در قالب طرح آماری بلوک های کامل تصادفی در اقلیم نیمه خشک و خیلی سرد همدان بر روی خاک عمیق آبرفتی با بافت شنی لومی و pH=7.65 مورد بررسی قرار گرفت. مشخصه های درصد زنده مانی، رشد طولی و میانگین رشد طولی سالیانه در سال کاشت و بعد در سال 1384 مورد اندازه گیری و ارزیابی قرار گرفت.نتایج تجزیه واریانس حاکی است که گونه های ارس، نوش، کاج تهران، کاج جنگلی و سرو نقره ای و چهار واریته از کاج سیاه با بیش از 86 درصد زنده مانی سازگارترین و گونه های پیسه آ و سدروس با کمتر از 40% زنده مانی سازگاری قابل قبولی نداشتند. تفاوت های موجود از نظر آماری در سطح 5% معنی دار بودند. آزمون دانکن نشان داد که در کاج تهران با حدود 190 درصد میانگین رشد طولی سالیانه در صدر جدول طبقه بندی و گونه های پیسه آ و سدروس با 37 درصد میانگین رشد طولی سالیانه در پایین ترین حد طبقه بندی قرار گرفتند.با توجه به نتایج بدست آمده و اهداف مورد انتظار کاشت گونه های سرو نقره ای، نوش و واریته کاج سیاه اتریش برای مراحل بعدی توصیه می شوند. در مورد سایر گونه ها بررسی بیشتری باید صورت پذیرد.