زبان و زبان شناسی
سال:1387 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 7) |تعداد مقالات:10

چامسکی (1995) به پیروی از لارسن (1988،1990) تحلیل پوسته ای گروه فعلی را در خصوص چگونگی اشتقاق نحوی ساخت های فعلی چند متممی مطرح کرده است. بر اساس این تحلیل، ترکیب سازه ای گروه فعلی از: (الف) گروه فعلی هسته ای درونی با هسته فعل واژگانی و (ب) گروه فعلی پوسته ای بیرونی با هسته فعل سبک انتزاعی و تعبیری سببی یا عامل گری تشکیل می شود. در این مقاله شیوه اشتقاق نحوی برخی از ساخت های فعلی زبان فارسی شامل گزاره های سببی، گزاره های دارای فعل متعدی دو مفعولی با متمم های گروهی و گزاره های دارای فعل متعدی دو مفعولی با بند متممی بر پایه تحلیل پوسته ای گروه فعلی مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. تحلیل پوسته ای این دسته از گروه های فعلی نشان می دهد که اشتقاق این گونه ساخت های نحوی، ضمن تبعیت از فرضیه اعطای نقش معنایی یکسان، تحت تاثیر دیگر اصول و عملیات نحوی مطرح در برنامه کمینه گرا از قبیل گزینش، ادغام، اصل هسته و اصل ترکیب دوتایی نیز قرار دارد و این ساخت های نحوی می توانند به عنوان فرافکنی های دو جزیی متشکل از گروه فعلی هسته ای درونی و گروه فعلی پوسته ای بیرونی توجیه و بر اساس مبانی و اصول کمینه گرایی مشتق شوند.

مقاله حاضر به هدف معرفی ویژگی های سبکی لیکو، گونه ای از شعر شفاهی بلوچی، تدوین شده است. لیکو تک بیتی است مقفا و با وزن هجایی که با استناد به یافته های پژوهش حاضر از ویژگی های سبکی مشخصی به لحاظ نوع واژگان، تشبیهات، سازوکار استعاری غالب، بازنمود نگرش های قومی و محتوای واقع گرایانه آن برخوردار است. در این پژوهش یکصد و سی و پنج بیت لیکو به ترتیب از کتاب صد لیکو (مومنی،1384)، خبرنامه بلوچستان (آکسنوف،1990)، منابع اینترنتی و مصاحبه با گویشور بلوچ مکرانی گردآوری شد. آنگاه پنجاه لیکو به طور تصادفی انتخاب و به کمک گویشور بلوچی تصحیح و ترجمه شد. سپس ترجمه ها با ترجمه های موجود در منابع مذکور مقایسه شد و تصحیحات اعمال گردید و در نهایت با توجه به محدودیت فضای مقاله، بیست و دو بیت لیکو که به لحاظ سبکی و معنایی معرف خوبی برای این مجموعه به شمار می آمد و واژگان و محتوای آن در گفتمان دانشگاهی قابل ارایه بود انتخاب شد. نوع واژه های به کار رفته در لیکو، تشبیهات و سبک واقع گرای آن مهم ترین ویژگی های این گونه از شعر شفاهی به شمار می آید. از جمله اشعار گویشی دیگری که به لحاظ ساختار و محتوا شبیه به لیکو به نظر می رسد، بیت کردی است.

فعل های باقاعده مختوم به «- یدن» - که از آن ها با نام های «جعلی»، «ساختگی» و جز آن یادشده - اکثریت قاطع مصدرهای ساده، به ویژه فعل های با قاعده فارسی را تشکیل می دهند. برخی از دستورنویسان بر این باورند که دیر بازی است فعل های ساده از جمله فعل های پیش گفته در زبان فارسی ساخته نمی شوند. این در حالی است که ساخته شدن فعل های ساده و از جمله فعل های مختوم به «- یدن» در فارسی گفتاری همواره ادامه داشته است. هدف این مقاله آن است که با نقد دیدگاه های پیشین، این گونه افعال را در سطوح ساخت واژی، مقوله واژگانی و معنایی مورد بررسی قرارداده، اهمیت و جایگاه آن را در معادل گزینی برای واژه های خارجی یادآوری نماید. نتایج حاصل از این بررسی نشان می دهد که این گونه افعال به لحاظ برخورداری از ساخت پیوندی، در ساختن واژه ها به ویژه در زبان علم، می توانند بسیار سودمند واقع شوند.

در زبان فارسی و در حیطه ترکیب به عنوان یکی از دو حوزه واژه سازی، فرآیند بسیار زایایی وجود دارد که طی آن عنصری غیرفعلی (اسم، ضمیر مشترک، صفت، قید) قبل از ستاک حال فعل (مثلا آموز و بین) قرار می گیرد و ماحصل آن اسم یا صفت جدیدی (دانش آموز، خودبین) است. در مورد این فرآیند سه دیدگاه وجود دارد: برخی که عموما دستور نویسان سنتی هستند، آن را صفت فاعلیِ مرکب مرخم می دانند. پاره ای استنباط دستورنویسان سنتی را صحیح قلمداد می کنند؛ اما تعبیری زبان شناسانه و نو بر آن سوار می کنند. بعضی نیز به کلی با دیدگاه دستورنویسان سنتی مخالف اند و دیدگاه خاص خود را عرضه می کنند. در مقاله حاضر نیز، با اتکا بر دلایل مختلف، ایده سنتیِ صفت فاعلیِ مرکب مرخم به کلی مردود شمرده می شود و استدلال می شود که در فرآیند مذکور صرفا میان یک عنصر غیرفعلی و یک عنصر فعلی (ستاک حال) پیوند برقرار می شود و نوع پیوند این دو و در نتیجه، معنای ترکیب بر اساس تلویح کاربردشناختی فارسی زبانان مشخص می شود.

در حال حاضر رده شناسی آرایش واژه ها از جمله حوزه های بسیار مورد توجه در رده شناسی است. هاوکینز از جمله زبان شناسانی است که با دستور زایشی به خوبی آشناست؛ اما در دو دهه اخیر توجه خاصی به مطالعات رده شناختی پیدا کرده است و در این حوزه از توجیهات پردازشی برای توجیه الگوهای رده شناختی استفاده می کند. او اصول، فرضیات و توجیهات متفاوتی در رده شناسی آرایش واژه ها عرضه کرده و بدین سبب در این حوزه صاحب نظر محسوب می شود. این مقاله در وهله اول به طرح آرای هاوکینز در حوزه رده شناسی آرایش واژه ها می پردازد و در وهله دوم سعی می کند که میزان انطباق این اصول و آرا را بر زبان فارسی (به ضرورت بحث، فارسی امروز، میانه یا باستان و یا هر سه دوره) مشخص کند و مورد ارزیابی قرار دهد. بررسی وضعیت آرایش واژگانی زبان فارسی روشن می کند که برخی از پیش بینی ها، اصول و توجیهات رده شناختی هاوکینز در مورد زبان فارسی (گاه فارسی امروز و گاه فارسی میانه یا باستان و گاه در دو یا هر سه دوره) مصداق پیدا نمی کند.

هدف از نگارش این مقاله بررسی برخی فرآیندهای واجی از قبیل همگونی، ناهمگونی، حذف و درج واکه در گونه شیرگاه از گویش مازندرانی است. بررسی فرآیندهای واجی نتایج زیر را نشان می دهد:1- در جایگاه مرز هجا با عملکرد فرآیند همگونی خوشه های همخوانی nd و st به ترتیب به صورتnn  وss  تولید می شوند. 2- در حالت التقا واکه ها (e+e) در مرز تکواژها به طوری که تکواژ اول به واکه /e/ ختم شود و دومی تکواژ سوم شخص این گونه زبانی یعنی/e/  به معنی"است" باشد، با عملکرد فرآیند ناهمگونی واکه /e/ در تکواژ اول به صورت واکه پسین و افراشته /u/ تولید می گردد. 3- حذف همخوان چاکنایی [h] در بافت بین دو واکه موجب فعال شدن فرآیند ترخیم می شود بطوریکه کاهش تعداد هجاها و کوتاه تر شدن کلمه را به دنبال دارد. 4- در خوشه همخوانی پایانی C1C2 در ساخت هجای (C)VC1C2 به گونه ای که C1 یکی از همخوان های گرفته و C2 یکی از همخوان های رسای 1 و r باشد، واکه شوا [Ə] بین دو همخوان درج می شود.

قلب نحوی، سازه ای را از جایگاه بی نشان خود جا به جا کرده، بدون آنکه باعث نادستوری شدن جمله شود، بار اطلاعی جمله را دست خوش تغییر می کند. در این فرآیند، الگوی آهنگی جمله نیز برای تعیین ساخت اطلاعی آن تغییر می کند. در این مقاله، به بررسی و مقایسه ساخت اطلاعی و الگوی آهنگی جملات مقلوب در زبان فارسی می پردازیم. نتایج نشان می دهد که قلب نحوی در زبان فارسی از لحاظ اطلاعی، کهنه - شنونده و کهنه - بافت بنیاد است. ضمن اینکه بررسی الگوی آهنگی سازه های مقلوب نشان می دهد که در مورد تمام گروه های اسمی غیر مشخص، گروه اسمی مقلوب دارای الگوی آهنگی L+H* بوده، بنابراین دارای تاکید تقابلی می باشد. در مورد گروه های اسمی مشخص، این الگوی آهنگیL+H*  در برخی موارد وجود داشته و در برخی موارد دیده نمی شود؛ بنابراین بر اساس پیش بینی عرضه شده، نوع تاکید در این شرایط وابسته به بافت است.

«رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی» به مثابه نوعی از تحقیقات اجتماعی انتقادی است که بطور کلی نظریه و شیوه هایی را فراهم می آورد که برای مطالعات تجربی در روابط بین گفتمانی، اجتماعی و مباحث فرهنگی در قلمروهای اجتماعی مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. صاحب نظران رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی غالبا دارای روش ها و شیوه های خاص خود هستند.بدون تردید یکی از شاخص ترین افراد این رویکرد نورمن فرکلاف، استاد دانشگاه لانکاستر بریتانیاست که در حوزه تحلیل گفتمان انتقادی دارای آثار ارزشمندی مانند تحلیل گفتمان انتقادی (1995)، حزب کارگر جدید زبان جدید (2000)، زبان و قدرت (2001) است.کتاب مورد بررسی در این مبحث، سر فصل تازه ای بر تحلیل های اجتماعی، فرهنگی محسوب می شود. فرکلاف معتقد است که این کتاب بخشی از پروژه ای بزرگ است و در حقیقت مانیفیست کوتاهی است برای «تحلیل گفتمان انتقادی» و با داده های زبانی واقعی منبع قابل اعتمادی برای پژوهشگران و دانشجویان فراهم می آورد. شیوه نگارش فرکلاف در این کتاب روان و داده های او مانند همیشه داده هایی ملموس از گفتار و نوشتار مردم است. مخاطبان کتاب دو دسته فرض شده اند؛ دسته اول دانشجویان و محققان در علوم اجتماعی و آنهایی که اطلاعات چندانی در تجزیه و تحلیل های زبانی ندارند و دسته دوم دانشجویان و محققانی که رشته تخصصی آنها زبان شناسی است.

در مطالعات اخیر زبان شناسی، به کاربرد زبان توجه بیشتری، نسبت به دهه های گذشته، نشان داده می شود و امروزه دانش نظری ما در این باره با استخراج اطلاعات از پایگاه های الکترونیکی عمق بیشتری می یابد. این امر سبب شده است فرهنگ نگاری، یعنی کار تدوین و تهیه فرهنگ، از یک فعالیت سنتی و دستی به صنعتی تبدیل شود که می تواند پاسخگوی نیازهای جدید در توصیف های زبانی باشد. با وجود سابقه طولانی در کار تهیه فرهنگ، فرهنگ نویسان، به جز تا همین اواخر، رغبت چندانی به بازنگری در کار خود و ایجاد چارچوبی نظری بر پایه اصولی مشخص از خود نشان نداده اند. خوشبختانه امروزه دسترسی به انجمن های بین المللی، کتاب های درسی و مرجع، نشریات و وب سایت های مربوط و نیز برپایی همایش ها و کارگاه های آموزشی در مراکز عملی مختلف در تبادل اطلاعات میان متخصصان و گسترش این رشته نقش مهمی ایفا می کند.

با اعلام سال 2008 به عنوان سال بین المللی زبان ها از سوی سازمان ملل متحد و تعیین سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی آن، یونسکو به عنوان مجری و هماهنگ کننده فعالیت های مربوط به این مناسبت، کمیسیون ملی یونسکو در ایران به سازمان ها و نهادهای ایرانی مرتبط، پیشنهاد اجرای برنامه هایی را داد. در همین راستا، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از گروهی از صاحب نظران و استادان زبان و زبان شناسی دعوت کرد تا در این باره رایزنی کنند. این شورا طی چند نشست و با بررسی های همه جانبه، نخست پیشنهاد برگزاری همایشی را با عنوان کلی زبان ها و گویش های ایران ارایه کرد. از آنجا که سازمان ها و دانشگاه های دیگر، برگزاری گردهمایی هایی را درباره گویش های ایران و نیز آموزش زبان فارسی اعلام کرده بودند، تصمیم گرفته شد عنوان این همایش، پاسداری و تقویت زبان فارسی تعیین گردد و دبیری آن نیز برعهده نگارنده نهاده شد. از این رو از طیف گسترده ای از صاحب نظران برای ارایه مقاله و سخنرانی و شرکت در میزگرد دعوت گردید که خوشبختانه همگی بر روی باز پذیرفتند، چرا که همه درد آشنا و نگران سرنوشت زبان فارسی اند. انجمن زبان شناسی ایران نیز به اقتضای هدف ها و وظایف خود یاریگر این تلاش گردید و در مراحل گوناگون اطلاع رسانی و سازمان دهی همکاری موثر داشت.