مطالعات فرهنگی و ارتباطات
سال:1387 | دوره:4 | شماره:11 |تعداد مقالات:7

نقد فمینیستی در مطالعات فرهنگی از جمله با این ویژگی منحصر به فرد از سایر شیوه های نقد ادبی مدرن متمایز می شود که پیدایش و رواج این رهیافت، نتیجه یک جنبش اجتماعی است. خودآگاهی زنان به نابرابری حقوق مدنی آنها با مردان، نه فقط منجر به شکل گیری حرکتهای اجتماعی برای نیل به اهدافی همچون حق رای دادن و برخورداری از دستمزد برابر در ازای کار برابر با مردان گردید، بلکه به بازاندیشی درباره فرهنگ و اینکه سازوکارهای فرهنگی چگونه به قرار گرفتن زنان در این جایگاه نابرابر اجتماعی کمک می کند انجامید. از این رو، ادبیات به منزله یکی از ارکان انکارناپذیر فرهنگ از ابتدا مورد توجه خاص فمینیستها بوده است. گسترش حوزه مطالعات زنان در دهه های 1970 و 1980 توام شد با پیوند این رهیافت با برخی دیگر از شیوه های نقد ادبی (به ویژه پساساختارگرایی و روانکاوی لاکانی). از راه این پیوند، چنان تنوعی در نقد فرهنگی معطوف به مطالعات زنان به وجود آمده است که به اعتقاد اکثر نظریه پردازان فمینیست، دیگر به جای رهیافت یگانه فمینیستی، باید از «مجموعه» رهیافتهای فمینیستی صحبت کرد. در بخش نخست مقاله حاضر، پس از مروری بر شالوده های نقد فرهنگی برآمده از مطالعات زنان، داستان کوتاه «مدل» نوشته سیمین دانشور مورد بررسی قرار می گیرد. سپس به طور خاص به تاثیر مارکسیسم و پساساختارگرایی در مطالعات فرهنگی درباره ایماژهای زنان در آثار ادبی می پردازیم و در پرتو همین نظریه ها، قرائتهای دیگری از همین داستان از سیمین دانشور ارایه می گردد. تاکید نگارنده در این قرائتها، هم بر تصاویری است که دانشور از فرهنگ مردسالارانه و جایگاه زنان در این فرهنگ عرضه می کند و هم اینکه داستان او چگونه همین فرهنگ را فعالانه مورد چالش قرار می دهد.

تغییرات جمعیتی و اجتماعی سالهای اخیر عرصه های مهمی از زندگی اجتماعی و خانوادگی سالمندان را تحت تاثیر قرار داده و در این میان پس افتادگی فرهنگی زمینه بروز مشکلات متعددی را برای آنان فراهم کرده است. احتمال بالاتر و زود هنگام تر مرگ شوهر پیامد قابل انتظار الگوهای ازدواج و مرگ و میر و در نتیجه بیوگی زنان سالمند معمول تر است. اغلب زنان سالمند بیوه سابقا در خانواده گسترده تامین مادام العمر داشتند و بیوگی زودهنگام آنان به ندرت موجب بروز محرومیتها و آسیبهایی برای این گروه می شد، در حالی که به دنبال اثر فرایند نوسازی و جهانی شدن در جامعه امروزی این امر محدود و یا دشوار شده است. این فرآیند از سوی دیگر دسترسی و همراهی فرزندان را نیز تحت الشعاع هنجارهای حفظ زندگی شخصی قرار داده و با توجه به ثبات عناصر فرهنگی و حقوق مدنی، موجب شده است تا والدین سالمند خصوصا زنان از گذر این تغییرات آسیب پذیرتر شوند. این مقاله قصد دارد به طرح چنین مشکلی بپردازد. داده هایی که برای انجام این کار مورد استفاده قرار گرفته است، نتایج یک تحقیق پیمایشی تحت عنوان "شبکه های حمایت اجتماعی، ترتیبات زندگی و سلامت سالمندان در شهر تهران" است که بر روی نمونه ای با جمعیت 527 سالمند 60 سال به بالا در شهر تهران انجام شده است. یافته های این تحقیق به طور خلاصه نشان می دهد که سالمندی و مسایل و مشکلات ناشی از آن در شهر تهران زنانه است. زنان بیشتر از مردان تنها زندگی می کنند، از نظر اقتصادی ناتوان تر از مردان هستند و به دلیل عدم تطابق قوانین با شرایط جدید و مقاومت برخی عناصر فرهنگی در مقابل تغییراتی که زندگی خانوادگی سالمندان را تغییر داده است، شرایط نابرابری بر زندگی زنان سالمند حاکم شده، به شکلی که آنان را حتی در برآورده کردن نیازهای اولیه زندگی مثلا مسکن و سرپناه ناتوان کرده است.

این مقاله به دنبال دستیابی به تجربه های زنان تهرانی نسبت به بدن خود در قبل و بعد از انجام جراحی زیبایی است و تلاش می کند تا این تجربه ها را به طور مستند و از زبان و منظر زنانی بیان کند که مبادرت به انجام آن کرده اند. یافته های این مطالعه که به شیوه های کیفی و کمی انجام شده، حاکی از آن است که جراحی زیبایی در چرخه میان انتخاب فردی و ساختارهای اجتماعی قرار گرفته است و باید آن را توازنی دانست میان اختیار انسانی و اجبار ساختاری.

پوشش زنان در ایران هم زمان امری فرهنگی، مذهبی و ایدئولوژیکی است. در عین حال بازنمایی آن نیز تابعی از امور مذکور است. در این مقاله به اشکال بازنمایی پوشش زنان و تغییرات حادث در شکل بازنمایی پرداخته شده است. نویسندگان سعی دارند با بهره گیری از مبحث فرهنگ عامه تاثیرات سینما را بر اشکال بازنمایی پوشش زنان تبیین نمایند. براساس یافته های پژوهش که از تحلیل محتوای 103 فیلم در سه دوره تاریخی پس از انقلاب به دست آمده در شکل پوشش زنان در فیلمها تغییراتی بروز نموده است به این صورت که به طور کلی پوشش بدن و سر زنان سیری نزولی داشته و از غلبه چادر در دوره جنگ کاسته و به سایر انواع  پوشش متمایل شده است. نویسندگان نشان داده اند که سینما از بازنمایی هژمونیک ساز پوشش زنان (چادر به مثابه ایدئولوژی رسمی) در دوره اول به تدریج به سمت بازنمایی ضد هژمونیک پوشش (ارایه تصویر منفی از چادر) در دوره سوم تغییر موضع داده است.

با توجه به اهمیت مصرف در جامعه جدید در تعریف هویتهای مدرن به خصوص برای جوانان که قشری خلاق و مهم در هر جامعه ای مخصوصا در حوزه مصرف محسوب می شوند، مطالعه و بررسی الگوهای مصرفی دختران جوان به نظر ضروری می رسد. سوال اصلی مقاله حاضر این است که دختران جوان شهری براساس چه الگوهایی در زمینه های مصرف فرهنگی، مصرف زمان در اوقات فراغت و مصرف مادی عمل کرده و آیا می توان الگوهای متفاوتی براساس هویتهای ملی، دینی و جنسیتی بین آنها تشخیص داد. ابتدا مبانی نظری و پیشینه تحقیق در این زمینه بررسی گردید و سپس با توجه به سوالات تحقیق پرسشنامه ای طراحی و در میان 382 نفر از دختران مجرد 30-15 ساله در شیراز توزیع و تکمیل گردید. نتایج 8 الگوی متمایز مصرف را به دست می دهد که ارتباط آنها با متغیرهای زمینه ای (سن، میزان درآمد خانواده در ماه، بعد خانواده، وضعیت اشتغال، محل تولد) بررسی شده و دسته بندیهایی صورت گرفته است. به علاوه این الگوهای مصرف با وضعیتهای هویتی پاسخگویان (هویت ملی، دینی، جنسیتی  و طبقاتی) نیز رابطه دارد.نتایج تحقیق نشان می دهد که الگوهای مصرفی بیشترین اقبال را در میان دختران داشته اند که شامل فعالیتهایی هستند که کمتر هزینه بر بوده، در زمینه خانوادگی قابلیت انجام داشته باشد و نشان دهنده هویت ملی و مذهبی متوسط و هویت جنسیتی جدید بوده واز تصورات کاملا سنتی از زن فاصله گرفته باشد.

مقاله حاضر در حوزه جامعه شناسی ارتباطات و با به کارگیری رویکرد «استفاده و رضامندی»، به دنبال آن است تا ضمن بررسی ابعاد استفاده و رضامندی زنان از تماشای سریالهای تلویزیونی، تاثیر پایگاه اجتماعی- اقتصادی بر میزان استفاده و رضامندی زنان از تماشای سریالها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.این تحقیق، به شیوه پیمایش انجام شده و داده ها از طریق پرسشنامه همراه با مصاحبه جمع آوری گردیده است. پاسخگویان پژوهش، 383 نفر از زنان متاهل 54-20 ساله ساکن در مناطق یازده گانه شهر اصفهان در سال 1385 بوده اند.نتایج نشان می دهد که میانگین تماشای تلویزیون در بین زنان، سه ساعت و 24 دقیقه در روز بوده و بیشتر زنان، سریالهای تلویزیونی را اکثر اوقات تماشا می کرده و آن را جزء اولویت اول در تماشای برنامه های تلویزیونی قرار داده بودند. رضامندیهای کسب شده از تماشای سریالها، در حد متوسط بوده و بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی زنان و میزان استفاده و رضامندی از تماشای سریالهای تلویزیونی، رابطه معناداری مشاهده شده است؛ بدین صورت که با افزایش سطح پایگاه اجتماعی- اقتصادی زنان، میزان تماشای تلویزیون و سریالها توسط آنان کمتر گزارش شده است؛ و نیز میزان رضامندی آنان از تماشای سریالهای تلویزیونی در ابعاد چهارگانه (کسب آگاهی، کسب هویت شخصی، تفریح و سرگرمی، و برقراری کنش متقابل اجتماعی) کاهش یافته است.با عنایت به روند روبه افزایش میزان تحصیلات و اشتغال زنان در سالهای اخیر که به توانمندی سازی و ارتقای پایگاه اجتماعی- اقتصادی آنان طی سالهای آینده منجر خواهد شد، ضروری به نظر می رسد که سیاست گذاران و برنامه سازان رسانه پرمخاطب تلویزیون، به تولید و پخش سریالهایی اقدام نماید که پاسخگوی نیازهای زنان بوده و بتواند رضایت خاطر آنان را در زمینه های تفریح و سرگرمی، برقراری کنش متقابل اجتماعی، کسب آگاهی، و به ویژه کسب هویت فردی و اجتماعی فراهم آورد.

در مقاله پژوهشی حاضر سعی کرده ایم جهت شناخت پیامدهای فردی و اجتماعی اشتغال در زنان، تاثیر موقعیت اجتماعی و شغلی زنان را بر سبک زندگی آنان مورد بررسی و تبیین قرار دهیم. چارچوب نظری ما مبتنی بر نظریه بوردیو و روش تحقیق ما پیمایش پرسشنامه ای بوده است. متغیر وابسته این پژوهش، سبک زندگی است که خود از چهار متغیر نوع روابط اجتماعی، میزان اوقات فراغت، نوع سلیقه  مدیریت بدن تاثیر می پذیرد و متغیر مستقل اصلی در این پژوهش، موقعیت شغلی است که از دو مولفه منزلت شغلی و وضعیت اقتصادی ایجاد شده است.نتایج این تحقیق نشان می دهد که در مجموع هر چه موقعیت شغلی و سرمایه اقتصادی زنان مورد مطالعه ارتقا پیدا می کند، روابط اجتماعی آنها کاهش می یابد؛ همچنین میزان اوقات فراغت زنان رده های متوسط شغلی، نسبت به شاغلان رده های پایین و بالای شغلی بیشتر بوده است؛ اما زنان رده های بالاتر شغلی با وجود محدودتر بودن فراغتشان در اوقات فراغت خود وقت بیشتری به فعالیتهای ورزشی و مصرف کالاهای فرهنگی اختصاص می دهند در این پژوهش بین موقعیت شغلی زنان و توجه به جنبه های جسمانی و میزان نظارت و کنترل بر بدن رابطه ای مشاهده نشد. در نهایت این مطالعه نشان می دهد، در زنانی که دارای موقعیت شغلی بالا بوده اند، نسبت به زنان رده های شغلی پایین، سبک زندگی از مصرف گرایی به ویژه مصرف تظاهری و تجملی فاصله گرفته و توجه به جنبه های فایده ای و کاربردی کالاها بیشتر می شود. همچنین نتایج حاکی از آن است که سبک زندگی و الگوهای مصرف و در نتیجه تمایزهای هویتی زنان را نمی توان صرفا از روی موقعیت شغلی آنها شناخت بلکه باید تاثیر سایر عوامل فرهنگی از جمله جنسیت، تحصیلات و ارزشها و نگرشها را در شکل گیری هویت و سبک زندگی زنان مورد مطالعه قرار داد.