تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1385 | دوره:3 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

یکی از مباحث جدید در علوم قرآنی، زبان شناسی تخصصی قرآن است که امروزه شاخه ای مهم از اسلوب های فهم قرآن شمرده می شود. یکی از شعبه های زبان شناسی نیز معنی شناسی است که در آن به بررسی واژگان کلیدی قرآن می پردازد، منظور از واژگان کلیدی آن دسته از مفرداتی هستند که اگر با روشی میدانی ارزیابی معنایی شوند می توانند در تفسیر آیه و وجوه معنایی آن نقش بالای داشته باشند. در این مقاله با توجه به شاخه معناشناختی در باب اسلوب مشترک معنوی از منظر صدرالمتالهین شیرازی دیدگاه او را در تفسیر برخی از آیات قرآنی بررسی می کنیم، اسلوب مشترک معنوی در واژگان کلیدی قرآن یگانه روشی است که دریچه ای نو بر پژوهشگران علوم قرآنی و تفسیر می گشاید و راه جدید را در تفسیر موضوعی واژگانی هموار می سازد تا پژوهندگان به اعجاز لفظی و معنوی قرآن با نگاهی تازه توجه کنند.

پس از رحلت پیامبر، عواملی همچون اختلاف نقل شفاهی قرآن، اختلاف لهجه ها، اختلاف مصاحف، تجرید مصاحف از قواید املایی – قرایی و اموری دیگر سبب پیدایش اختلافات قراءات قرآن شد. اختلاف قرائت و اندیشه درستی و نادرستی قرائت های مختلف و معیارهای مربوط به آن نیز به نوبه خود انگیزه پیدایش علم قرائت شد. قاریان در سرزمین های مختلف جهان اسلام با بهره گیری از علوم نحو، حدیث، فقه و تفسیر به اجتهاد قرائت مختلفی از قرآن ابداع کردند؛ تا در نهایت در قرن چهارم هجری ابن مجاهد قاری بغداد، با استفاده از منصب شیخ القرایی و نفوذ سیاسی، توانست هفت قرائت از پنج سرزمین مهم را رسمیت بخشد و قرائت های دیگر را غیر جایز و شاذ اعلام کند. افزون بر نفوذ سیاسی، شخصیت علمی و زیرکی و فراست ابن مجاهد در بهره یری از شرایط ویژه قرن چهارم و نیز موقعیت فرهنگی شهر بغداد و سابقه قرایی شهر کوفه از مولفه های موثر در رسمیت یافتن قرائت های هفتگانه بود.

اهل بیت رسول اکرم (ص) طبق سفارش آن حضرت که در آخرین لحظات حیات فرمودند: «انی تارک فیکم خلیفتین، کتاب الله حبل ممدود و ما بین السما و الارض، او ما بین السما الی الارض و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یراد علی الحوض» (ابن حنبل {بی تا}: ج5 ، 182 و 189؛ سیوطی 1421: ج 2، 60)، بالاترین مرجع علمی در کنار قرآن کریم هستند که خداوند متعال برای هدایت و رهبری مسلمانان پس از رسول اکرم (ص) آن ها را برگزید.امام باقر (ع) پنجمین امام و پس از پیامبر (ص) در زمانی سکان کشتی هدایت را به دست گرفتند که شرایط اجتماعی، سیاسی نسبتا متفاوت با دوران ائمه پیشین بر جامعه حکمفرما بود به گونه ای که آن حضرت تا حدی توانستند به آموزش علمی مسلمانان بپردازند و درهای علوم مختلف را به روی آنان بگشایند. در این جستار به گوشه هایی از حرکت های علمی و توصیه و تایید ثبت و حفظ حدیث، آن بزرگوار اشاره می کنیم.

واژه نجات از واژگان امید بخش بخش قرآنی و یکی از مظاهر رحمت و لطف الهی است که حق تعالی برای فراهم سازی بستری مناسب جهت رهایی از ظلمت، رسیدن به نقطه ای امن و مطمئن، یا ایجاد فرصتی دوباره برای هدایت و تمهیدی در جهت ایصال به کمال، شامل حال انسان می کند، اما انسان به فراخور اعتقادات فردی و وابستگی ها و دلبستگی های خویش، گاه این نعمت را پاس می دارد و گاه فرجام ناسپاسی و اعراض را بر خویشتن رقم می زند.در قرآن کرمی برای واژه «نجات» سه وجه آمده است: 1. نجوی و سخن در گوشی؛ 2. پرتاب به مکان مرتفع؛ 3. رهایی و خلاص. در این جستار ضمن اشاره به وجوه پیشگفته، ویژگی ها و شرایط وجه سوم در قرآن کرمی بررسی و همچنین به تحلیل عوامل و موانع نجات و موضع گیری نجات یافتگان پس از رهایی پرداخته شده است.در قرآن از این حقیقات پرده برداشته می شود که تمامی انسان های منجی حقیقی را فقط خدای یگانه می دانند و این امر زمانی رخ می نماید که در مهلکه ای عظیم فرو افتند، از همه اسباب قطع امید کنند و با بازگشت به فطرت خداجوی هود، به سبیل نجات رهنمون شوند. افزون بر این، سقوط دوباره فرد نجات یافته نیز ممکن است. به عبارتی دیگر، «نجات» واژه ای متفاوت از «فلاح» است و حوزه ای متفاوت از آن را شامل می شود.

با گذر زمان و پیشرفت علم، در معانی بعضی از واژگان قرآن، سیر تحولی دیده می شود. از جمله این واژگان، علقه است که در آیات مربوط به سیر رشد جنین به منزله دومین مرحله رشد از آن یاد شده است. در این گفتار باب بررسی چند تفسیر و کتاب لغت و ترجمه های قرآن کریم، با تنوع معنایی بسیاری در این مورد رو به رو می شویم.با رشد علم جنین شناسی فرایند رشد جنین برای دانشمندان آشکارتر شده است. در بعضی از تفاسیر به شرح علمی این مراحل پرداخته اند. مفسران متقدم این واژه را معنا نکرده یا به همان معانی موجود در کتاب های لغت بسنده کرده اند. ما با برسی اجمالی رشد رویان در مراحل اولیه سعی در شناسایی مفهوم علمی این واژه داریم.مردم عصر نزول قرآن، از این علم اطلاعی نداشتند، در قرآن از تعابیری استفاده شد که قابل فهم برای مردم آن دوره باشد. علقه به معنای زالو یا شی است که به جایی متصل می شود. با توجه به صفات و خصوصیات زالو، معنای آن به درک انسان نزدیک می شود. علقه به معنای آویزک و روایان ابتدایی مناسب به نظر می رسد. خون بسته، خون مرطوب، شی سرخگون و زالو نیز توجیه پذیرند.این مرحله از نظر علمی با شروع چسبیدن بلاستوسیست به بافت رحم و تهاجم به آن مطابقت دارد. بلاستوسیست در این مرحله زالو صفتانه به آندومتر می چسبد و شروع به لانه گزینی هر چه عمیق تر در آن می کند. در بلاستوسیست، توده سلول های درونی (آمبریولاست) تشکیل دو لاه هیپوبلاست و اپی بلاست را می دهد و در جهت تشکیل رویان و پرده های جنینی پیش می روند.جفت منبع تغذیه جنین و ترشح هورمون ها را فراهم می کند تا پایان بارداری به دیواره رحم متصل می ماند. رویان نیز توسط بندناف به جفت آویزان می ماند.

مقاله «بسمله»، (Basmal) تالیف ویلیام .ا. گراهام یکی از مقالات دایره المعارف قرآن (EQ) است. ما برای آشنایی با شیوه تحلیل و بررسی مفاهیم قرآنی در این دایره المعارف به ترجمه این مقاله پرداخته و در پانوشت برخی مطالب را مستند ساخته ایم. مطالبی را که در این جستار نقد و تصحیح کرده ایم عبارت اند از: 1. الله، رحمن، رحیم ترکیبی از تاثیر عقاید یهود در مسیحی و کفار جزب عربستان است؛ 2. شیعیان در نماز بسمله را آهسته می خوانند؛ 3. تمام علوم در چهار کتاب حدیثی شیعه مندرج و علوم آن ها در قرآن است؛ 4. حدیث انس که من با رسول خدا، ابوبکر، عمر، عثمان نماز گزاردم و نشنیدم هیچ یک از آن ها بسم الله را قرائت کنند.همچنین در پاورقی توضیحاتی راجع به علت اختلاف مکاتب بر سر قرائت بسمله، اسم اعظم بودن بسمله آورده ایم. بررسی حدیث «ان النقطه: التی تحت البا» از نکات درخور توجه پانوشت هاست.