شیعه شناسی
سال:1390 | دوره:9 | شماره:36 |تعداد مقالات:8

مقاله حاضر نگاهی است به بعضی از مسائل و دیدگاه های مربوط به اقلیت مسلمان شیعه بریتانیایی. این نوشته، وضعیت هویتی یک مسلمان شیعه در بریتانیا را مورد توجه قرار می دهد و سعی می کند به سوالاتی نظیر «کیستم؟ چه کاره ام؟ و در کجا هستم؟» و البته در ارتباط با شهروندان مسلمان شیعه بریتانیایی پاسخ دهد.در مقاله به اهداف کار تحقیقی رساله که عمدتا در خصوص «امتزاج جامعه مسلمانان شیعه بریتانیایی با جامعه مادر» است، اشاره و توضیح داده می شود که راه و روش محقق برای یافتن پاسخ به این گونه سوالات و تبیین بیشتر مساله مورد بحث چه بوده و چه نتایجی مورد انتظار است. در این نوشته با استفاده از جداول آماری منتشره در خصوص سرشماری سال 2001 میلادی و برخی تحقیقات انجام شده در این زمینه و با اشاره به بعضی از نتایج تحقیقی خود نویسنده که از طریق پرسشنامه های کمی و کیفی صورت گرفته، سعی شده جنبه های علمی و استدلالی بحث تقویت گردد.

پیروزی انقلاب اسلامی در واپسین دهه های قرن بیستم میلادی منشا تحولات شگرفی در جهان گردید. این انقلاب در عین حالی که به دوره بی باوری های دینی در جهان معاصر مهر پایان زد، بر ملت های مسلمان نیز تاثیر عمیقی بر جای گذاشت. بی تردید، در این میان شیعیان از آن رو که به لحاظ هویتی و اعتقادی با مردم مسلمان ایران سنخیت و مشترکات بیشتری داشتند، تاثیر بیشتری پذیرفتند. اقلیت شیعه عربستان از جمله آنان به شمار می آید.پیروزی انقلاب اسلامی و در پی آن سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، نقطه عطفی در تحرک شیعیان عربستان برای دست یافتن به فضای حیاتی مناسب و یا محدود کردن قدرت سیاسی حاکم در جهت استیفای حقوق خود بوده است؛ به گونه ای که راهبرد مقابله با این تحرکات در دو بعد سلبی و ایجابی توسط دولت عربستان پیگیری شده است. در بعد سلبی، دولت عربستان سعی کرده شیعیان را درگیر اختلافات عقیدتی با اهل تسنن نموده و با به حاشیه راندن آنها، از توجه ایشان نسبت به ایران باز دارد. در بعد ایجابی نیز به طراحی سناریوهایی برای خنثی سازی توان نهفته شیعیان این کشور اقدام نموده است. مقاله حاضر می کوشد ضمن بررسی حرکت شیعی در عربستان، تاثیر انقلاب اسلامی را بر آن و تحول درونی این حرکت را مورد کنکاش قرار دهد.

جنبش های اسلامی ایران و مصر به دلیل سوابق تاریخی در رستاخیز دینی برای احیای اسلام، در دو مذهب شیعه و سنی از اهمیت زیادی برخوردارند و اثرات بسیاری بر کل جریانات سیاسی و تحولات اسلامی در جهان اسلام داشتند.هر دو جنبش اسلامی مذکور، بر بازگشت به ارزش های اسلامی و احیای اسلام اصیل به عنوان تنها راه برون رفت از بحران های موجود و حادث شده در جهان اسلام تاکید می کنند. هدف از این پژوهش، شناسایی وجوه اشتراک و مفرقات این جنبش ها در نحوه مواجهه با بحران های موجود در جهان اسلام، و بررسی تطبیقی دیدگاه های نظری و عملی آنها با توجه به مبانی فکری و راه کارهای عملی مذاهبشان (سنی و شیعی)، در روند مبارزه با مشکلات و اصل بازگشت به اسلام و احیای ارزش ها و اجرای شریعت اسلامی است.این پژوهش به روش کتابخانه ای و با رویکردی توصیفی- تطبیقی، در پی اثبات این فرضیه می باشد: با اینکه هر دو گروه و جنبش های اسلامی ایران و مصر، با بحران های مشترکی مواجه بوده و در پی تلاش برای تحقق اهداف مشترکی همچون اجرای شریعت، برپایی حکومت اسلامی، مبارزه با غرب گرایی و بازگشت به اسلام اصیل در جهت مقابله با بحران های پیش رو در جهان اسلام، همفکر و همسو هستند؛ اما در نوع نگاه به مشکلات و مواجهه با آن، نحوه اجرای شریعت و برپایی حکومت اسلامی و نوع پاسخ عملی به بحران های موجود، با یکدیگر تفاوت های مهمی به لحاظ مبانی فکری و استراتژی های عملی دارند.

نبردهای بین امپراتوری عثمانی و سلطنت صفوی پیرامون شهرهای شیعی عراق و ایروان در زمان سلطان مراد چهارم و ده سال کوشش و کشاکش در جهت استیلای نظامی و سیاسی بر عراق عرب و ایروان بین شاهان صفوی و سلاطین عثمانی، بخش مختصر، اما قابل توجه در فراز و فرود روابط عثمانی و صفوی محسوب می شود. در این زمان است که صفویان هیچ تلاشی برای بازگرداندن گستره دولت خود بر حوزه شهرهای شیعی عراق انجام نمی دهند و حتی حاضر به پذیرش صلحی می شوند که منافع رقیب در آن لحاظ شده است.در این میان، جامعه شیعیان هزینه منفعت طلبی اقتصادی- نظامی مراد چهارم در بسط ثغور شرقی و عافیت طلبی و راحت انگاری شاه صفی را با خون خود و از دست دادن شهرهای مقدسشان پرداخت می نمایند.ابتکار عمل معاهده زهاب توسط عثمانی، حرکت نظامی سلطان مراد را در بستر سیاسی تثبیت نمود و با حذف عتبات عالیات و انضمام رسمی عراق عرب به عثمانی، در بستر ایدئولوژیک نیز برای صفویه خسارت به بار آورد. و در نگاه اقتصادی، علاوه بر خروج مسیرهای تجاری غربی ایران از کنترل صفویه، منافع عثمانی را در تسلط بر منابع اقتصادی شیعیان عراق تضمین نمود. نظریه تعدادی از مستشرقان همچون برناردلوئیس و رودی مته نیز پیرامون عدم لحاظ جنبه مذهبی و ایدئولوژیک شهرهای مقدس عراق برای شیعیان، قابل تصحیح و تکمیل است.

سادات در عصر تیمور به عنوان یک قشر مطرح و مهم اجتماعی جلوه گر شدند. تیمور لنگ یکی از بزرگ ترین جهان گشایان تاریخ ایران، به این قشر اعتنا و اعتبار خاصی قایل بود. او از سادات برای مقاصد مختلف سیاسی، فرهنگی و غیره نهایت بهره برداری را نمود. بسیاری از سادات برای تیمور نقش هایی همچون سفیر، جاسوس، راهنما، مرشد و معلم اخلاق را ایفا نمودند. در عوض، تیمور نیز نه تنها تیغ قتل عام خود را از سر سادات برداشت، بلکه در مواردی امکانات ویژه ای نظیر سیورغال و متولی گری اوقاف را به آنها اختصاص داد. سادات در بین مردم اعم از شیعه و سنی بسیار محترم و معزز بودند. الطاف فراوان تیمور نسبت به سادات باعث تلطیف موضع آنها نسبت به تیمور و حکومت او و به تبع آن، موضع مطلوب تر مردم نسبت به حکومت او شد. بی تردید، منزلت فراوان سادات در دوره تیمور از علل گسترش مذهب شیعه اثناعشری در آن عصر محسوب می شود.

شخصیت کارکیا خان احمد دوم در فراز و فرود حوادث سیاسی گیلان بسیار تاثیرگذار بوده است. وی مردی حادثه آفرین، جاه طلب و سیاستمداری زیرک و شاعری چیره دست بود و در ظاهر تعصب زیادی به تشیع امامی نشان می داد.این پژوهش می کوشد با بررسی ابعاد مختلف شخصیت کارکیا خان احمد دوم و حکومتش در گیلان (943-975 و 985-1000ق)، اعتقادات دینی وی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. بسیاری از منابع تاریخی او را معتقد به تشیع اعتقادی و متعصب به آن می دانند، در حالی که با توجه به عملکرد وی می توان ثابت کرد که تشیع او بیشتر جنبه سیاسی داشته و تعصبش نیز در همین راستا بوده است.

یکی از شرح های نهج البلاغه، «شرح نهج البلاغه» ابن ابی الحدید معتزلی است. مولفه هایی که شارح، در جهت تفسیر و شرح کلام امام بهره جسته در خور توجه است، اما با وجود این، وی همچون دیگر شارحان نهج البلاغه از آسیب هایی در برخورد با کلام امیر مومنان مصون نبوده؛ از همین رو، نقدهایی جدی به شرح وی وارد است. تاثیرپذیری کلامی و برخوردهای فرقه گرایانه را می توان مهم ترین نقد وارد به او برشمرد؛ مساله ای که از تعصب اعتقادی و عناد با مذهب شیعه سرچشمه می گیرد. توجیهات و تاویلات ناصواب، قیاس و مغالطات ناصحیح، عدم توجه به روایات شیعی در مناقشات کلامی، ابطال اعتقاد شیعه توسط کلام امام، از جمله ابزارهایی است که وی در شرح عنادگونه در جهت برخورد شخصی و فرقه گرایانه مذهبی خویش به کار گرفته است. این پژوهش بر این اساس، به چنین آسیب هایی در حوزه فقه الحدیثی شارح روی کرده، و پس از بیان نقادی های شارحان برجسته نهج البلاغه در حوزه های متعدد به ابن ابی الحدید، آنها را نقل و تجزیه و تحلیل نموده است.