شیعه شناسی
سال:1394 | دوره:13 | شماره:1 (پیاپی 49) |تعداد مقالات:11

هر کشوری بر اساس برخورداری از سطوح قدرت، به گسترش حوزه نفوذ و افزایش نقش در منطقه یا مناطق پیرامون خود علاقه دارد.یکی از حوزه های ژئوپلیتیک حساس پیرامون ایران، شرق مدیترانه است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تحول در ساختار ژئوپلیتیکی خاورمیانه، ایران نقش محوری در گستره جغرافیایی شیعیان یافت و سرزمین های شیعه نشین شرق مدیترانه از اهمیت استراتژیک برخوردار گردید که همین می تواند در زمینه قلمروخواهی و گسترش علایق منطقه ای جمهوری اسلامی ایران ایفای نقش کند.در این پژوهش، که از نوع «توصیفی ـ تحلیلی» است سعی شده با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، به این پرسش پاسخ داده شود که با توجه به اهمیت حوزه شرق مدیترانه در محدوده ژئوپلیتیک شیعه، تدوین یک الگوی راهبردی به منظور ترسیم یک قلمرو فضایی خارج از مرزهای جغرافیایی ایران، چه مولفه ها و الزاماتی دارد؟نتایج حاصل از این تحقیق، نشان می دهد که ایران با بهره مندی از موقعیت کانونی در محدوده ژئوپلیتیکی شیعه و نقش موثر در تحولات منطقه، سعی در گسترش حوزه نفوذ و قلمروخواهی در شرق مدیترانه دارد و این نقطه از خاورمیانه به لحاظ حضور جمعیت قابل توجهی از شیعیان، که در همجواری با رژیم صهیونیستی واقع شده، بستر لازم برای حضور و قلمروسازی ایران را دارا بوده و در راهبرد منطقه ای ایران از جایگاه مهمی برخوردار است.

«اعتماد سیاسی» به رابطه دولت و مردم می پردازد. در ایران، اعتماد سیاسی از اوایل انقلاب تاکنون سیر نزولی داشته است. این مقاله معتقد است: در فقه سیاسی، قواعدی وجود دارد که می توان از دل آن ها راه کارهایی را برای افزایش اعتماد سیاسی استخراج کرد که عبارتند از: مساوات، شورا، عدالت، حفظ نظام، تالیف قلوب، تعاون، وفای به عقود، احسان و درء. عوامل موثر بر افزایش اعتماد سیاسی به دو دسته «اعتماد مرتبط با دولت» و «اعتماد مرتبط با مردم و جامعه» تقسیم می شود. در دسته اول، راهبردهایی ارائه شده که مخاطب آن نظام سیاسی و مسوولان آن است که عبارتند از: ارتباط مسوولان با مردم، ارائه خدمات رفاهی، تخفیف مشقات زندگی مردم، وادار نکردن مردم به آنچه بر عهده آنان نیست، پرهیز از وعده های دروغین به مردم، برطرف کردن سوء ظن مردم نسبت به عملکرد حاکمان، استقرار عدالت در میان مردم و شایسته سالاری. در بخش اعتماد سیاسی شهروندان، دو دسته راهبرد ایجابی و سلبی پیشنهاد شده که راهبردهای ایجابی عبارتند از: امر به معروف و نهی از منکر، برادری، امانت داری و وفای به عهد. راهبردهای سلبی هم عبارتند از: پرهیز از دروغ، کینه ورزی، نیرنگ، سخن چینی، غیبت، و غش با مسلمانان.

ورود اسلام به ایران بسیاری از مبانی نظری ایرانیان را در حوزه اندیشه با چالش جدی مواجه ساخت؛ ازجمله نهاد شاهی و بایسته های آن به عنوان یکی از محورهای اساسی اندیشه سیاسی ایرانشهری در تقابل با نظام فکری جدید فهمیده شد. با شروع عصر انحطاط خلافت عباسی و تشکیل حکومت های ایرانی، تلاش هایی در جهت بازیابی برخی از مولفه های اندیشه سیاسی ایرانشهری صورت پذیرفت. توفیق یا عدم توفیق در نیل به این مقصود، بسته به عوامل گوناگون، متفاوت بوده است. آل بویه به سبب پشتوانه فکری، در احیای سنت های ایران عصر ساسانی توفیق بیشتری یافتند. از این رو، مقوله موضوع بحث در عصر عضدالدوله به عنوان بزرگ ترین و مقتدرترین پادشاه بویهی به منظور سنجش میزان توانایی وی در حصول این مقصود، بررسی شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که عضدالدوله آگاهانه درصدد کسب جایگاه و مقام شاهنشاهان فرهمند ساسانی با همان الزامات و کارکردها بوده است. البته وی به عنوان یک فرمانروای مسلمان شیعه معتقد، با درک شرایط جامعه عصر خود، به دنبال ایجاد تلفیقی از الگوهای ایرانی ـ اسلامی با گرایش شیعی بود و در این مسیر، بیشترین کام یابی را داشت.

پس از واقعه کربلا، ماه محرم در گستره سرزمین ایران، جایگاه خاصی یافت. تفرق فرهنگی بر بستر تنوع اقوام در ایران، موجد تفاوت های کیفی در برگزاری مراسم عزاداری این ماه است. با توجه به پیشینه تاریخی لاهیجان، این شهر نیز دارای آدابی ویژه برای برگزاری این آیین ها در ماه محرم است که توجه به جایگاه مقابر در محدوده مرکزی شهرکنونی، بر اهمیت موضوع افزوده است. از این رو، مردم این خطه، در زنده نگه داشتن این جایگاه، به ویژه در روزهایی محدود از سال و تحت عنوان عزاداری ماه محرم، اهتمام وافر دارند. از جمله این مراسم، عزاداری کرب داران حسینی، معروف به «کرب زنی» است. تلاش نگارندگان این مقاله در زمینه ثبت چرایی و چگونگی برپایی این مراسم، با توجه به منحصر به فرد بودن آن است؛ زیرا سرعت تغییرات، موجب تحول در نحوه برگزاری مراسم و در نتیجه، مفقود شدن اشکال اولیه این آیین ها می گردد. در این میان، ریشه های برخی از این رسوم نیز بررسی شده است. روش تحقیق به صورت «توصیفی ـ تحلیلی» در کنار برداشت میدانی بوده است.

دانشگاه ها و محققان مراکز پژوهشی کشور فرانسه؛ از قرن پانزدهم میلادی مطالعات و پژوهش های خویش را در حوزه اسلام، مذاهب و فرق آن آغاز نموده اند. به راستی می توان مدعی شد که نخستین مراکز علمی- دینی غرب که به مطالعه و تحقیق در عرصه شناخت تشیع گام برداشته است، دانشگاه ها و مدارس عالی پاریس در فرانسه می باشند. دانشگاه سوربون و مدارس پژوهشی و علمی زیر مجموعه آن، یکی از مهمترین این مراکز پژوهشی به شمار می روند. بررسی و شناخت متدولوژی تحقیقات و مطالعات حوزه ادیان و مذاهب این مراکز مهم علمی، با توجه به عمق و گستره پژوهش هایشان، حائز اهمیت فراوان است. مطالعه وآگاهی نسبت به روش های رایج تحقیق در حوزه علوم ادیان و مذاهب این مجموعه، خصوصا در حوزه مذهب امامیه و یا تشیع اثنی عشری (chiisme duodécimain)، و نیز شناخت متدولوژی و شیوه شناسی اساتید و محققین آن در کنار بررسی کاربردی آن روش ها، برای متتبعین و پژوهشگران داخل کشور اهمیت و ضرورت دارد. علاوه بر اینکه این سبک و طرق مطالعاتی، برای بسیاری از محققین حوزه مطالعات دین، در دیگر کشورهای غربی مستند و مبنای روشی علمی پژوهش در حوزه علوم انسانی به شمار می روند، برای محققین حوزوی و دانشگاهی داخل نیز می تواند ضمن آشنا نمودن آنان با دقائق و ظرائف کارهای تحقیقاتی صورت گرفته در غرب، در آنجا که خلأیی باشد و ضرورتی احساس گردد، به مجموعه علمی و روش مطالعاتی ایشان نیز عمق، دقت و ملاحظات لازم دیگری بیفزاید.

تاریخ اجتماعی به عنوان گرایشی نو در بررسی تاریخ جوامع گذشته، تلاش می کند تا به زندگی روزانه مردم عادی توج‍‍‍‍‍ه کند. در این مطالعات مولفه «مشاغل» به عنوان رکن اصلی حیات اجتماعی و اقتصادی، از اهمیت خاصی، برخوردار است.این نوشتار ضمن بررسی این مقوله از تاریخ اجتماعی شیعیان، به عنوان بخش مهمی از جامعه اسلامی ایران و عراق در قرن های سوم تا ششم هجری، به دنبال نشان دادن همسانی این گروه با سایر مسلمانان در مشاغل گوناگون و مشارکت در رونق و شکوفایی اقتصادی جهان اسلام و همچنین معرفی مناصب ویژه شیعیان در این دوره است.

روند گسترش تشیع در ری در دو مرحله صورت گرفت: یکی دوره آشنایی مردم ری با مذهب تشیع، و دیگری دوره رسمیت یافتن این مذهب در ری. نوشتار حاضر دو عامل مهم سیاسی و اجتماعی را، که در رونق و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ری موثر واقع شد، بررسی می کند. حکومت به عنوان یک عامل «سیاسی» مهم به حمایت از این مذهب پرداخت که بازه زمانی آن با امارت ابوالحسن مادرانی و حمایت های وی از شیعیان و ترویج مذهب تشیع آغاز شد و با حکومت شاخه ای از بویهیان در ری رنگ بیشتری به خود گرفت. در این دوره، شیعیان وارد عرصه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شدند و زیر لوای حمایت های حکومت، به برگزاری مجالس علمی، مناظره های کلامی، نگارش کتاب و احیای شعائر شیعی هچون منقبت خوانی و ایجاد تحول در منصب «نقابت»، به ترویج این مذهب پرداختند. عامل دوم (اجتماعی) نقش خود شیعیان (به ویژه امامی مذهبان)، سیاست های رفتاری و نحوه تعاملاتشان با سایر گروه ها و مذاهب ساکن ری است که خود رمز ماندگاری آن ها در صحنه اجتماعی ری است.

با سقوط حکومت صفوی (1135 ق) ساختار سیاسی و دینی ضعیف شد. حکومت افغان ها (1135-1145 ق) به جنگ و گریزی ده ساله ختم گردید و شیوه کشورداری نادر شاه (1148-1160 ق) هم به سبب تعارضات پی در پی، صرف لشکرکشی های متعدد داخلی و خارجی شد. این جنگ ها و نبود امنیت اجتماعی و فشار روزافزون بر مردم موجب مهاجرت تعداد فراوانی از ایران گردید. حاکمیت سیاسی و آرامش کوتاه مدت دوره زندیه (1163-1209 ق) هم محدود به بخش هایی از ایران بود. بر اثر این تحولات، ساختار دین هم به ضعف گرایید؛ زیرا علاوه بر افغان های سنی، نادر با ابزار سیاست با دین مواجه شد و با بی اهمیتی به علما، آنان را به حاشیه راند. خاندان زند هم با وجود احترام به علما، درصدد احیای جایگاه سابق آن ها در دوره صفویه برنیامدند. در نتیجه این بحران و نبود قرابت میان علما با حکمرانان، عده ای از علما ناچار به مهاجرت شدند. پراکنش علما موضوع این بررسی است. بنابراین، به لحاظ جغرافیایی و با فرض سه جریان، یعنی عزلت در شهرها و مهاجرت به روستاها، مهاجرت به نجف، و مهاجرت به هند، انگیزه ها و نتایج آن بررسی و تبیین می شود. روش تحقیق «کتاب خانه ای» است و این مقاله به شیوه «توصیفی ـ تحلیلی» موضوع را بررسی می کند.

پژوهش حاضر کوشیده است سیر نگارش امالی در حدیث شیعه را بررسی کند. سابقه امالی نویسی در حدیث شیعه، به عصر رسول خدا (ص) می رسد، به گونه ای که اولین امالی در زمان حیات ایشان و به املای آن حضرت و خط حضرت علی (ع) سامان یافت. در دوران حضور امامان معصوم (ع) شاهد پدید آمدن این قبیل آثار هستیم که «امالی» هشام بن حکم، «امالی» نوبختی، و «امالی» ابوبکر بن عیاش از آن جمله اند. پس از این دوران، یعنی عصر غیبت، نیز تعداد قابل توجهی از محدثان به امالی نویسی همت گماشته و آثار فاخری از خود برجای نهاده اند. «امالی» شیخ مفید، «امالی» شیخ طوسی، «امالی» شیخ صدوق، «امالی» ابوالمفضل شیبانی و «امالی» ناصر کبیر از مهمترین این کتاب ها به شمار می روند.

پژوهش حاضر تحلیل اشعار ابن هانی اندلسی از منظر دینی و عقیدتی است. ابن هانی، شاعر شیعه مذهب اندلس، زبان شعرش را در راه عقیده و مذهب خود به کار بست و از آن به عنوان ابزاری برای بیان عقاید مذهبی خود استفاده کرد. پژوهش حاضر نشان می دهد که امامت رکن اصلی اصول عقیدتی تشیع است و ابن هانی در بخش مدحی قصاید خود، به ذکر و تبین آن می پردازد. ارکان اصلی مطرح در باب امامت به این شکل قابل ترسیم است: 1. ضرورت شناخت امام؛ 2. علم به عالم غیب؛ 3. شفاعت امام؛ 4. رهبری جامعه؛ 5. عدالت امام؛ 6. ذات روحانی و فضایل ائمه اطهار (ع)؛ 7. حقانیت ائمه معصوم (ع) و تایید آن ها در قرآن و دیگر کتب آسمانی؛ 8. ضرورت وجود امامان (ع)؛ 9. علم به تاویل آیات قرآنی.نگارنده از روش «توصیفی و تحلیلی» برای تبیین دیدگاه این شاعر در خصوص اصل امامت و اصول عقیدتی مربوط به آن استفاده کرده است.