مجله جنگل ایران
سال:1397 | دوره:10 | شماره:3 |تعداد مقالات:12

عملیات بهره برداری از جنگل، سبب تغییر برخی ویژگی های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک و در پی آن تغییر مقدار رواناب و تولید رسوب می شود. بررسی تغییرات رواناب و رسوب در پی تغییر خصوصیات خاک در اثر عملیات بهره برداری جنگل، در بهبود توصیه های مدیریتی و کمّی کردن تغییرات رواناب و فرسایش خاک سودمند خواهد بود. این پژوهش برای بررسی شماری از متغیرهای مؤثر خاک در تولید رواناب و رسوب در اثر بهره برداری جنگل، در جنگل آموزشی پژوهشی خیرود انجام گرفت. بر این اساس، پلات های دو متر مربعی در قالب هشت تکرار در هر چهار منطقه (با روش های مختلف بهره برداری): شاهد (بدون بهره برداری)، منطقه ی بهره برداری شده به روش تک گزینی، منطقه ی بدون پوشش تاجی و مسیرهای چوبکشی ایجاد شده و بارندگی های طبیعی به وقوع پیوسته از آذر 1393 تا آذر 1394، برای تعیین مقدار رواناب و رسوب اندازه گیری شد. خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک شامل بافت، درصد رطوبت، درصد ماده ی آلی، وزن مخصوص ظاهری، pH و EC نیز اندازه گیری شد. نتایج تحقیق بیانگر تأثیر معنی دار تغییر پوشش تاجی و گیاهی در اثر بهره برداری بر مقدار رواناب و رسوب است. برپایه ی نتایج، درصد رس و وزن مخصوص ظاهری خاک، همبستگی معنی دار مثبت؛ و درصد ماسه، اسیدیته و ماده ی آلی همبستگی معنی دار منفی با مقدار رواناب دارند. همچنین مشخص شد که متغیرهای درصد رطوبت خاک، درصد ماسه و ماده ی آلی خاک، ارتباط منفی؛ و درصد رس و وزن مخصوص ظاهری خاک همبستگی معنی دار مثبت با مقدار رسوب دارند. نتایج این تحقیق ضرورت توجه بیشتر به تحقیقات در زمینه ی برآورد رواناب و رسوب در اراضی جنگلی و مناطق بهره برداری شده را نشان می دهد. از این رو پیشنهاد می شود فعالیت های مدیریتی و بهره برداری متناسب با قابلیت این اراضی و با توجه به پتانسیل بازگشت پذیری کیفیت خاک ازدست رفته، طراحی و اجرا شود.

حفظ، احیا و توسعه ی منابع طبیعی، احداث جاده های جنگلی را ضرورت می بخشد؛ اما تأثیرات و آسیب های بالقوه و محتمل ناشی از این جاده ها، سبب می شود که رعایت استانداردها و نگهداری مستمر جاده های جنگلی از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. این پژوهش با هدف بررسی استانداردهای جاده ی جنگلی و سیستم زهکشی در سری 4 حوزه ی شنرود سیاهکل در استان گیلان انجام گرفت. بدین منظور 7250 متر از جاده های منطقه ی تحقیق، به عنوان نماینده ی کل جاده های موجود آماربرداری شد و پارامترهای شیب عرضی سواره رو، شیب طولی سواره رو، فاصله ی آبروها از یکدیگر، قطر لوله های موجود، عمق، و قاعده ی بزرگ و کوچک جوی کناری برداشت شد. برای مقایسه ی پارامترهای برداشت شده با مقادیر استاندارد از آزمون تی تک نمونه ای استفاده شد. از آزمون همبستگی اسپیرمن برای مشخص شدن ارتباط عوامل مختلف با انواع خرابی های شناسایی شده استفاده شد. نتایج آزمون تی تک نمونه ای در مقایسه ی پارامترهای برداشت پارامترهای با مقادیر استاندارد نشان داد که شیب عرضی با مقدار 9/2 درصد و عمق جوی کناری با مقدار 34/0 متر با استانداردهای ساخت جاده های جنگلی تفاوت معنی داری نداشت، اما دیگر عوامل دارای تفاوت معنی داری با استانداردهای ساخت جاده های جنگلی بود (05/0P>). بیشترین خرابی در منطقه، 39 درصد و مربوط به شیار و کمترین آن چاله با 7/8 درصد بود. همچنین مشخص شد که تعداد آب روهای موجود در منطقه ی تحقیق تفاوت معنی داری با تعداد آب روهای محاسبه شده دارند و از این رو قادر به جوابگویی حجم آب خروجی از منطقه نیستند (05/0P>)، فاصله ی آب روها 234 متر اندازه گیری شد که براساس استانداردهای توصیه شده، فاصله ی بین لوله گذاری ها و اصول زهکشی رعایت نشده است.

کرم های خاکی، مهم ترین مشخصه در ارزیابی کیفیت و سلامت خاک اکوسیستم های جنگلی به شمار می آیند. وضعیت رویشگاه های جنگلی (تخریب یافته یا حفاظت شده) و نوع پوشش درختی از جمله عوامل مؤثر بر فراوانی و تنوع کرم های خاکی معرفی شده اند. با هدف بررسی اثر رویشگاه های جنگلی تخریب شده و احیاشده ی ناحیه ی خزری بر فراوانی و تنوع این موجودات خاک زی، نمونه برداری از لاشبرگ و خاک (سطح 20 ×20 سانتی متر، عمق 15 سانتی متر) جنگل طبیعی کمتر دست خورده ی ممرز-انجیلی، جنگل طبیعی تخریب یافته ی پوشیده شده با تک درختانی از ممرز و انجیلی، و جنگلکاری های توسکا، بلندمازو و زربین در منطقه ی نوشهر انجام گرفت. کرم های خاکی، با توجه به شکل و مشخصه های ظاهری، شناسایی شده و زی توده ی آنها به تفکیک هر گونه در آزمایشگاه اندازه گیری شد. به منظور مطالعه ی تنوع زیستی کرم های خاکی از شاخص های تنوع سیمپسون، غنای مارگالف و یکنواختی کامارگو استفاده شد. در مجموع پنج گونه ی مختلف کرم خاکی در رویشگاه های تحت مطالعه شناسایی شد. براساس نتایج، همه ی کرم های خاکی شناسایی شده به یک خانواده (Lumbricidae)، چهار جنس (Lumbricus، Dendrobaena، Aporrectodea و Octolasion) و سه گروه اکولوژیک (Epigeic، Anecic و Endogeic)تعلق دارند. کرم خاکی Dendrobaena octaedra از گروه اکولوژیک Epigeic در همه ی رویشگاه های تحت مطالعه در این تحقیق مشاهده شد و دارای بیشترین فراوانی بود. گونه های کرم خاکی متعلق به گروه های اکولوژیک Anecic و Endogeic در رویشگاه های بلندمازو، زربین و عرصه ی تخریب شده یافت نشدند. در مجموع گروه-های اکولوژیک کرم های خاکی تحت رویشگاه های جنگل طبیعی کمتر دست خورده و توسکا، بیشترین فراوانی را داشتند که با مشخصه های نیتروژن لاشبرگ و خاک و همچنین pH خاک رابطه ی مثبت معنی دار و با مشخصه های کربن و نسبت کربن به نیتروژن لاشبرگ و خاک رابطه ی منفی معنی دار نشان دادند. می توان نتیجه گرفت که تخریب رویشگاه های جنگلی، سبب کاهش فراوانی و تنوع کرم خاکی شده، درحالی که جنگلکاری عرصه های تخریب یافته، به ویژه با گونه ی توسکا، تنوع و فراوانی کرم های خاکی را افزایش داده است.

هدف تحقیق حاضر، بررسی تأثیرات برخی عوامل توپوگرافی بر شاخص رقابت و مقدار زی توده ی ریشه های مویین درختان شاخه زاد برودار (Quercus brantii Var. persica) و نیز تعیین همبستگی این عوامل با برخی ویژگی های آنها در جنگل قلعه گل-لرستان بود. برای تعیین درختان هدف در رویشگاه از قطعات نمونه ی دایره ای (40 قطعه) و از روش نمونه برداری بلوکی تصادفی استفاده شد. ضمن اندازه گیری قطر برابرسینه و فاصله ی درخت هدف از درختان مجاور برای تعیین شاخص رقابت، در جهت شمال-جنوب درختان هدف و در فاصله ی 1 متری آنها، نمونه برداری ریشه های مویین از عمق 30-0 سانتی متری انجام گرفت. آزمون پارامتری t مستقل نشان داد که جهت جغرافیایی در میزان شاخص رقابت تأثیر معنی داری دارد و میزان آن در جهت شمالی بیشتر از جهت جنوبی است (001/0 P<). تجزیه ی واریانس یکطرفه نشان داد که عوامل شیب و ارتفاع از سطح دریا بر میزان شاخص رقابت درختان بلوط تأثیرگذارند ( 05/0 P<). بین شاخص رقابت و قطر تاج درختان بلوط در توده ی جنگلی همبستگی معنی داری مشاهده شد (01/0 P<). همبستگی پیرسون نشان داد که بین زی توده ی ریشه های مویین و شاخص رقابت ارتباط معنی داری وجود ندارد( 05/0 P>). آزمون پارامتری t مستقل نشان داد که عامل جهت جغرافیایی در مقدار زی توده ی ریشه های مویین تأثیر معنی داری دارد و مقدار آن در جهت شمالی بیشتر از جهت جنوبی است(001/0 P<). تجزیه ی واریانس یکطرفه نشان داد که شیب تأثیری بر زی توده ی ریشه مویین ندارد (05/0

هدف این پژوهش، مکان یابی مناطق مناسب احداث ایستگاه های اطفای حریق جنگلی در بخشی از جنگل های شهرستان سردشت است. بدین منظور نقشه ی مکان یابی ایستگاه های اطفای حریق جنگلی براساس معیارهای فاصله از جاده، فاصله از رودخانه، فاصله از آتش سوزی های پیشین، فاصله از حاشیه ی جنگل و فاصله از مناطق مسکونی تهیه شد. به منظور استخراج وزن معیارهای انتخابی در مکان یابی مناطق مناسب، هرکدام از معیارها به صورت زوجی و در قالب فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) مقایسه شدند و وزن هر معیار به دست آمد. نتایج نشان داد که معیار فاصله از جاده با 24 درصد وزن، بیشترین اهمیت را در بین معیارهای انتخابی در مکان یابی دارد. پس از تهیه ی نقشه ی وزنی هرکدام از معیارها و تلفیق آنها و اعمال لایه ی محدودیت کاربری اراضی، نقشه ی مکان یابی استخراج شد. نتایج مکان یابی ایستگاه های اطفای حریق نشان داد که 29 درصد از منطقه از شرایط مناسبی برای احداث ایستگاه اطفای حریق برخوردار است که پس از حذف پهنه های با مساحت کمتر از 5 هکتار، یکی از پهنه های استخراج شده به عنوان منطقه ی مناسب برای احداث ایستگاه اطفای حریق در نظر گرفته شد. نتایج تحقیق با در نظر گرفتن شعاع عملکردی 10 کیلومتری نشان داد 81/97 درصد از مناطق دارای خطر آتش سوزی زیاد توسط پهنه ی انتخابی پوشش داده می شود. ضمن اینکه این شعاع عملکردی، تمام پهنه های آتش سوزی های گذشته را نیز پوشش می دهد.

یکی از مشکلات تکثیر درختان جنس نمدار، جوانه زنی اندک بذرهای آنهاست. در این تحقیق، تیمارهای مختلف تحریک جوانه زنیدر بذرهای نیم رس نمدار(Tilia rubra subsp. caucasica form angulata Rupr. )، جمع آوری شده از دو مبدأ ارتفاعی میان بند و بالابند (به ترتیب 500 و 1500 متر از سطح دریا) جنگل های چمستان بررسی شد. بذرهای نیم رسِ با پریکارپ هر مبدأ به صورت: 1. لایه گذاری سرد؛ 2. آغشته به هیدروکسید سدیم+لایه گذاری سرد؛ 3. بذرهای نیم رس، بدون پریکارپ به صورت جیبرلیک اسید+لایه گذاری سرد؛ و 4. کینتین اسید+لایه گذاری سرد در قالب طرح کاملاً تصادفی آزمایش شدند. بیشترین درصد جوانه زنی (87 درصد) به بذرهای بالابندِ بدون پریکارپ، تیمار شده به ترتیب با جیبرلیک اسید+لایه گذاری سرد، و کنتین اسید+لایه گذاری سرد مربوط بود. بیشترین سرعت جوانه زنی (6 بذر در هفته) به بذرهای میان بندِ با پریکارپ، تیمارشده به ترتیب با لایه گذاری سرد، و آغشته به جیبرلیک اسید+لایه گذاری سرد اختصاص داشت. کمترین میانگین زمان جوانه زنی (20 روز) به بذرهای میان بندِ با پریکارپ (فقط لایه گذاری سرد شده) متعلق بود. به طور کلی، اگرچه بذرهای نیم رس بدون پریکارپِ بالابند، آغشته به جیبرلیک اسید (و کینتین اسید)+لایه گذاری سرد دارای درصد جوانه زنی مناسبی بودند، بذرهای نیم رس با پریکارپ میان بند (فقط لایه گذاری سرد) جوانه زنی قابل قبولی را در زمان کوتاه تری نشان دادند. با وجود این، در تحقیقات آینده، بررسی اثر تیمارها بر شاخص بنیه ی بذر و رشد و نمو نهال نمدار برای به کارگیری شیوه ی مناسب تکثیر بذر و تولید نهال آن در نهالستان توصیه می شود.

بازگشت عناصر غذایی از طریق لاشبرگ، از مهم ترین مسیرهای چرخه ی عناصر غذایی و حفظ حاصلخیزی خاک در اکوسیستم های جنگلی است. پویایی عناصر غذایی و تجزیه ی لاشبرگ در جنگل، بر قابلیت در دسترس بودن عناصر غذایی خاک تأثیر زیادی دارد. تحقیق حاضر با هدف ارزیابی پویایی عناصر غذایی و تجزیه ی لاشبرگ بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl. ) با استفاده از روش کیسه لاشبرگ به مدت 360 روز در جنگل های منطقه چهارزبر کرمانشاه انجام گرفت. در این بررسی، کیسه لاشبرگ ها (با ابعاد 20×30 سانتی متر و روزنه ی 2 میلی متر) با پنج تکرار و در فواصل زمانی 60، 120، 180، 240 و 360 روز جمع آوری شد و اندازه گیری نرخ تجزیه و ترکیبات شیمیایی لاشبرگ ها مانند نیتروژن، کربن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و لیگنین انجام پذیرفت. نتایج نشان داد که در سال اول تجزیه، 99/45 درصد ماده ی آلی لاشبرگ از دست رفت و نرخ ثابت تجزیه، 402/0 درصد در روز به دست آمد و مشخص شد که حد نهایی تجزیه ی آن 34/68 درصد است. پویایی عناصر غذایی بررسی شده از الگوهای عمومی پیروی کرد و مقادیر آنها در لاشبرگ تحت بررسی به صورت (27/0 ± 55/2 میلی گرم در گرم) K< (15/0 ± 73/2 میلی گرم در گرم) Mg< (36/0 ± 76/11 میلی گرم در گرم) P< (93/0 ± 16/25 میلی گرم در گرم) N< (37/0 ± 58/48 میلی گرم در گرم) Ca ثبت شد. براساس نتایج مشخص شد که آزادسازی نیتروژن تا 180 روز روند منفی داشت و پس از آن تا پایان دوره مثبت بود. براساس نتایج رگرسیون گام به گام، متغیرهای نسبت C/P و نیتروژن در مدل وارد شدند و توانستند 8/85 درصد نرخ تجزیه ی لاشبرگ را پیش بینی کنند. در کل نتایج تحقیق نشان داد که بلوط ایرانی خاصیت اصلاح کنندگی متوسط نیتروژن خاک را دارد و برای تولید هوموس چندان قابلیتی ندارد.

به دلیل دخل و تصرف فراوان و بهره برداری های بی رویه به تدریج از مساحت جنگل های بلوط در مناطق رویشی مختلف کاسته شده است. با توجه به اهمیت بلوط در اکوسیستم ایران به ویژه ناحیه ی رویشی زاگرس، لزوم احیای رویشگاه های تخریب شده بیش از پیش احساس می شود. در این پژوهش، تأثیر باکتری های محلول کننده ی فسفات معدنی جداشده از خاک نواحی رویشی زاگرس بر زنده مانی و رشد نونهال های دو گونه ی برودار و وی ول بررسی شده است. ابتدا نمونه برداری از خاک منطقه ی ریزوسفری درختان برودار و وی ول در ایستگاه پل گاران انجام گرفت و باکتری های محلول کننده ی فسفات از آنها جدا شده و با استفاده از آزمون های بیوشیمیایی در سطح جنس شناسایی شدند. بذرهای جمع آوری شده پس از مایه زنی در ایستگاه پل گاران کاشته شدند. پژوهش براساس آزمایش فاکتوریل و در قالب طرح کاملاً تصادفی با استفاده از متغیر گونه ی بلوط (در دو سطح) و جنس باکتری (در پنج سطح) انجام گرفت. نتایج نشان داد که اثر گونه و باکتری بر زنده مانی گونه ها معنی دار نیست، اما باکتری ها موجب افزایش رشد طولی، رشد قطری و درصد وزن خشک ریشه ی نونهال های برودار و وی ول شدند. براساس مقایسه ی میانگین پارامترهای رشد طولی، رشد قطری و وزن خشک ریشه، گونه ی وی ول پاسخ بهتری به مایه زنی باکتری ها از خود نشان داد. به علاوه تأثیرات باکتری سودوموناس و باسیلوس در افزایش معنی دار متغیرهای تحقیق بیش از باکتری های دیگر است و در عملیات احیای جنگل های زاگرس، استفاده از آنها را می توان توصیه کرد.

با توجه به نبود سیاست های جامع و بلندمدت برای جنگل های شمال ایران، تدوین سیاست هایی با رویکرد استفاده ی پایدار از همه ی ظرفیت ها و کارکردهای این جنگل ها لازم است. از این رو در این تحقیق سعی شد مقولات قابل استفاده به منظور سیاستگذاری برای جنگل های شمال ایران در چهار دسته ی قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدها از اسناد مرتبط با جنگل و آن دسته از نهادهای دارای ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم با هر یک از کارکردهای آن استخراج شوند. از این رو 47 سند ملی و بین المللی شامل سیاست ها، قوانین، برنامه ها، آیین نامه ها و متون مربوط به اجلاس، کنوانسیون ها و مجامع بین المللی مرتبط با موضوع تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد مایرینگ و تلفیق روش های استقرایی و قیاسی بررسی شد. در نهایت 124 مقوله شامل 27 قوت، 13 ضعف، 61 فرصت و 23 تهدید استخراج شد. قوت های سازمان اداره کننده ی جنگل در دو دسته ی اختیارات قانونی و منابع و زیرساخت ها و ضعف های شناسایی شده عمدتاً مربوط به ساختار سازمانی و امکانات در دسترس بوده است. بیشتر فرصت ها مربوط به زمینه هایی است که در نتیجه ی پیوستن به کنوانسیون ها و مجامع بین المللی حاصل شده است. بیشتر تهدیدها مربوط به وجود قوانینی است که با مأموریت و اهداف سازمان اداره کننده ی جنگل تضاد دارند. با توجه به نظر 78 نفر از صاحب نظران، همه ی مقولات استخراجی از حیث اهمیت در محدوده ی "کمی زیاد" تا "زیاد" قرار دارند. با عنایت به نتایج حاصل، سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور به عنوان متولی اداره ی جنگل های شمال، کمتر توانسته است از قوت ها و فرصت های در دسترس برای پوشش ضعف ها و تهدیدها استفاده کند. تحقیقات بیشتری برای پی بردن به چرایی این وضعیت لازم است.

روش های متکی بر سنجش از دور، برای رفع محدودیت های روش های مستقیم اندازه گیری تبخیر و تعرق ایجاد شده اند. هدف تحقیق حاضر، بررسی قابلیت تصاویر ماهواره ی لندست 8 و مدل SEBAL در برآورد تبخیر و تعرق واقعی لحظه ای (ETINST) و روزانه ی (ET24) اکوسیستم های جنگلی است. برای این منظور، تصاویر ماهواره ی لندست 8 در چهار زمان برای جنگل های شهرستان رامسر تهیه و پس از پردازش و محاسبات لازم از جمله شاخص NDVI، دمای سطحی، گسیلندگی و آلبیدو بر روی تصاویر، همه ی مؤلفه های انرژی در سطح تبخیر و تعرق از جمله شار تابش خالص، شار گرمای خاک، شار گرمای محسوس و در نهایت شار گرمای نهان از تصاویر برآورد و بر پایه ی شار گرمای نهان مقادیر و به صورت نقشه تهیه شد. برای اعتبارسنجی ETINST و برآورد شده، داده های سه ساعتی ایستگاه سینوپتیک هواشناسی رامسر تهیه و این دو پارامتر به روش پنمن مانتیث فائو محاسبه شد. متوسط ETINST و برآوردشده به ترتیب 45/0 و 98/3 و متوسط محاسبه شده ی این دو پارامتر به ترتیب 55/0 و 62/4 است. نتایج نشان داد که اختلاف به نسبت کم و مقدار آن در چهار تاریخ بررسی شده از 38/8 تا 17/15 درصد در مقیاس لحظه ای و از 41/11 تا 34/18 درصد در مقیاس روزانه است. همچنین میانگین درصد اختلاف نسبی برآورد شده برای و به ترتیب 45/11 و 27/14 درصد است که در مجموع توانایی زیاد رویکرد به کاررفته در برآورد تبخیر و تعرق را نشان می دهد. در یک نتیجه گیری کلی می توان گفت رویکرد استفاده شده در این تحقیق قابلیت تهیه ی نقشه ی تبخیر و تعرق در جنگل های شمال ایران در فصل های بهار و تابستان را دارد.