مجله جنگل ایران
سال:1398 | دوره:11 | شماره:2 |تعداد مقالات:13

به طور کلی در کشورهای در حال توسعه مثل ایران، به دلیل نیاز به صرف زمان و هزینه های زیاد تحقیقات و روش های آزمایشگاهی متعارف، مطالعات مکانیک خاک به صورت محدود انجام می گیرد یا اصلاً انجام نمی گیرد؛ کمبود اطلاعات در این زمینه ممکن است در نهایت سبب آسیب دیدگی سازه شود. امروزه روش های نوین مانند طیف سنجی زمینی در حال توسعه اند که می توانند این مشکل را تا حد زیادی برطرف کنند. طیف سنجی زمینی روشی غیرمخرب، سریع و ارزان است، ولی تا کنون تحقیقی در زمینه ی استفاده از این روش در برآورد ویژگی های مکانیک خاک در ایران انجام نگرفته است. در این پژوهش حدود آتربرگ خاک (حد روانی، حد خمیری، حد انقباض و شاخص خمیری) با استفاده از طیف سنج زمینی برآورد شد. به این منظور 45 نمونه خاک از سری نم خانه ی جنگل خیرود جمع آوری شد و آزمایش های حدود آتربرگ انجام گرفت و سپس با استفاده از طیف سنج زمینی VNIR اندازه گیری طیفی نیز صورت پذیرفت و از روش PLSR (Partial Least Square Regression) برای پیش بینی حدود آتربرگ خاک در دو حالت طیف خام و مشتق اول طیف استفاده شد. نتایج نشان داد که مدل سازی PLSR برای پارامترهای حد روانی و شاخص خمیری در حالت طیف خام و مشتق اول کاملاً مناسب است و برای حد خمیری قابل قبول و برای حد انقباض غیر قابل قبول و ضعیف است؛ بنابراین از طیف سنجی می توان به عنوان روشی سریع، ارزان و با دقت قابل قبول برای پیش بینی حدود آتربرگ خاک استفاده کرد.

درک سازوکارهای زیربنایی برای تجدید حیات گونه های درختی و همچنین اثر متقابل مثبت و منفی بین گونه های درختی و تجدید حیات می تواند اثربخشی مدیریت جنگل و فعالیت های احیایی را بهبود بخشد. گونه ی سرخدار از گونه های بومی جنگل های هیرکانی است که به دلایل متعدد از جمله نبود تجدید حیات رو به زوال رفته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی روابط درون گونه ای درختان بالغ سرخدار و تجدید حیات آنها در ذخیره گاه افراتخته در استان گلستان انجام گرفت. پس از جنگل گردشی، عرصه ای به مساحت حدود 2 هکتار انتخاب شد و موقعیت مکانی همه ی درختان و تجدید حیات سرخدار در آنها به روش فاصله-آزیموت با استفاده از دستگاه TP360B ثبت شد. در مجموع 417 درخت سرخدار و 59 تجدید حیات در منطقه ی تحقیق ثبت شد. حداقل و حداکثر قطر درختان سرخدار به ترتیب 6 و 124 سانتی متر بود. نتایج تابع تک متغیره ی O-ring نشان داد که الگوی پراکنش درختان سرخدار کاملاً تصادفی و الگوی پراکنش تجدید حیات نیز تا فاصله ی 5 متری کپه ای و بعد از آن تصادفی است. نتایج تابع دومتغیره ی O-ring نیز نشان داد که رقابت شدید و برهمکنش منفی (دفع) بین درخت بالغ سرخدار و تجدید حیات آن وجود دارد. به نظر می رسد تراکم درختان بالغ در جنگل و سایه اندازی زیاد در طول سال توسط سرخدارهای بالغ با نبود تجدید حیات در این ذخیره گاه ارتباط مستقیم دارد. همچنین آللوپاتی درختان مادری سرخدار می تواند بر تراکم نهال ها و نونهال ها در زیر تاج درختان مادری تأثیر منفی داشته باشد. نواحی خارج سایه ی درختان بالغ گونه ی سرخدار به احتمال زیاد نمایانگر مکان های بهینه برای تجدید حیات است. از این رو برای حفاظت توده های موجود سرخدار، فعالیت های مدیریتی روی تجدید حیات باید در این نواحی تمرکز یابد.

امروزه یکی از نگرانی های مهم جهان، تغییر جنگل ها و مراتع به اراضی کشاورزی است که نتیجه ی آن کاهش کیفیت خاک و تغییر آب وهوای جهانی است. یکی از شاخص های کیفیت و سلامت خاک، ارزیابی فعالیت و برآورد زیست توده ی میکروبی خاک است که این ویژگی در مدت زمان کوتاه به اعمال مدیریت در اکوسیستم های مختلف واکنش نشان می دهد. پژوهش حاضر به منظور بررسی تأثیر اقلیم و کاربری های جنگل، مرتع و کشاورزی بر زیست توده و فعالیت های میکروبی خاک در سال 1395 در استان ایلام انجام گرفت. تأثیر اقلیم با انتخاب دو منطقه ی ایوان با اقلیمی نیمه مرطوب و گنجوان با اقلیمی نیمه خشک اعمال شد. در هر منطقه، سه کاربری شامل جنگل، مرتع و کشاورزی در نظر گرفته شد. پس از بررسی های میدانی در کاربری های مختلف، پنج نمونه خاک از عمق های 10-0 و 30-10 سانتی متری به صورت تصادفی برداشت شد. در آزمایشگاه مقدار کربن آلی و نیز خصوصیات میکروبی خاک نظیر کربن و نیتروژن زیست توده ی میکروبی، تنفس پایه و برانگیخته اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد که بیشترین مقدار کربن آلی و تنفس پایه در ایوان با کاربری جنگل به دست آمد که به ترتیب 54/42 و 72/20 درصد بیشتر از گنجوان بود. کاربری کشاورزی در هر دو اقلیم، کمترین مقدار این صفات را به خود اختصاص داد. با افزایش عمق خاک، مقدار کربن آلی، تنفس پایه و تنفس برانگیخته در کاربری های مختلف کاهش یافت. مقدار نیتروژن و کربن زیست توده ی میکروبی در کاربری جنگل و مرتع در اقلیم ایوان بیشتر از اقلیم گنجوان بود. بیشترین زیست توده ی میکروبی کربن (813 میلی گرم در گرم خاک) در کاربری جنگل در عمق سطحی (10-0 سانتی متری) به دست آمد و با افزایش عمق خاک، مقدار کربن زیست توده ی میکروبی کاهش یافت. مقدار بهره ی متابولیکی در عمق تحتانی (30-10 سانتی متری) بیشتر از عمق سطحی (10-0 سانتی متری) بود، به طوری که بیشترین بهره ی متابولیکی (179/0 درصد) در عمق تحتانی (30-10 سانتی متری) با کاربری زراعی مشاهده شد و کمترین مقدار آن (087/0 درصد) در عمق سطحی (10-0 سانتی متری) خاک با کاربری جنگل به دست آمد. به طور کلی براساس نتایج، با تغییر کاربری از جنگل به اراضی زراعی در اقلیم های خشک، کربن آلی، زیست توده و فعالیت میکروبی خاک کاهش می یابد. بنابراین، مدیریت صحیح کاربری اراضی که مهم ترین آن جلوگیری از تغییر کاربری در مناطق نیمه خشک و نیمه مرطوب است می تواند تأثیر مهمی در بهبود کیفیت و سلامت خاک داشته باشد.

یکی از مهم ترین راهکارهای شناخته شده در کاهش کربن اتمسفر، ترسیب کربن توسط درختان است. پژوهش حاضر در باغ کشاورزی شهرستان خرم آباد انجام گرفت. با استفاده از طرح بلوک های کامل تصادفی و در هر واحد آزمایشی تعداد سه درخت پنج ساله انتخاب و در دو گروه و در مجموع 12 رقم صنوبر در سه تکرار انتخاب شدند. برای مقایسه ی میانگین و انتخاب تیمار یا تیمارهای برتر هر گروه از داده ها از آزمون چند دامنه ی دانکن و برای مقایسه ی نتایج دو گروه نیز از روش T مستقل استفاده شد. نتایج نشان داد که در هر دو گروه کلن (تاج باز و بسته) صنوبر از نظر میزان رویش و مقدار ترسیب کربن اختلاف معنی دار در سطح 1 درصد وجود دارد. به طوری که در گروه تاج بسته رقم P. nigra 42. 53با مقدار 6714/2 متر مکعب رویش و ترسیب سالانه ی 8/2460 کیلوگرم (حدود 5/2 تن) کربن در هکتار بیشترین کارکرد را به خود اختصاص دادند و در گروه تاج باز کلن P. X. pacher با 0618/3 متر مکعب رویش و با ترسیب 909/1987کیلوگرم (حدود 2 تن) کربن در هکتار بیشترین بازدهی را داشتند. همچنین با اینکه گروه صنوبرهای تاج باز رویش بیشتری نسبت به گروه تاج بسته داشتند، از نظر ترسیب کربن بین دو گروه اختلاف معنی داری مشاهده نشد که دلیل آن را شاید بتوان کمتر بودن چگالی درختان تاج باز دانست. تحقیقات بیشتری درباره ی ترسیب کربن گونه های مختلف درختی و جنگلکاری با گونه های تند رشد با پتانسیل زیاد ذخیره ی کربن در زمینه ی کمک به کنترل دی اکسید کربن جو توصیه می شود.

در این تحقیق به منظور درک بهتر سازوکارهای فیزیولوژیک تحمل به سرما در طی فرایند سخت واره شدن در دو گونه ی بنه و کلخونگ دو مجموعه آزمایش اجرا شد. در آزمایش اول، برای سخت واره شدن، نهال ها در دو مرحله و هر مرحله به مدت دو هفته با دمای روز، شب و دوره ی نوری متفاوت قرار گرفتند و سپس مشخصه های کلروفیل و فلورسانس کلروفیل اندازه گیری شد. در آزمایش دوم، اندام ساقه و برگ نهال ها تحت سه تیمار دمایی (4+ (کنترل)، 20-درجه ی سانتی گراد به مدت یک و دو ساعت) قرار گرفتند و نرخ نشت الکترولیت و محتوای نسبی آب در آنها اندازه گیری شد. نتایج آزمایش اول مشخص کرد که در طی سخت واره شدن به سرما مقدار کاهندگی فتوشیمیایی (46 درصد) و سرعت انتقال الکترون (44 درصد) کاهش یافت، اما در نهال های بنه 30 درصد بیشتر از گلخونک بود. در آزمایش دوم آشکار شد که محتوای نسبی آب و نرخ نشت الکترولیت برگ (8 درصد و 11 درصد) در طی سازگاری به سرما افزایش یافت. همچنین نرخ نشت الکترولیت ساقه با کاهش دما تنها در گونه ی کلخونگ افزایش یافت (44 درصد). در واقع گونه ی بنه با کاهش محتوای نسبی آب در طی سخت واره شدن توانست عملکرد فتوسیستم II را حفظ کند و مقاومت بیشتری به سرما نشان دهد. نتایج این تحقیق نشان داد که با اندازه گیری مشخصه های فلورسانس کلروفیل می توان گونه ها یا ژنوتیپ های مقاوم به سرما را شناسایی کرد.

هدف این تحقیق بررسی تجدید حیات طبیعی و ارزیابی تغییرات رویش شعاعی درختان در دو منطقه ی بهره برداری شده و بهره برداری نشده از رویشگاه های راش شرقی از سال 1340 تا 1395 است. در هر منطقه، 50 قطعه نمونه ی دایره ای با ابعاد 1000 متر مربع به طور تصادفی-سیستماتیک پیاده و تجدید حیات در دایره هایی هم مرکز با ابعاد 10 و 20 متر مربع (به ترتیب برای بررسی نونهال و نهال) در مرکز هر قطعه نمونه ی اصلی بررسی و 160 نمونه ی رویشی از درختان با استفاده از مته ی سال سنج جمع آوری شد. نتایج در توده ی بهره برداری شده نشان داد که رژیم های آشفتگی طبیعی و انسانی به ایجاد تغییراتی در الگوهای توزیع قطری، سنی، رویش شعاعی و استقرار تجدید حیات درختان منجر شده است. در منطقه ی بهره برداری نشده، نهال های راش و نونهال های ممرز و پلت بیشترین تعداد در هکتار را داشتند، اما در منطقه ی بهره برداری شده، نونهال های راش و ممرز غالب بودند. در منطقه ی بهره برداری نشده، از مجموع 324 درخت استقراریافته، بیشترین تعداد به دهه ی 1360-1350 تعلق داشت؛ اما در منطقه ی بهره برداری شده، از مجموع 262 پایه درخت استقرار یافته، بیشترین فراوانی به دهه ی 1350-1340 اختصاص داشت. رویش شعاعی درختان در منطقه ی بهره برداری شده در مقایسه با منطقه ی بهره برداری نشده، تغییرات بیشتری را در طول زمان نشان داد و بیشترین فراوانی تغییرات ناگهانی شناسایی شده به دسته ی حد واسط تعلق داشت. از این رو، این رویشگاه ها باید با هدف بازگشت به ترکیب و ساختار تاریخی خود، حفظ تجدید حیات طبیعی و پرورش مطلوب توده در آینده فعالانه مدیریت شوند.

با توجه به اثرهای متقابل گونه های درختی و عوامل محیطی بر یکدیگر، توصیف و تحلیل تیپ های جنگلی ضروری به نظر می رسد. هدف تحقیق حاضر تهیه ی نقشه ی تیپ های جنگلی با استفاده از روش های پارامتریک و ناپارامتریک است. برای این منظور سری هشت طرح جنگلداری زیارت استان گلستان به مساحت 3388 هکتار در نظر گرفته شد. سپس مشخصات تمام درختان زنده ی سرپا شامل گونه، قطر برابرسینه ی (سانتی متر) بیشتر از 5/12 سانتی متر و ارتفاع کامل (متر) در قطعات نمونه دایره ای 1000 متر مربعی با استفاده از روش آماربرداری منظم-تصادفی به ابعاد 200×150 متر اندازه گیری و ثبت شد. تعداد کل قطعات نمونه 556 بود. سپس با توجه به درصد آمیختگی درختان در هر قطعه نمونه تیپ های جنگلی مشخص شد. در نهایت با استفاده از پارامترهای فیزیوگرافی (ارتفاع ازسطح دریا، شیب و جهت دامنه) و اقلیمی (میانگین بارندگی، تبخیر و دمای سالیانه) با روش های پارامتریک (رگرسیون لجستیک) و ناپارامتریک (شبکه ی عصبی)، نقشه ی تیپ های جنگلی مشخص شد. نتایج نشان داد که در الگوریتم های رگرسیون لجستیک و شبکه ی عصبی مصنوعی بیشترین مساحت منطقه به ترتیب مربوط به تیپ های راش-ممرز به همراه انجیلی ( 32/23 درصد) و تیپ راش-ممرز (69/24درصد) است. در هر دو روش، عامل ارتفاع به عنوان عامل فیزیوگرافی و عامل بارندگی به عنوان عامل اقلیمی دارای تأثیر بیشتری در پراکنش تیپ های گیاهی بودند. هر دو الگوریتم رگرسیون لجستیک و شبکه ی عصبی مصنوعی نتایج مقبولی را با توجه به محدودیت متغیرهای ورودی و پیچیدگی اکوسیستم جنگل ارائه دادند، اما در کل روش شبکه ی عصبی دارای برتری نسبی به رگرسیون لجستیک بود، اما استفاده از هر دو الگوریتم در مطالعات پراکنش تیپ های جنگلی توصیه می شود.

هدف این پژوهش، تعیین خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک و بررسی وضعیت زادآوری درختان کهور ایرانی در استان های بوشهر و هرمزگان و نیز تعیین مهم ترین خصوصیات خاکی مؤثر در پراکنش درختان و استقرار نهال های کهور ایرانی است. برای این پژوهش چهار رویشگاه طبیعی خالص کهور ایرانی با نام های چاه مبارک، نخل غانم، امانی و بهده در استان های بوشهر و هرمزگان انتخاب شدند. در هر رویشگاه پنج قطعه نمونه ی 25×25 متری به صورت تصادفی پیاده و نمونه های خاک در این قطعات نمونه از عمق های 5-0 و 20-6 سانتی متری جمع آوری شد. همه ی زادآوری موجود در قطعات نمونه بر اساس طبقات ارتفاعی (نونهال، نهال: کمتر از 10 سانتی متر ارتفاع، 25-11، 50-26، 75-51، 100-76، 130-101، 200-131 و بلندتر از 200 سانتی متر ارتفاع) شمارش شدند. داده های به دست آمده در زمینه ی خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک و همچنین زادآوری در طبقات مختلف با استفاده از تجزیه ی واریانس یکطرفه ارزیابی شد. نتایج نشان داد که در عمق 5-0 سانتی متری مقدار آهک در منطقه های امانی و بهده به ترتیب 28/57 و 6/80 درصد بود، درحالی که در منطقه های چاه مبارک و نخل غانم آهک وجود نداشت. بیشترین و کمترین مقدار هدایت الکتریکی نیز به ترتیب در منطقه های چاه مبارک (ds/m 58/5) و بهده (ds/m 28/1) مشاهده شد. در عمق 20-6 سانتی متری بیشترین مقدار آهک در منطقه ی بهده (7/77 درصد) و سپس امانی (4/55 درصد) مشاهده شد. همچنین بیشترین مقدار ماده ی آلی (24/1 درصد) و نیتروژن (12/0 درصد) در منطقه ی نخل غانم مشاهده شد. نتایج حاصل از زادآوری نشان داد که زادآوری در طبقات بررسی شده دارای تفاوت معنی داری در سطح 1 درصد در بین مناطق بررسی شده بود. همچنین مناطق نخل غانم، امانی، بهده و چاه مبارک به ترتیب دارای 3814، 1491، 2813 و 3088 زادآوری در هکتارند. در مناطق امانی و بهده هیچ تجدید حیاتی در طبقه ی ارتفاعی بالاتر از 200 سانتی متر مشاهده نشد. براساس نتایج، مهم ترین عوامل مؤثر در پراکنش کهور ایرانی به ترتیب سیلت، شن، پتاسیم و رس است. همچنین نیتروژن عامل مهمی در استقرار زادآوری درختان کهور ایرانی است، درحالی که آهک و هدایت الکتریکی تأثیر منفی بر زادآوری درختان کهور ایرانی دارند که باید در زمینه ی جنگل کاری این گونه مدنظر قرار گیرد.

لاشبرگ گیاهان و خاکستر حاصل از سوختن آنها از عوامل مؤثر بر عناصر غذایی خاک هستند. زمان و شدت آتش ممکن است بر ویژگی های خاکستر و خاک تحتانی اثرگذار باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی مشخصه های فیزیکی و شیمیایی خاکستر حاصل از حرارت دادن لاشبرگ گونه ی مازودار (Quercus infectoria Oliv. ) در دماهای مختلف در شرایط آزمایشگاهی انجام گرفت. به منظور جمع آوری لاشبرگ از سطح خاک، جنگل های بخش خاوومیرآباد شهرستان مریوان انتخاب شد و نمونه ها در زیر تاج هشت پایه درخت مازودار از کف جنگل جمع آوری شدند. درختان روی یک ترانسکت در راستای خطوط میزان با فواصل 30 متری انتخاب شدند. پس از آسیاب کردن لاشبرگ ها، نمونه ها در چهار تیمار (لاشبرگ و سه تیمار حرارت داده شده در دماهای 200، 400 و 600 درجه ی سانتی گراد) تهیه شدند. نتایج نشان داد که رنگ خاکستر در تیمارهای دمایی 200، 400 و 600 درجه ی سانتی گراد به ترتیب، قهوه ای تیره، خاکستری و خاکستری روشن است. مقدار pH، هدایت الکتریکی، فسفر، کلسیم، پتاسیم و منیزیم با افزایش دما به طور معنی داری در لاشبرگ های حرارت داده شده افزایش پیدا کرد، در حالی که درصد کربن آلی و نیتروژن کل با افزایش دما ابتدا افزایش و سپس کاهش یافت. کاهش غلظت عناصر غذایی در خاکستر حاصل از لاشبرگ گونه ی مازودار به ترتیب N>C>P>K>Mg>Ca بود. در نهایت نتیجه گرفته شد که با افزایش درجه ی حرارت تا حد چشم گیری در دسترس بودن عناصر غذایی در خاکستر لاشبرگ مازودار تحت تأثیر قرار گرفت و دماهای مختلف اثرهای متفاوتی بر مقدار عناصر غذایی و رنگ خاکستر داشتند.

تعاونی ها تنها نهاد رسمی و پذیرفته شده برای عملیاتی شدن مدیریت منابع طبیعی تجدیدشونده با مشارکت مردم هستند. در سال های اخیر تعاونی های احیا و بهره برداری جنگل در شمال کشور با مشکلات متعددی روبه رو شده اند، به صورتی که تعدادی از آنها در معرض تعطیلی یا انحلال قرار گرفته اند. پژوهش حاضر به بررسی مشکلات و موانع فعالیت سه تعاونی جنگلداری نارون، لیل و امیرالمؤمنین در حوزه ی اداره ی کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گیلان در دو زمینه ی مدیریتی و اجرایی پرداخته است. برای این پژوهش از روش تحقیق کیفی و نظریه ی داده بنیاد استفاده شد. جامعه ی تحقیق 28 نفر از مدیران عامل، اعضای هیأت مدیره، کارشناسان منابع طبیعی و سازمان تعاون روستایی بودند و برای جمع آوری داده ها از ابزار مصاحبه استفاده شد. نتایج نشان داد که ناهنجاری های مدیریتی، مدیریت ناکارامد و آموزش ضعیف و ضعف در دانش تخصصی مدیران تعاونی ها از مهم ترین مشکلات و موانع مدیریتی و ضعف های اجرایی و نبود تجهیزات مناسب و منابع مالی، ضعف های مدیریت در برنامه های اجرایی و ضعف در ارائه ی آموزش و توانمندسازی کادر اجرایی از مهم ترین مشکلات و موانع اجرایی فعالیت تعاونی های احیا و بهره برداری جنگل بوده است. یافته های تحقیق مبین آن است که وضعیت فعلی تعاونی ها به وجود مشکلات در سطحی فراتر از اعضا و مسائل درون سازمانی برمی گردد که حل آنها از توان تعاونی خارج است.